Zamaxshar
Zamaxshar , Zmuxshir, Zumukshir (forscha: زمخشر, turkmancha: Yzmykşir) — qadimiy va oʻrta asrlarda Xorazmda mavjud boʻlgan shahar, baʼzi maʼlumotlarga koʻra qishloq. Zamaxshar Islom ulamosi Mahmud ibn Umar Zamaxshariyning vatanidir. U hozirgi Turkmanistonning shimolidagi Toshhovuz viloyati Taxta tumanidagi qishloq oʻrnida boʻlgan.
Tarixi
Zamaxshar miloddan avvalgi III asrdan mavjud boʻlgan. Milodiy birinchi asrlarda bu hududdagi eng yirik aholi punktlaridan biriga aylangan. Zamaxshar savdo yoʻllari va tabiiy sugʻoriladigan togʻ oldi hududlarida joylashgan qishloqlardan biri edi. Mesopotamiyadan savdo yoʻli Niso, Qoraqum va Zamaxshar orqali Gurganjga oʻtgan, u yerda bir qancha yoʻllar birlashgan, soʻngra Ustyurt orqali Volga va Qora dengizning oʻng qirgʻogʻigacha borgan. Shahar X asrda Oʻrta Osiyoda sirlangan buyumlar kulolchiligi gullab-yashnagan davrda kulolchilik ishlab chiqarish markazlaridan biri boʻlgan. Zamaxsharning eng gullab-yashnagan davri IX—X asrlarga toʻgʻri keladi.
Al-Muqaddasiy (X asr) maʼlumotlariga koʻra, oʻrta asrlarda Zamaxshar kichik shahar (Kat, Gurganj va mintaqadagi boshqa shaharlardan ancha kichik) boʻlgan. Ibn Battuta (XIV asr) bu qishloq Gurganjdan 4 chaqirim uzoqlikda joylashganligini yozgan. Zamaxshar Xorazmning 1315-yilda chingiziy Bobo-oʻgʻul (Chingizxonning ukasi Joʻji-Xasorning avlodi) tomonidan vayron qilingan shaharlari sirasiga kiradi. XIV asrdan keyin yozma manbalarda shahar haqida tilga olinmagan.
Al-Muqaddasiy Zamaxshar haqida yozgan[14]:
Zamaxshar — devorlari, ariqlari, zindonlari, darvozalari temir bilan qoplangan, har kechasi koʻtarilib turuvchi koʻprikli kichik (qishloq). Katta yoʻl shaharni kesib oʻtadi. Masjidi goʻzal (u bozorning chetida joylashgan).
_____________________________________________________________
Asl matn (arabcha):
زمخشر: صغيرة عليها حصن و خندق و محبس و أبواب محددة و الجسور ترفع كل ليلة و الجادة تشق البلد، و الجامع ظريف بطرف السوق.
— „Ahsan at-takasim fi marifat al-akalim“
Zamaxshar arab geografi Muqaddasiy asarida yana shunday taʼriflangan: "…uncha katta boʻlmagan qishloq, unda devor, xandaq, qamoqxona, temir bilan qoplangan darvozalar, har kecha koʻtarib qoʻyiladigan koʻpriklar bor. Uni katta yoʻl kesib oʻtadi; jome masjidi chiroyli. U bozorning chetiga joylashgan". V. V. Bartold fikricha, Zamaxshar Xivadan 80, Koʻhna Urganchdan 125 chaqirim keladigan Zumukshir xarobalari oʻrnida boʻlganTurkmanlar uni Izmixshir deb atashgan.
Xarobalari
Zamaxshar qalʼasi xarobalari Turkmanistonning Toshhovuz viloyati Goʻroʻgʻli shahridan 26 km gʻarbda joylashgan. Xarobalardan unchalik uzoq boʻlmagan joyda Gerelde (janubdan 0,5 km) va Yzmikshir (gʻarbdan 1,2 km) qishloqlari joylashgan. Bu xarobalar 1873-yil 4—11-avgustda hududda razvedka olib borgan chor generali M. D. Skobelevning „Ot Zmukshira do kolodsev Orta-kuyu“ asarida tilga olingan. Zamaxshar xarobalarini M. V. Voyevodskiy (1934), Yahyo Gʻulomov (1936), S. P. Tolstov (1938) boshchiligidagi ekspeditsiyalar tekshirgan.
Qalʼa devorlarining ayrim qismlari va loy gʻishtdan qurilgan darvozalari hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Devorlarning umumiy uzunligi 1500 m ni tashkil qiladi. Qalʼani oʻrab turgan xandaqning chuqurligi 16 m, kengligi 15 m gacha.
Yana qarang
Manbalar
uz.wikipedia.org