Zalău
Zalău (rumincha: [zaˈləw], norasmiy va sobiq rasmiy nomi: rumincha: Zălau (rumincha: [zəlaˈw] ; nemischa: Zillenmarkt yoki Waltenberg , veng.: Zilah, turkcha: Zile) Ruminiyaning Sălaj okrugida joylashgan. Aholisi 2011-yilda taxminan 56 202 kishini tashkil qilgan.
Tarixi
Antik davr
Zalau „Erkin daklar“ yashaydigan hududda joylashgan. Porolissum tarixiy diqqatga sazovor joyidan 8 km (5.0 mi) uzoqda, qadimiy Rim provinsiyasi Dakiyadagi Rim Castrumida ajoyib qal’a, amfiteatr, ibodatxonalar, uylar va bojxona uylari yaxshi saqlanib qolgan. Zalau oʻsha davrda Markaziy Yevropa va Transilvaniya oʻrtasidagi „Tuz yoʻli“ deb ataladigan oʻtish joyi boʻlgan.
Arxeologik topilmalar bu hududda neolit davridan yaʼni taxminan 6500 yil oldin odam yashaganligining dalillarini ochib berdi. Dacian tangalari shaharning markaziy qismidagi arxeologik qismlardan va shahar gʻarbidagi Valea Mâții hududidan topilgan. Shuningdek, Rim madaniyatiga tegishli muhim ashyolar bu sohada erkin daklar faoliyat olib borganligidan va Rimning qadimiy Porolissum shahri bilan iqtisodiy aloqalar rivojlanib borganidan dalolat beradi.
Dakiya Trayan tomonidan bosib olingandan soʻng (106), Rim imperiyasining chegarasi Meseş togʻlari tepasida boʻlib, shahardan atigi 5 km (3.1 mi) uzoqda edi. Chegaradan shimolda, Zalau shahrining haqiqiy hududida erkin daklar qabilalari, sharqda, janubi-sharqda (Meseş togʻlarida) Rim chegara istehkomlari, minoralar, devorlar, ariqlar va mudofaa tomonlari joylashgan edi.
Oʻrta asrlar
Zalau haqida birinchi yozma eslatma 1200-yillarda nashr etilgan „Anonimlar yilnomasi“ (yoki, Vengriya qiroli Bela III ning notariusi) deb ataladigan „Gesta Hungarorum“ da qayd etilgan. Ushbu manbaga koʻra, Zalau qishlogʻi taxminan 900-yillarda paydo boʻlgan. Keyinchalik Zalău 1220-yilda Villa Ziloc , 1246-yilda Zylac, 1282-yilda Zylah, 1318-yilda Zyloh va opidum Zylalah, 1601-yilda Zila, 1808-yilda Zilahu, Szilaj/Szilagyi 1839-yilda Zilaj/Szilagyi, 1839-yilda Zalău/Szilaji/Waltenberg deb nomlanadi. 1241-yilda shaharni vayron qilgan buyuk moʻgʻul bosqinidan soʻng, Zalau 1246-yilda Oradea katolik yepiskopligi boshqaruviga oʻtdi. Vasiylik 1522-yilgacha, Zalau Transilvaniya knyazligi tarkibiga kirgunga qadar saqlanib qoldi.
1473-yil 1-avgustda Vengriya va Bogemiya qiroli Matthias Corvinus Zalauni birinchi marta bozor shahri sifatida tan oldi (oppidum Zilah — Zilah qal’asi deb ataladi), Bu imtiyoz shaharni okrug hukmronligidan halos qildi va fuqarolariga erkinlik huquqini berdi. Savdo rivojlandi va unga koʻproq iqtisodiy avtonomiya berdi.
XVI asr oxirida shaharda 33 nafar saylangan senator (ulardan biri mer boʻlgan), notarius, registrator va gʻaznachidan iborat mustaqil maʼmuriy rahbariyat mavjud edi.
Shaharning rivojlanishidagi boshqa muhim voqealar 1571-yilda shahzoda Istvan Bathoriy davrida va 1600-yilda Jasur Michael hukmronligi davrida sodir boʻldi. Transilvaniya Habsburg imperiyasiga qoʻshilgandan soʻng, shahar Gʻarbiy Yevropadan mahsulotlar kiritilishi tufayli iqtisodiy tanazzulga yuz tutdi.
Jasur Michael 1601-yil 3-avgustda Guruslau jangida gʻalaba qozonganidan soʻng, Zalau fuqarolarga haqiqiy avtonomiya erkinliklarini taʼminlovchi maʼmuriy, qonunchilik, moliyaviy va harbiy oʻz qoidalarini oldi. XVII asr yilnomasida birinchi boʻlib shahar aholisining asosiy hunarmandchiligi: kamardoʻzlar, kulollar, gʻildirak tikuvchilar, etikdoʻzlar, qassoblar, tikuvchilar, temirchilar, duradgorlar, qalpoqchilar va qurol-yarogʻchilar tilga olingan.
Shahar 1526—1660-yillarda Transilvaniya knyazligining hukmronligi ostida edi. U 1660—1692-yillar orasida Usmonlilar tomonidan ham nazorat qilingan va shahar Varat eyaletining bir qismi edi.
Kalvinistlar kolleji XVII asrning birinchi yarmida tashkil topgan.
1714-yil 9-noyabrda shvetsiyalik Karl XII Kirali koʻchasidagi (hozirgi Corneliu Coposu nomidagi) binoda tanishi Dyordji Zovanyi bilan bir kecha-kunduz dam oldi, bu haqida uydagi xabarnomada koʻrsatilgan.
1876-yilgi maʼmuriy islohotga qadar shahar asrlar davomida Közep-Szolnokning qarorgohi boʻlib kelgan.
Zamonaviy davr
Zalau mintaqadagi eng muhim shahar markazlaridan biridir. Unda Reformatsiya kolleji (Wesselényi kolleji), shaharcha davlat xizmati maktabi (faqat oʻgʻil bolalar uchun) va milliy fuqarolik maktabi (faqat qizlar uchun) mavjud edi. Unda mintaqadagi eng katta kasalxona va soliq idorasi ham boʻlgan.
1850-yilda 4294 kishi, 1910-yil 8062 (7477 venger, 19 nemis, 529 rumin va 23 boshqa etnik guruhlarga mansub) aholi yashagan. Diniga koʻra, 1333 rim katoliklari, 873 yunon katoliklari, 5363 reformatistlar jamoasi aʼzolari va 415 yahudiylar mavjud edi. Shaharda 1427 xonadon boʻlgan va uning aholisining aksariyati ishlab chiqarish sanoatida ishlagan. Reformatsiya cherkovi 1246-yilda qurilgan. Bu shaharning eng qadimiy binolaridan va Sharqiy Yevropadagi eng katta binolardan biridir.
1876-yilda Zalau Szilagy okrugining qarorgohiga aylandi. Ruminiya bilan Transilvaniya ittifoqi eʼlon qilingandan soʻng (1918-yil 1-dekabr), Trianon shartnomasiga koʻra Zalau Ruminiya tarkibiga kirdi — 1940-yildan tashqari, Ikkinchi Jahon urushi tugagunga qadar Shimoliy Transilvaniya Vengriya tarkibiga kirgan edi. 1940-yil 8-sentabrda Zalau shahriga yetib kelgan Vengriya armiyasi shahar tashqarisida 10 kishini oʻldirdi; keyingi kunlarda Nușfalău, Treznea va Ip qirgʻinlari yaqin atrofdagi qishloqlarda sodir boʻldi.
1892—1896-yillarda mashhur venger shoirlaridan biri boʻlgan Endre Ady Zalaudagi protestant maktabida oʻqigan (1957-yildan maktab oldida Endre Adyning haykali oʻrnatilgan). Shoir oʻzining birinchi sheʼrini ham 1896-yil 22-martda mahalliy „Szilagy“ gazetasida nashr etdi. U yashagan binoning old tomonidagi yodgorlik lavhasi Ady Endrening shaharda oʻtkazgan vaqtlarini eslatadi.
XIX asrning oxirida Lajos Szikszai oʻzining shaxsiy kolleksiyasini munitsipalitetga sovgʻa qildi va Zalauda birinchi muzey tashkil etildi. 1926-yilda koʻrgazma ham tashkil etilgan, ammo Zalau okrugi muzeyi 1951-yilda rasman ochilgan. 1981-yil 9-iyulda Zalau okrugi muzeyining yangi boʻlimi ochiladi va „Ioan Sima“ sanʼat galereyasi deb nomlanadi.
1950-yil 23-avgustda 7000 rumin va venger tillardagi kitoblarga ega boʻlgan „Markaziy kutubxona“ ochilgan. 1952-yilda kutubxona nomi „Tuman kutubxonasi“ ga oʻzgartirilgan va barcha Zalau tuman kutubxonalarini muvofiqlashtirgan. 1957-yilda kutubxona Ioniţă Scipione Bădescu nomini oldi. U 1968-yil fevraldagi maʼmuriy islohot bilan „Tuman kutubxonasi“ga aylandi.
1960-yillarning oxiriga kelib, shahar birinchi marta mintaqaviy sanoat markaziga aylandi, bu tizimlashtirish jarayoniga katta taʼsir koʻrsatdi. Armătura Zalau, Silcotub Zalau va Anvelope Silvania (yaqinda Michelin tomonidan sotib olingan) kabi sanoat fabrikalari minglab ishchilarni yollagan, bu esa aholi sonining koʻpayishiga olib kelgan. Aholining oqimi asta-sekin etnik tuzilmaning oʻzgarishiga olib keldi, chunki hozirda ruminlar koʻpchilik, vengerlar esa ozchilikka aylangan. Biroq, atrofdagi koʻplab kommunalarda etnik tuzilma hali ham oʻzgarmagan (masalan, Vârșolț) hali ham vengerlardan iborat; boshqa tomondan, Marin kabi yaqin atrofdagi qishloqlar 100 % etnik rumin aholiga ega boʻlib asosan bir asrdan koʻproq vaqt davomida oʻzgarmagan. 1970-yillarda mehnatkash aholi sonining kengayishi bilan shahar markazida ham, chekkalarida ham koʻp qavatli uy-joy massivlari qurildi.
2007-yilda mahalliy tabiiy gaz distribyutorining eʼtiborsizligi tufayli gaz toʻplanib qolgan portlash sodir boʻlib, shahar qurbonlar va katta moddiy zarar koʻrgan.
Bugungi kunda Zalauni Yevropaning E81 va milliy DN1F yoʻllari kesib oʻtadi. Zalauni Gʻarbiy Yevropa bilan bogʻlash uchun yangi avtomagistral (Transilvaniya shossesi) qurilmoqda. Shaharda ikkita milliy akkreditatsiyadan oʻtgan universitet kolleji, jamoat kutubxonasi, bitta muzey, sanʼat galereyasi, toʻrtdan ortiq mehmonxona, motel va ikkita talabalar turar joyi mavjud.
Geografiyasi
Zalau Zalau vodiysida, Apuseni togʻlari va Sharqiy Karpatning tutashgan joyida, Sălaj okrugida joylashgan. Koordinatalari 47°12′N 23°3′E / 47.200°N 23.050°E / 47.200; 23.050 G O. Zalau Sălaj okrugining markaziy qismida, Zalau suv havzasida, xuddi shu nomdagi tekislik va Meseş choʻqqisi tutashgan joyda joylashgan.
Shahar Transilvaniya tarixiy viloyatining shimoli-gʻarbiy qismida joylashgan Şara Maramuresului va Satu Mare okrugi bilan qoʻshni boʻlib, oʻtmishda mustaqil kichik davlat boʻlgan, lekin 1918-yildan beri Ruminiyaga tegishli (1940-yil sentyabrdan 1944-yil oktyabrgacha boʻlgan davr bundan mustasn hisoblanadii). ZalaC Krişanada yoki Transilvaniya boʻylab joylashganmimi, hali ham munozarali masala, chunki geografik jihatdan ZalaC Krişananing sharqiy chegarasida joylashgan.
Shahar kichik Zalau daryosi boʻyida, Meseş togʻlaridagi uchta tor vodiylar orasida joylashgan. Zalău okrug markazi va Sălaj okrugidagi eng katta shahar.
Shaharning umumiy maydoni 90.09 km (34.78 mi²) ni tashkil qiladi. Bunga shahar boshqaradigan yagona qishloq, Meseşning janubi-sharqida, Agrij gidrografik havzasida joylashgan Stâna (Felsőnyárló) kiradi. Magura Stânii choʻqqisi 716 m (2,349 ft) ni tashkil etadi.
Diqqatga sazovor joylari
Zalau markazidagi 24 ta yodgorlik va binolardan eng muhimlari: „Transilvania“ (1895-yilda teatr), shahar meriyasi (sud va 1889-yilda prefekturaning qarorgohi), rim-katolik cherkovi (1878), reformatsiya cherkovi (1904—1907), yunon-katolik „Teotokos cherkovining dormisiyasi“ (1930—1934), pravoslav dekanligi (XIX asr oxirida qurilgan), tarix muzeyi (taxminan 1900-yillarda qurilgan — hunarmandlar kazinosi), „Simion Bărnuţiu“ boshlangʻich maktabi (1895-yilda qizlar maktabi) va Silvania milliy kolleji (1860-yilda reforma kolleji), bularning barchasi yerning tarixiy va madaniy merosi uchun qimmatli shaharsozlik elementlardir. Mashhur haykaltaroshlar guruhi Janos Fadrusz tomonidan ishlangan qahramon venger zodagoni „Wesselényi“ yodgorligi (1902) va Romul Ladea tomonidan Simion Barnutiu sharafiga ishlangan byust ham diqqatga sazovordir.
Zalau har yili bir qator tanlovlarga mezbonlik qiladi, jumladan, „Zalau kunlari“ deb nomlanuvchi yozgi festival ham bunga misol. Shahar markazidaIuliu Maniu maydonida Baron Wesselenyi haykali; Tuhutum yodgorligi (ikkalasi ham 1902-yilda Janos Fadrusz tomonidan yaratilgan); Zalau okrugi tarix va sanʼat muzeyida neolit davridan tortib to hozirgi davrgacha boʻlgan, Rim davri va zamonaviy sanʼat asarlari mavjud. Transilvaniyadagi eng goʻzal va eng kattalaridan biri boʻlgan Kalvinistlar sobori kabi bir nechta cherkovlar ham mavjud.
Aholisi
Zalau aholisi vaqt davomida muhim evolyutsiyalarni boshdan kechirgan (yuqoriga qarang) va hozirgi vaqtda 2011-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlarida 56,202 aholi koʻrsatilgan.
Etnik nuqtai nazardan, 2002-yildagi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, aholi quyidagi tuzilishga ega edi: 80,89 % ruminlar, 17,50 % vengerlar, 1,36 % roman loʻlilar, 0,25 % boshqalar. 2011-yilgi aholini roʻyxatga olishda Zalauda 76,5 % ruminlar, 15,4 % vengerlar va 1,4 % roman loʻlilar bor edi. 6,5 % aholi uchun etnik kelib chiqishi haqida maʼlumot yoʻq.
Etnik tuzilishi
Konfessiyaviy tarkibi
Etimologiyasi
Joy turli nomlarga ega edi: 1220-yilda "Ziloc", 1473-yilda "Oppidum Zilah", 1601-yilda "Zila" va XIX asrda "Zilahu" va "Zalahu" yoki nemis toponimiyasining "Waltenberg" va "Zillenmarkt" shakllari ham mavjud.
Siyosat
XVI asr oxirida shaharda 33 nafar saylangan senatordan iborat mustaqil maʼmuriy boshqaruv mavjud boʻlib, ulardan biri mer boʻlgan. Shuningdek, notarius, arxivchi va xazinachi ham bor edi.
21 nafar deputatdan iborat mahalliy Kengash quyidagi huquqlarga ega: mahalliy budjetni, kreditlar, kredit transfertlarini va byudjet zaxirasidan foydalanish mablag‘larini tasdiqlash; kengash mahalliy soliqlar bilan bir qatorda maxsus soliqlarni ham belgilaydi; hokim o‘rinbosarlarini saylash, xizmatchilar soni to‘g‘risida qaror qabul qilish shular sirasidandir.
2012-yilgi saylovlar
2012-yilgi mahalliy hokimiyat saylovlarida saylangan Zalau Kengashi 21 kengash aʼzosidan iborat boʻlib, quyidagi partiyaviy tarkibiga ega: 3 oʻrin - Ruminiyadagi Venger Demokratik Ittifoqi, 12 oʻrin - Sotsial Liberal Ittifoq, 3 oʻrin - Demokratik Liberal Partiya, 3 oʻrin - Dan Diaconesu - Xalq Partiyasi. Shahar meri Radu Căpîlnăsiu esa qayta saylandi.
2008-yilgi saylovlar
Mayor Radu Căpîlnăşiu birinchi marta 2004-yilda Demokratik partiya (PD) aʼzosi etib va 2008 va 2012-yillarda esa Milliy Liberal partiya (PNL) aʼzosi etib qayta saylangan.
2008-yilgi mahalliy hokimiyat saylovlarida saylangan Zalau munitsipal kengashi quyidagi partiyaviy tarkibiga ega 21 maslahatchidan iborat edi:
2004-yilgi saylovlar
2004-yilgi mahalliy hokimiyat saylovlarida saylangan Zalau shahar kengashi quyidagi partiyaviy tarkibiga ega 21 maslahatchidan iborat edi:
Sport
Shaharda HC Zalău nomli ayollar gandbol jamoasi mavjud boʻlib, unga Ruminiya gandbol terma jamoasining sobiq bosh murabbiyi Georghe Tadici ustozlik qiladi.
OAV
Graiul Sălajului, Magazin Sălăjean, Sălajeanul, Țara Silvaniei (1940, 1989), Năzuința (1960—1989), Sălajul Orizont, Gazeta de Duminică, Glasul copilăriei, Repere transilvane, Sălajul european, Acta mvsei porolissensis, Caiete silvane, Limes, Árkád, Szilágy, Szilágyság kabi bosma nashrlar chiqib turadi.
Onlayn ommaviy axborot vositalari
Taniqli mahalliy va xorijiy shaxslar
Xalqaro munosabatlar
Qardosh shaharlar
Zalau bilan birodarlashgan:
Iqlimi
Zalau nam kontinental iqlimga ega (Köppen iqlim tasnifida).
Fotogalereya
Adabiyotlar
Manbalar
Havolalar
uz.wikipedia.org