Yevropada oila inqirozi

Bugun dunyo oilaning maqomi to‘g‘risidagi munozaralar avj olgan davrda yashamoqda, U "tushkun" Shimol hamda taraqqiyparvar, lekin qashshoq Janub o‘rtasidagi mafkuraviy to‘qnashuvlar markazida turibdi. Bu to‘qnashuvlarning qoq markazida bo‘lgan Yevropadagi musulmonlar jamoasi o‘z o‘rnini topish va omon qolishga urinmoqda. Madaniyatlar to‘qnashuv taraflar uchun o‘zlikni anglash ma'nosida muhim hayotiy ahamiyatga ega, bugungi kunda hech kim bu jarayondan chetda tura olmaydi.

Bugun dunyo oilaning maqomi to‘g‘risidagi munozaralar avj olgan davrda yashamoqda, U "tushkun" Shimol hamda taraqqiyparvar, lekin qashshoq Janub o‘rtasidagi mafkuraviy to‘qnashuvlar markazida turibdi. Bu to‘qnashuvlarning qoq markazida bo‘lgan Yevropadagi musulmonlar jamoasi o‘z o‘rnini topish va omon qolishga urinmoqda. Madaniyatlar to‘qnashuv taraflar uchun o‘zlikni anglash ma'nosida muhim hayotiy ahamiyatga ega, bugungi kunda hech kim bu jarayondan chetda tura olmaydi.

Har safar televizorni yoqib qo‘yib, tomosha qilar ekanmiz, shimolning qotib qolgan qarashlari va qat'iy tarzda oilada yashashga o‘rgangan Uchinchi dunyoning xastaliklari, u yerda istiqomat qiladigan aholining liberal demokratik jamiyatlardagi kabi ijtimoiy aqidalarga mos tarzda yashashni mutlaqo istamasligi xususidagi hujjatli filmlarning intihosiz va jiddiy gumanitar parhezi allalagan tahlikasini kuzatishga majbur bo‘lamiz. O'rtacha g‘arb kishisi bunday biryoqlama munozaradan qanoat hosil qiladi va uni tabiiy hol deb tushunadi. Natijada u, o‘zim yashayotgan sharoit Uchinchi dunyoga nisbatan yaxshiroq, degan xulosaga keladi va uning jamiyatdagi muammolardan asabiylashuvi kamayadi. Bunday vaziyat shunday jamoatchilik fikrini shakllantiradiki, unga ko‘ra, falastinlik, bosniyalik yoki zapatistalarni juda oz miqdorda aybdorlikni his qilish bilan (biroq o‘zini haq deb bilgan holda) yo‘qotish mumkin bo‘ladi. Aslida, munozara qiluvchilar feminizm va gomoseksualizmni Uchinchi dunyoni savalash uchun kaltak o‘rnida ishlatayotganiday, modern G'arbning ijtimoiy aqidalari mingyillikning so‘nggi yillarida imperialistik mafkuralarga aylanib qoldi. Bundan yuz yilcha muqaddam yevropaliklar teologik dogma va tijorat bilan hammaning joniga tekkan edi, endilikda esa ijtimoiy dogma va tijorat bilan xuddi shunday qilishyapti. Biroq asosiy munosabat bo‘lmish nafrat juda sekinlik bilan o‘zgarmoqda.

G'arbda yashaydigan musulmonlar ushbu masalada qiziq bir ustunlikka ega. Ko‘pgina islom ilohiyotshunoslari musulmon dunyosidagi «g‘arblashtirish jarayoni" va uning oila hayotiga sharmandalarcha ta'siri haqida yozayotgan bir paytda, ulardan ayrimlari qayd etganiday, ko‘hna dunyoviy elita bu jarayonni himoya qilgani chin haqiqat bo‘lib, uning madaniy qurilmalari eski imperialistik davlatlar qo‘lga kiritgan yutuq edi. O'rtacha dunyoviy suriyalik yoki turkning turmush tarzi zamonaviy yevropalikning turmush tarzidan, uning kurakda turmaydigan teskari da'vosini hisobga olmaganda, o‘zaro farq qiladi. Uning kiyimlari, sharoiti, nikoh bilan bog‘liq marosimlari va boshqa ikir-chikirlari bugungi G'arb turmush tarzi voqeligi bilan solishtirganda, 40-50-yillarni eslatadi. Shunday qilib, musulmonlarning oiladagi o‘zgarishlarga oid asosiy munozaralari   «erkinlashgan G'arb"ning qoq markazidagi biz yashab turgan vaziyatga mos bo‘lishga bir oz moyildir.

G'arblik musulmonlar o‘z sharoitini nazariylashtirishga harakat qilayotgan sharoitda taqdirning g‘alati bir haziliga duch kelyapmiz: biz qo‘shilib keta boshlagan madaniyat endilikda yo‘qlikka yuz tutdi. Hatto yaqin-yaqinlarda: XX asrning 50-yillari va 60-yillarining boshida ham oilaparvar Ibrohim zaminiga ildiz otgan ulug‘ diniy an'anaga asoslangan Yevropadagi oilaviy qadriyatlarni tanib olish mumkin edi. Islom va xristianlik o‘rtasidagi doktrinaga oid bahslar keskinligicha qolgan paytda, musulmonlar va xristianlarning   axloqiy va ijtimoiy qarashlari aksariyat hollarda bir-biriga juda yaqin edi.

Bugungi kunga kelib, bu o‘xshashlikdan nom-nishon qolmayozdi. Hatto cherkovlar ham, necha asrlarga guvoh bo‘lgan metin qoya erkinliklarning qum bo‘roniga dosh berolmay, tobora darz ketib parchalanayotgani kabi, mutlaq ma'naviy haqiqatlarning izchil va ishonchli jarchisi bo‘lishga da'vo qilmay qo‘ydi,   Britaniya katoliklarining odatda sog‘lom fikrlovchi vakili kardinal Hyum ham yaqinda homofiliya (erkak bilan erkakning jinsiy aloqasi) xususida murosali mulohazalar bildirdi; toru tarang jinsi jim va charm kurtka kiyib olgan anglikan yepiskopi o‘zining boshqa bir erkak bilan aloqasi xususida ochiqchasiga gapirdi. Londondagi oila qadriyatlari xususida va'z aytuvchi 900 nafar ruhoniyning 200 nafari gomoseksualizmga moyil ekani haqida turli gap-so‘zlar oralab yuribdi. Sodomning «fazilatlari»ni qo‘shiq qilib kuylayotgan bir qator xristian va yahudiy tashkilotlari, alohida shaxslar, dunyoviy jamiyat tarafdorlarining qo‘llab-quvvatlashi tufayli an'ananing qolgan ovozi ham o‘chguncha kundan-kunga ko‘payib boraveradigan ko‘rinadi. Yevropaning boshqa o‘lkalari ham unchalik ortda qolayotgani yo‘q.

Bu shundan dalolat beradiki, Yevropaning ko‘pgina joylarida sinf, irq va iqtisodiyot nuqtai nazaridan chetga surilib qolgan musulmon jamoasi begonalashuvning bunday keskin ko‘rinishiga qarshi turishi kerak bo‘ladi. Yevropaning oldingi avlodlari qonuniy deb e'tirof etgan qadriyatlarning yakkayu yagona himoyachisi bo‘lmish kamchilikni tashkil etuvchi fuqarolar, ya'ni bizlar yo‘lidan adashgan kishi ko‘yiga tushib qolganmiz. Ko‘pchiligimiz vahima qo‘zg‘ash, keng dunyoni iflos va zulmga to‘la deb ayyuhannos solish hamda turli guruhlarga, sajda qiluvchilarga bo‘linib ketish gunohidan o‘zimizni tiya olmaymiz. Bunday harakatlar universitetlar shaharchalarida keng quloch otmoqda. Biroq bunday befoyda va yuzaki ermakning yo‘lini to‘sish kerak. Modomiki, e'tiqodimiz bizni yo‘ldan ozdirmoqchi bo‘lganlar tasavvur qilganiday kuchli ekan, unga Yevropa haqqi-hurmati osongina qarshilik ko‘rsatishimiz zarur. Ayni paytda post-modern va post-xristian holatida bo‘lgan Yevropa bilan o‘zaro munosabatlarimiz qalin va samarali bo‘lishi lozim.

Biroq bunday pozitsiya - turimni tushuntirish strategiyasi musulmon traditsionalizmi tasalli beruvchi essentsial "metanarratsiya"ni dastak qilib olmasligini bilishga tayanishi zarur. Chunki essentsial "metanarratsiya"ning ob'ektiv haqiqatga da'vosi uning madaniy identitetning aniqlovchisi maqomidan ko‘ra kamroq ahamiyatga ega. Bu natsionalizm va fashizm singari raqib essentsializmlarning 20-asrdagi fojiasi edi; bu aksariyat hollarda musulmon faollarining bezovtaligi ruhiy voqelikka bo‘ysungan yoki hatto soxta ruhiy haqiqatdan tasalli izlash bilan o‘rin almashgan xatosi hamdir. 20-asrning 70-yillariga qadar Musulmon birodarligi va yangi renessanschilariga ilhom bergan islom tsivilizatsiyasi haqidagi rivoyat tasodifan, salaf qonunning bo‘linmas maktabi davomchisidir, degan muammoli da'voga ko‘ra, "Salaf" haqidagi xomxayol rivoyatga yo‘l berdi, biroq biz bu ikki turimning na unisini, na bunisini tutganlar orasidan - haqiqiy e'tiqod mevasiz bo‘lmaydi - to‘g‘ridan-to‘g‘ri va hassos e'tiqodni, surunkali ravishda pokdomon bo‘lishdan ko‘ra, hamdardlik va tashvishlilikka tayangan ma'naviyatni topishimiz mumkin.

Buning ma'nosi shuki, yevropalik musulmonlar, ba'zi musulmon davlatlarida ro‘y berganidek, islomning qashshoqlashib borayotgan va yakto "mafkurasi"ga qarshi tura bilmasa va rahmdil Alloh rahnamoligida insoniyat baxt-saodati uchun bevosita va samimiy tashvishlanishga asoslangan e'tiqod shaklu shamoyilini qaytarishga harakat qilmasa, biz real vaziyat yuzasidan muayyan masala bo‘yicha keng bahslarga o‘z hissamizni qo‘sha olmaymiz. Bu eksklyuzivistlar[1] yelkasini qisishi uchun yetarli emas: "E'tiqodsizlar nima haqda o‘ylashi bilan kimning ishi bor?" Qur'onda musulmonlarning boshqalarga namuna bo‘lishi buyurilgan. Agar madaniyat kulbalarida yashirinib o‘tirsak va tasavvur etishimiz mumkin bo‘lganidan ko‘proq bilishidan go‘zal bir lazzat tuyadigan kishilarga nisbatan qo‘pol va johil munosabatda bo‘lsak, biz namuna bo‘la olmaymiz, yoki Alloh nozid etgan xabarni boshqalarga yetkaza olmaymiz. Buning o‘rniga ushbu jamiyatning mavjud muammolarini tushunishday mashaqqatli, so‘ngra chinakam najotkor chora sifatida undan ham qiyinroq yo‘lni tanlashimiz kerak.

Hozir ayni shunday himoya paytidir. Keyingi yillarda britaniyalik bir necha diniy arbob oilaning taraqqiyot bilan bog‘liq inqirozi fojiasi xususida o‘zlarining ko‘pincha iztirobli, umuman olganda, ishonchli mulohazalarini bildirishdi. Liverpul yepiskopi va bosh ravvin ushbu jarayon xususida odatdagi statistik ma'lumotlar yordamida mana bunday xulosa chiqaribdi: Britaniyada bolalarning 34 foizi nikohsiz tug‘ilmoqda; taxminan shuncha miqdordagi katta yoshlilar ajrashish alamidan aziyat chekmoqda; kelgusi yigirma yil davomida britaniyalik bolalarning yarmidan ozrog‘igina ota-ona tarbiyasini oladi va hk. Juda oz kishilargina quyidagi amaliy falokatlarga shubha bilan qaraydi: ma'lum bo‘lishicha, AQShda   qamalganlarning yarmidan ko‘pi buzilgan oilalar farzandlari ekani, ota-onasining ajrashgani tufayli yetkazilgan kuchli ruhiy zarba erkak va ayollarga o‘rta yosh, hatto keksalik chog‘ida ham salbiy ta'sir ko‘rsatib turishi aniqlangan. Yepiskop ham, ravvin ham bugungi tez o‘zgarib borayotgan dunyoda oila boshpanasiga bolalar qatori kattalar ham hech qachon bu qadar muhtoj bo‘lmaganidan birday tashvish chekadi, uni gunohlarning eng og‘iri - xudbinlikkina barbod qilishi mumkin, deydi. Hech kim o‘zini qurbon qilishni istamaydi: barchamiz shaxsiy erkinlik deb atalmish ma'budga topinar ekanmiz, huquqlarimiz haqida jar solamiz, mas'uliyatimiz borligidan esa asabiylashamiz. Hayotdan olinadan saboq bizni nechog‘li asabiylashtirmasin, bir narsa kundek ravshan: Adam Smitning raqobatbardosh xususiy manfaat himoyasini ulug‘lashini kollektiv ijtimoiy rivojlanishning kaliti deb bilgan Tetcher-Reygan egotsentrizmi butun boshli tashabbusga xavf tug‘diruvchi ko‘plab baxtsiz hodisalarni talab etadi. Ochko‘zlik ko‘plab badavlat kishilar va moliya vazirlarini paydo qiladi, biroq endi uning xunini to‘lash uchun uzoq vaqt kerak bo‘ladi, bugun mana shu vaqt boshlandi. Qo‘shimcha qo‘riqchilar, qamoqxonalar, ijtimoiy xizmatchilar va ijtimoiy ta'minot to‘lovlarining kun-bakun kuchayib borayotgan qor bo‘roni millionlab ijtimoiy va iqtisodiy chek qog‘ozlarini uchirib yuribdi. Sotsialistik inqilob barbod bo‘ldi; pirovardida kapitalizmni o‘z ziddiyatlari bo‘g‘ib tashlashi ham mumkin.

Shu yergacha hammasi ravshan. Ochko‘zlikning gunohligi dindorlardan boshqalarga ham tushunarli ekani xususida bahs qilib o‘tirish shart emas. O'tgan asrlarda fidoiylikka qaytish haqidagi ko‘plab da'vatlar odamlarning ensasini qotirar ediki, ularni biror qaror qabul qilish uchun yetarli deb bo‘lmaydi. Modomiki, dinlar insonlar qilgan gunohlar oqibatini bartaraf etar darajada qudratli ekan, «yaxshi bo‘lish» uchun yolvorish kamdan-kam hollarda ta'sir kuchiga ega bo‘ladi, unga islohotlarning amalga oshirish mumkin bo‘lgan paradigmasi yo‘ldosh bo‘lishi kerak. Ravvin ham, yepiskop ham real va muayyan narsadan boshqasini taklif etishi qiyin; bu siyosatchilar va liberal OAV murosa qilgan, hattoki, yo‘l sifatida tanlagan narsa bo‘lsa ajab emas. Biroq biz maqomi muayyan ijtimoiy, shuningdek, ma'naviy dasturda «millatlarga saxiylik» deb bayon etilgan   vositachi orqali diniy erkinlik bilan siylangan musulmonlar sifatida bilamizki, jamiyatning mavjud og‘ir ahvolini hech qachon va'zgo‘ylik bilan tuzatib bo‘lmaydi. Struktural o‘zgarishlar ham talab etiladi: biz muammoning tortish kuchi ta'siriga tushib qolib, bunday o‘zgarishlar og‘riqli bo‘lishi mumkinligidan ajablanmasligimiz kerak.

*        *        *

Oila inqirozining sababi hukmron mafkuralar uni tan olmayotganida ekani kundek ravshan. Siyosatchilar o‘z sharmandaliklari bilan boshqalarga o‘rnak bo‘lmoqda: ochig‘ini aytganda, prezident Klintonning shahvatparastlik bilan bog‘liq o‘z qilmishlarini tan olishi zerikarli hodisalarning ipga tizilgan so‘nggi munchog‘idir, bu esa siyosiy arboblarning axloqiy hayot borasida boshqalarga namuna bo‘la olmasligini ko‘rsatadi.   Oval - tuxumsimon kabinetda, har bir vazir va parlament a'zosining kabinetida bizga kerakli yashirin jinoyat belgilari stol tortmasida turadi va ularning har bir zerikarli xat yozish lahzasiga lazzat baxsh etadi, bu hol ularning, o‘zini sipo tutishiga qaramay, bir pulga qimmat odam ekanini tasdiqlovchi tartibsizlikdir. Ayrim parlament a'zolarining kotibalari ikkinchi xotinlaridir. Aslida ular maxfiy jazmanlarning ikkinchisidir. Ko‘pxotinlilik tasodifiy istisno emas, xuddi musulmon mamlakatlaridagi kabi, odatiy holdir. Faqat me'yorni bilmaydigan telbalik   yoki mutelikkina tiyiqsiz shahvatparastlikka mubtalo bo‘lgan siyosatdonning qarama-qarshi jins vakilasi bilan yarim tungacha ishlashini, o‘yindan o‘t chiqishi ehtimoldan xoli emasligini ko‘rib, ko‘rmaslikka olishi mumkin. Bunday sharoitda mavjud tizim bolalar, er yoki xotinni himoya qilish chorasini topolmaydi. Oqibatda ular yuragiga o‘z joniga qasd qilar darajada jarohat yetadi. Shaxs huquqlari oila huquqlaridan baland turadi, degan buzmakor tushuncha ikkalasining ham inqiroziga sabab bo‘ldi.

Biroq siyosat muhitning eng qayg‘uli namunasidir. Eronliklar uni «olov va paxtaning apoq-chapoqligi» deb ataydi. Jinsiy tegajog‘lik xususida davom etayotgan iztirobli bahslar intim xohishlar dasturxon bo‘lmayotgan jamoat joylar kamdan-kam qolayotganini ko‘rsatmoqda. Ilgari hech qachon jamiyatda erkak va ayol har kuni aralashib ishlamagan hamda shayton yo‘ldan urishi va xiyonat uchun imkoniyatlar shu darajada ko‘payib ketmagan edi, bu holni axloqsizlik tarafdori bo‘lgan jurnalist ham, siyosatchi ham va ijtimoiy strateg ham ko‘rmasligi mumkin emas.

Tomas Vulfning mashhur «Manmanlik o‘ti» romanida yosh moliyachi «shahvoniy hirslarga cho‘kib ketgan» Nyu-York farzandi bo‘lgani uchun ham zino qilib, xotini va qizining hayotiga zomin bo‘ladi. Uning tubanligiga sabab bo‘lgan hol jinslarning aralashib ketishigina emas. Uning olma-kesak teruvchi ko‘zlari har qadamda reklama, pornografiya, yangiliklar va tiqmachoq bichimlarni ko‘radi, bularning barchasi uni o‘z iskanjasiga oladi va erkin jinsiy aloqaning jozibasidan jar soladi. Vulf tasvirlagan zinokor tabiatan yovuz odam emas: u yashayotgan dunyoda odamlar shunchaki o‘zini idora qila olmay qoladi.

Nyu-York hali London bo‘lganicha yo‘q, biroq Atlantika qirg‘oqlari tobora bir-biriga yaqinlashib bormoqda, ijtimoiy fazoning shahvoniylashuvi madaniyatimizning bir qismiga aylanib qoldi. Soho[2] fohishasining betartib sarguzashtlarini hisobga olmaganda, avvallari o‘rta yosh xotinlar o‘rta yosh erkaklar ko‘nglini kamdan-kam ovlar edi. Endi esa ular har muyulishda o‘zlari sog‘ingan badanlarning ko‘z-ko‘z qilinishiga e'tibor qilolmaydigan darajada ahmoq yoki axloqan pok kuchli shaxslar sirasiga mansub bo‘lsagina, o‘z jufti haloliga sodiq qolishi mumkin. Bunday pok kishilar bundan oldin ham kam bo‘lgan, hozir ham juda ozdir.

Tashxis keskin ekani ko‘rinib turgan bo‘lsa-da, uning davosi bormikin? Islom xilvat yoki «noqonuniy tarzda yolg‘iz yashash»ni G'arb kishisi tasavvur ham qilolmaydigan darajadagi jinoyat deb biladi. Har bir ma'naviy falokatning o‘z peshravi - darakchisi bo‘ladi; islom bunday peshravlar paydo bo‘ladigan ijtimoiy sabablarni kamaytirish yo‘lini axtaradi. Shunday qilib, bizning vazifamiz bir kishining faqat bir kishi bilan jinsiy aloqa qilishi kerakligidan ta'lim berishdir. Shotlandiyalik bir maktab direktorining, o‘g‘il va qiz bolalar «tabiatdagi qo‘zg‘alish sababli» bir-biriga 6 dyuym[3]dan kamroq masofaga yaqinlashishi mumkin emas, qabilidagi bema'ni xavotiri bizga yotdir. Biroq maktablar boshlang‘ich nuqtadir. Idoralar ayollarning xizmat pillapoyasidan yuqori ko‘tarilishiga xalal bermay, er-xotinlik huquqlarining kabinetlardagi har qanday noqonuniy xilvatnishinlik ehtimolini bartaraf etish yo‘li bilan himoya qilinishini kafolatlashi kerak. Shaxsiy yordamchisi qarama-qarshi jins vakili bo‘lishini istayotgan siyosatchilar va ish odamlari buning sababini tushuntirib berishlari lozim. Ayollarni benihoya kamsitadigan va er-xotinlarning o‘zaro xiyonatiga turtki beradigan pornografiya va pornografiyasifat reklama mas'uliyat bilan tsenzura qilinishi kerak, bu ish o‘z jinsdoshlarining bunday yalang‘och suratlariga e'tiroz bildirayotgan feministlar bilan birgalikda amalga oshirilishi darkor.

Ishratparast Yevropaning fojiasi shundaki, o‘zini seksning harakatlantiruvchi kuchi deb hisoblovchi ushbu illatni bir kun kelib jurnalist va siyosatchilar hayrat va nafrat bilan chetga supurib tashlaydi. Islom jinslarni o‘zaro ajratish siyosati bilan ularni kamsitishni nazarda tutadi, deb hisoblovchi, ich-ichida esa ish vaqtida shahvoniy qiziqishning kamayishidan, zamonaviy munosabatlarning muvaqqatligidan iztirob chekuvchi nadomatgo‘y liberal arboblar uni qo‘llab-quvvatlashni va o‘shanday ijtimoiy muhitda yashashni davom ettiraveradilar, chunki muammoning ildizi muhitdadir. Biroq islom tabiatan masalaga kengroq qaraydi, binobarin, biz tushkunlikka tushmasligimiz kerak. Oila inqirozi jarayoni keskin iqtisodiy va insoniy oqibatlarni keltirib chiqarmoqdaki, bu inqirozni tan olish va keskin choralar ko‘rish vaqti kelishi shubhasiz. So‘ngra bugungi kunda hazil-mazax qilinayotgan ziyolilarcha musulmon konservatizmi harakatga kelishi ham ehtimoldan xoli emas.

*        *        *

Nyutonning kuzatishicha, tabiat bo‘shliqni yoqtirmaydi; ushbu qoida fanning maqomiga bo‘lgan psixologik munosabatni yaxshilashga yordam berishi mumkin. Dunyoviy qarash ham anglash mushkul, ham mavhum bo‘lishi mumkin, biroq dindorlar uchun Yangi Ijtimoiy Aqidalar tez orada yangi diniy qarashlar shaklini olishi mumkin. Yigirmanchi asrning ulkan erkinliklari ko‘pincha dinni harakatga keltiruvchi quvvatning kuchli poklovchisiga o‘xshab ko‘rinadi. Dunyo tashvishlaridan va «men»ni tiya bilishdan qutulishday tug‘ma istak shaxs erkinliklarini cheklashga qarshi qattiq varaja - konvulsiyaga aylanayotgani ajablanarlidir.

Shu ma'noda, siyosiy jihatdan to‘g‘ri yo‘l tutayotgan G'arb kuchli diniy jamiyatdir. Uning o‘z dogmalari, ilohiyotshunoslari, ruhoniylari, jabrdiydalari, Amerikadagi universitetlar shaharchalariga va'z-axloqnomalarni yetkazib borgan missionerlari va kufrni yer bilan yakson qiluvchi yaxshi rivojlantirilgan nazariyasi bor.

Ba'zi bir kishilar bularning barchasini zarur, chunki odamlar ishonch va asosga muhtoj, chin e'tiqodsiz o‘zlarini G'arbda idora etolmay qolishi va qonunbuzarlik yo‘liga kirib ketishi mumkin, deb biladi. Ammo, hamma balo shundaki, ayni paytda qonunchilik, maktab o‘quv rejasi, eshittirish va ko‘rsatuvlarni boshqarish qoidalariga aylangan yangi aqidalar, haqiqiy yangi din vazifasini ham o‘tay olmaydi yoki uning o‘rnini bosolmaydi. Diniy axloq, musulmonmi, xristianmi, buddaviymi, yoki eskimosmi, bundan qat'i nazar, o‘ziga yuklangan mas'uliyatni sharaf deb biladigan shaxsning o‘zligini namoyon qilish g‘oyasi orqali jamiyatda hamjihatlikni ta'minlaydi. Bunga mutlaqo teskari bo‘lgan G'arbning yangi dini unga huquqlardan lazzatlanish orqali erishiladi, deb o‘rgatadi.

Ushbu ters holatning ekstremizmga xos ekanini inobatga olsak, u ta'sir ko‘rsatayotgan jamiyatlar qiyin ahvolga tushib qolishidan ajablanmasa ham bo‘ladi. Konor Kruiz O‘Brayenning mulohazasini o‘zgartirib, dunyoviy ijtimoiy tibbiyot bilan bog‘liq ko‘ngilsizliklar shundan iboratki, u qanchalik ko‘p qo‘llansa, mijoz shunchalik kasal bo‘lib boraveradi, deyish mumkin. Yangi e'tiqodlar bizni porloq va erkin xomxayolga yetaklash o‘rniga ijtimoiy illatlarimizni yanada chigallashtirib yubordi, deyish kufr bilan barobardir. Biroq aynan shunday bo‘lgani bor gap. Boz ustiga, xushmuomalalik hukmron bo‘lgan jamiyatda soxta din bunday buzg‘unchilikka boshlagan tushunchalar tanqid qilinmasligiga kafil bo‘ladigan darajada kuchlidir. Ehtimol, musulmonlar bunday xushmuomalalik haqida qayg‘urmaydigan odamlar bo‘lsa kerak.

Ushbu asrda ro‘y bergan erkinlik uchun kurashlarning o‘ziga xoslaridan biri feminizmdir. Ba'zilari ehtiyotkor va dalillangan, boshqalari esa jodugarlik va o‘z jinsi vakilasini sevish singari tasavvur ham qilib bo‘lmaydigan son-sanoqsiz darbadar tamoyillarga bo‘linib ketgan bu harakat xususida bir necha umumlashmalar qilish mumkin. Biroq buni kuzatishni boshlash uchun eng qulay vaqt ayollarning o‘zlari istamagan holda viktorianlarning[4] feminizmoldi va yigirmanchi asrning so‘nggidagi feministik qadriyatlar qurboni bo‘lgan paytidir.

Ayollarning erlaridan alohida moliyaviy yoki huquqiy sub'ekt sifatida ajralib yashashi mumkinligini rad etgan an'anaviy xristian madaniyatlarida xotin-qizlar qonundan tashqarida qolishdan aziyat chekar edi. Bu holni ularning aksariyati hech ikkilanmay qabul qilishi mumkin edi, ammo ijtimoiy yordam bermay qo‘yilgan ayollar real adolatsizlik qurboni bo‘lishdi, oqibatda ular mustaqil yashashga ehtiyojmand ekanini anglab yetishdi. Shu tariqa ayollarning saylovlarda ovoz berish huquqiga ega bo‘lgani chin ma'noda adolat izlash natijasi edi. Bu hol G'arb jamiyatini xristian an'analaridan islom me'yorlari tomon burib yubordi. Unga ko‘ra, ayol hamisha, hatto turmushga chiqqanidan so‘ng ham qonuniy sub'ekt hisoblanadi, uning mulki, familiyasi, vorislik huquqi va da'vo bilan sudga murojaat qilish huquqi saqlanib qoladi.

Go‘yoki so‘nggi 30 yil davomidagi yangi feminizmdan musulmonlarning paytavasiga qurt tushib qolgan, qabilidagi gaplar Freyden, Greer va Dalining jangari va mafkura suvi yuritilgan dunyoqarashidan boshqa narsa emas. Ushbu mutafakkirlar nafaqat jamiyatdagi struktural adolatsizlik, qolaversa, erkak va ayollarning identiteti xususidagi fundamental qarashlarga qarshi hujum qilish bilan yangi bir bosqichni boshlab berishdi. Simon de Beovo (Beauvoir): «Onalik instinkti bekor qilinmaguncha, ayollar qulligicha qolaveradi», deb yozgan edi; yangi feministlarning bunday baqir-chaqirlarini har qadamda eshitish mumkin. Shu nuqtai nazardan qaraganda, an'anaviy tarzda ayol deganda, noziklik, erkak deganda esa jasorat esga tushishi biologik va axloqiy nuqtai nazardan asossizdir. U «patriarxat» deb ataluvchi butun boshli an'anaviy binoning tayanchi sifatida hujum qilib turish ob'ekti bo‘lgan.

Shu o‘rinda musulmonlar sakrab kemaga chiqib olishi kerak. Qur'on va bizning ilohiyotshunoslik an'analarimiz ikki jins koinotga xos qutblanishning bir bo‘lagi ekanidan boxabarlikka tayanadi. Biz har bir juft yaratilganiga ishonamiz, muqobil ilk sabablar o‘rtasidagi o‘zaro tortishish munosabatlari dunyoni harakatga keltiradi va unga qadr-qimmat baxsh etadi. Qadimgi xitoyliklar O'N MING NARSAni In va Yanga bo‘lgani singari, musulmonlar rod - jins xususiyatiga ega bo‘lgan arab tilida vahiy kelgani hodisasini tilga olar ekan, jins kelishuv emas, ilk sabab, oddiy biologiya emas, metafizika ekanini yaxshi biladi.

Shunday qilib, islomning turimi - pozitsiyasi injadir. Metafizik nuqtai nazardan, erkak va ayol sabablari teng kuchlidir. Hodisalar Ularning o‘zaro harakati orqali ro‘y beradi: shunday qilib, yaratuvchanlik borki, nasl qoldirish hissi bilan bog‘liq. Biroq Murata jamiyatdagi «shu yerda-quyida» printsiplari o‘rtasida oddiy paritet - muvozanat o‘rnatish sa'y-harakatlari adolatni yetarli darajada ta'minlay olmayotganini ko‘rsatib beradi. Har bir ilohiy nomning o‘ziga yarasha vazifasi bor. Insoniyat genetik qulaylik uchungina jinslarga bo‘lingan. Erkak ham, ayol ham Allohning yerdagi xalifalaridir, biroq ilohiy komillikning qo‘shimcha jihatlarini bayon qilishda ularning «vazirliklari» asosiy masalalarda bir-biridan farq qilishadi.

Islomning inson tabiati (fitrati) oyoq osti qilishga emas, parvarish munosibligini hamda erkaklar va ayollar faoliyatning boshqa-boshqa turlariga moyil ekanini tushunishi liberallarning ayyuhannos va noroziligiga sabab bo‘ladi. Bu hol ularning nazdida uchchiga chiqqan kufr sanaladi. Biroq liberallar tez-tez tilga olishni xush ko‘radigan eng sodda biologik va utilitar (faqat foydani ko‘zlovchi) istilohlarida ham taqdirning mutlaq identiteti jumboqligicha qolaveradi. Ammo nomaqbul jamiyatgina ayollar ongini mutlaq tenghuquqlilik axtarish istagi bilan zaharlashi mumkin, shuning barobarida u ayollarning farzandli bo‘lishiday voqelikdan hamda - masalaning eng janjalli jihati ham shunda - ularning bola boqishdan huzur qilishidan ko‘z yuma olmaydi. Ular farzandlarining jamiyatdagi kufr va g‘ayridiniy qarashlarda ayblanishiga qarshi turish uchun o‘zlari erishgan mavqedan voz kechishday jasoratga ham, yoki soliq idoralarining ta'qibiga ham tayyor; ammo ular o‘z e'tiqodida sobitqadam, dunyoviy tafakkurni iqi suymaydi, onalar farzandlarini enagalardan ko‘ra yaxshiroq tarbiyalashadi, ko‘krak suti sun'iy sutdan ko‘ra tuzuk va hatto - u pirovardida g‘ayri fikr bo‘lib tuyulishi ham mumkin - bola parvarishi sug‘urta sotish yoki avtobus haydashdan ko‘ra farahbaxshdir.

Ayollar o‘rtasida erkaklar bilan faoliyatning mutlaq tenghuquqliligini talab etuvchi ortodoksal feminizmga isyon belgilari zuhur bo‘lmoqda. Ommaviy axborot vositalari bong urayotganining aksi o‘laroq, ziyoli ayollar bola boqish uchun «chetga chiqib qolish»dan hazar qilayotgani yo‘q. Lekin haqiqiy zarar yetkazib bo‘lindi. Otalarni bola boqish va uy bekligiga qaytarish muvaffaqiyat qozonayotganga o‘xshaydi; aksariyat binolar uydan ko‘ra uyquxonalarga o‘xshab qolmoqda. Ovqatlanish vaqti o‘z qat'iyligini yo‘qotib, konserva ochish ishiga aylanib qolgan; ota-onalar horib, holdan toyib qolgani uchun horish nimaligini bilmaydigan farzandlari bilan o‘z «sifatli vaqti»ni birga o‘tkaza olmaydi; afsuski, oila a'zolarining uyga va bir-biriga tegishlilik hissi yo‘qolib bormoqda. Ayni chog‘da bolalar uyni tark etadi, ular o‘zlarini uyda hech narsa ushlab turmayotganday his etadi.

Bunday qayg‘uli vaziyatda ajrashish mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. Ota ham, ona ham ishlaydigan oiladagi siqilishni oddiy kishilar yenga olmaydi. Daromadning oshishi va (ba'zi birovlar uchun) ishdan olingan lazzat charchoq va tortishuvlar ehtimoli kuchayishining o‘rnini to‘ldirishi qiyin. Ayolning oilani o‘z mehri bilan isitishidan mahrum bo‘lgan ota va farzandlar o‘zini xavfsiz his eta olmaydi. Er-xotinning birday ishlashi intihosiz tortishuvlar uchun zamin hozirlaydi. Ajrashish gali kelganda esa, aksariyat hollarda ayol kishiga jabr bo‘ladi. Qariyotgan yolg‘iz ona sifatida u jamiyat o‘ziga mutlaqo qiziqmay qo‘yganini anglay boshlaydi. U «davlatning xotini» deb ataluvchi yangi sinfga borib qo‘shiladi.

Yaxshiyamki, davlat ko‘pxotinli bo‘lishi mumkin. Yangi Yevropani ijtimoiy jihatdan anglash soliq daromadlarining keskin ko‘payish davriga to‘g‘ri keldi. Siyosatchilar orasida ijtimoiy inqiroz darajasi yillik yalpi ichki mahsulot o‘sishidan o‘zib ketmagan bir vaziyatda bu borada qayg‘uruvchilar kamdan-kam topiladi. Yana millionlab yolg‘iz oilalarning taqdiri achinarlidir. Daromad manbai yagona bo‘lgan oilalar ayollarga bola boqishday muqaddas burchni oyoq osti qilish emas, bajarishga izn berilishi liberallar taxmin qilganidan ham ko‘ra ko‘proq ma'naviy ahamiyatga ega ekanini yaqqol tasdiqlab turibdi.

Ammo feministlar ijtimoiy matoni kemirayotgan yagona kuya emas. Yana boshqalari ham borki, ularning ba'zilari haddan ziyod radikaldir. Ularning eng keskini gomoseksualistlardir, qiziq, ammo doimo jirkanch mafkuralardir, ular aholiga oilalar uchun oqibati halokatli bo‘lgan dogmalarni tiqishtiradi.

Xuddi feminizim singari gomoseksualizmga qarshi teologik holat ham bizning yaratuvchanlikning «diadik»[5] tabiatini qanchalik tushunishimizga borib taqaladi. Insoniyatning jinslarga bo‘linishi koinotning Alloh irodasiga ko‘ra qutblanishi tajassumidir. Erkaklar va ayollar qo‘shimcha ilk sabablardir. Jinsiyat ularning ilohiy va nasl qoldirish bo‘yicha kelishuvidir. Shuning uchun ham bir jinsga mansub kishilarning jinsiy aloqaga kirishuvi tabiiy tartib buzilishining eng dahshatli ko‘rinishidir. Bunday aloqaning biologik pushtsizligi Alloh dunyoning o‘rmagi va arqog‘i sifatida istifoda etgan asosiy ikkilikni e'zozlashni metafizik barbod etish alomatidir.

Shunga qaramasdan, gomoseksualizmning harakatlantiruvchi kuchi juda kam o‘rganilgani ayni haqiqatdir. Bu hol darvinizmning ma'lum vaqt o‘tishi bilan aksil-reproduktiv xossalarning sistemali ravishda yo‘qolib borishi xususidagi faraziga qarshi qat'iy dalil sifatida paydo bo‘lmoqda. Ba'zi bir madaniyatlarda bu hol juda kam uchraydi: Vilfred Tezigerning yozishicha, u o‘zining arab badaviylari bilan uzoq sayohatlari davomida hech qachon odamni kamsitadigan bunday amaliyotga duch kelmagan. U boshqa jamiyatlarda, xususan, zamonaviy shahar madaniyatlarida juda keng tarqalgan. Nega aynan shunday bo‘lishi kerakligi xususidagi nazariyalar tiqilib yotibdi: ba'zi bir tadqiqotchilar aholi haddan ziyod ko‘payib ketgan jamiyatlarda bu tamoyil tabiatning nufus o‘sishini nazorat qilish usulidir, deb safsata sotadi. Bizga aytishlaricha, laboratoriya kalamushlari haddan ziyod yorug‘ chiroqlar, qattiq shovqin va bir joyga ko‘p yig‘ilish oqibatida bezovta qilingan taqdirda ham geteroseksualligicha qolaveradi. Boshqa olimlar esa kontratseptiv dori iste'mol qiluvchilarning ichimlik suviga solingan minglab tonna estrojen[6] natijasida «gormonlarning bulg‘anishi» ta'siri haqida mulohaza yuritishadi. Bu ham hali isbot etilmagan.

Ayrim olimlar yaqinda o‘tkazilgan tadqiqot natijasida gomoseksual tamoyillar har doim ham hayot davomida orttirilmaydi, ba'zi bir shu dardga mubtalo bo‘lgan individuumlar xromosomalarining aniq-taniq nosozligi bilan tug‘iladi, degan xulosaga keladi. Buning axloq ilohiyotshunosligi uchun qanday ahamiyatga ega ekani ayon: Qur'onning odamlar faqat o‘z ixtiyori bilan sodir etgan xatti-harakatlari uchungina javobgardir, degan qat'iy hukmini inobatga oladigan bo‘lsak, gomoseksualizm ma'lum ma'noda tug‘ma moyillik sifatida gunoh sanalishi mumkin emas.

Albatta, bundan ushbu moyillikka mos harakatlarni oqlash mumkin, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Shunga o‘xshash tadqiqotning dalolat berishicha, ko‘pgina insoniy mayllar, xususan, o‘t qo‘yish va boshqa jinoiy xulq shakllari ham ba'zida genetik tartibsizlik oqibati o‘laroq, yuzaga chiqadi; binobarin, shuning uchun ham hech kim xulq axloqiy nuqtai nazardan izchil degan xulosaga kela olmaydi. Biz buning o‘rniga Alloh odamlarga turli-tuman jismoniy va aqliy hadyalar bergani, ul zot ba'zi birlarimizni axloqiy mayllarni berish orqali sinashini, biz uni o‘z-o‘zimizni isloh qilish va intizomning bir qismi sifatida kurashib yengishimiz orqali o‘rganamiz. Butun borlig‘i bilan uylarga o‘t qo‘yishni istovchi aqlli mijozga bu istakni yengish uchun o‘ziga xos iroda berilgan. Kuchli gomoseksual xohishi bo‘lgan erkak yoki ayol xuddi shunday sinovga duchor bo‘ladi.

Taqvodor kishi uchun gomoseksual ishlar ham metafizik, ham ma'naviy jinoyatdir. Geteroseksualizm esa qarashlar yig‘indisi - kontseptsiya sifatida yangi hayotga, farzandlarga, nabiralarga va so‘ngsiz avlodlarga eltuvchi g‘aroyib ittifoqdir: u cheksizlik eshigidir. Buning mutlaq ziddi bo‘lgan besoqolbozlik esa jahannamga eltadi. Har doimgiday, g‘urur yerga urilganda eng yaramas illat yuzaga chiqadi.

Albatta, bularning birortasi ham dunyoviy tafakkurni qiziqtirmaydi, chunki u mavjudlikda ma'ni ko‘rmaydi hamda eng oliy lazzat va zavq inson hayotining maqsadi bo‘lishi mumkinligini tasavvur ham qila olmaydi. Ko‘plab vatandoshlarimiz biz dunyoga ko‘nglimizni poklash va ilohiyot mavjudligi tufayli bemisl baxt hissini tuyish uchun kelganimizni mutlaqo tushunmaydi. Shuningdek, homofiliyaga qarshi dunyoviy dalillar ham yetarli, biz ularni o‘z fikrimizni dalillashda istifoda etishimiz mumkin.

Gomoseksualizm nikoh instituti - qurimi uchun ko‘p zararlidir. Uning targ‘ibotchilari bir faktni tan olmasligi mumkin, ammo u bizning eng muhim yashash tarzimiz - erkak va ayol ittifoqi ildiziga bolta uradi. Vaholanki, biz aynan shuning uchun dunyoga kelganmiz va bu farzand o‘stirish uchun qulay tabiiy sharoitdir. Tabiatning ilgarigiday nufuzi qolmagan, odamlar ming-ming yillardan beri yashab kelgan hayot yo‘lidan butunlay chiqib ketgan bizning davrimizda jamiyat erkak-ayol ittifoqini qadrlashga arzirlik yagona hodisa ekaniga ishona olmaydi. Muqobil yo‘llar ko‘p tarqalgani sari muqaddas sanalgan me'yorlar kamayib boraveradi. Gomoseksualistlar tarafdorlarining har bir g‘alabasi jamiyatning yashab qolishi uchun zarur bo‘lgan me'yorlarga qarshi urilgan kuchli zarbadir.

Gomoseksualizmga qarshi kampaniya - mujodala oilani muhofaza etish uchun kurash kontekstida hamma qilishi kerak bo‘lgan ishga aylanib bormoqda. Baqir-chaqir qilib yurgan, yepiskoplarni ko‘chaga haydab solayotgan va besoqolbozlikka izn beradigan yoshni pasaytirishni talab qilayotgan mutaassiblar fitratning ashaddiy dushmanidir. Ibtidoiy me'yor bo‘lmish fitrat bani basharning rang-barangligi yo‘lida yangi avlodni tarbiyalash vositasi o‘laroq, o‘zini nikoh orqali izchil namoyon qila bordi. Islom inson tanasining tabiiy ehtiyojlarini hisobga olar ekan, nimaiki fitratga qarshi bo‘lsa, insoniyat va Allohga ham qarshidir, degan aniq-ravshan tushunchada sobit turadi. Bu tushuncha qonunlarda o‘z aksini topishi kerak, u uzoq vaqt mobaynida oilani zavqli «turmush tarzini tanlash» diapazonlaridan biri sifatida nisbiylashtirish yo‘llarini izladi.

Ma'lumki, inversiya - qadriyatlarning oyog‘i osmondan bo‘lishi ham individual, ham ijtimoiy nuqtai nazardan zararlidir. 1997 yili uch nafar amerikalik akademik besoqolbozlik amaliyoti VICh infektsiyasi tarqalishiga sabab bo‘ladi, deb gomoseksualizmni mazax qilgani uchun ishdan bo‘shatilgan edi. Ular milliondan oshiq amerikaliklarning hayotini zimiston qilayotgan ushbu vaboning tabiati to‘g‘ri hayot kechirayotgan insonlarga nisbatan zamonaviy haqoratdan boshqa narsa emasligini ko‘rsatib bergan edi. Bevosita aksiljismlar[7], bizni mikroblar dunyosidan himoya qiladigan inson immunitet tizimi yadrosi o‘zimiz o‘z tanamizni buzishimiz miqyosiga qarshi tura olmaydi. Bu, ayniqsa, islom uchun tushunarlidir. Imom Malik hikoya qilgan hadis insonning bu tanlovi nimalarga olib kelishi mumkinligini bizga sabr-toqat bilan eslatib turadi: «Axloqsizlik hech qachon uni odamlarning o‘zi tarqatmaguncha paydo bo‘lmaydi, u ota-bobolarga yot bo‘lgan jazava va vabo bilan birga tarqaladi». SPID ilohiy jazo emas, bu juda qo‘pol qarashdir. Bu bizga ilohiy nomos - qonunlarni buzganimizda nimalarga duchor bo‘lishimiz mumkinligi eslatmasidir. Biz bu qonunlarga rioya etib, insoniylik me'yorlariga uyg‘un holda yashaymiz, bu me'yorlarning asosiy maqsadi bizni eson-omon saqlashdir.

Ba'zan musulmonlar G'arbdagi oila qadriyatlari inqirozi insoniyatning aksariyat qismi manfaatlariga mos keladi, deb hisoblaydi. Ular tushkunlik G'arb tanlagan yo‘l va u shunga munosibdir; G'arb jamiyatining muqarrar portlashi axloqan mustahkam bo‘lgan islomga dunyoning kuchli tamadduni sifatida o‘z o‘rnini qayta egallashiga maydon hozirlab beradi, deyishadi. Bu nazariyaning ko‘ngilni xijil qiladigan jihati shundaki, portlash yalpi inqiroz alomatlarini zohir qilayotganicha yo‘q. Texnologiya va boylik o‘sib borayotgan baxtsiz hodisalarga barham bera oladigan kuzatuv va ijtimoiy ta'minot tizimini vujudga keltirishga imkon yaratmoqda. Taqdir hazilini qarangki, Yangi Dunyo Tartibiga posbonlik qilayotgan davlat qorong‘i tushganda o‘zining Markaziy xiyobonida tartib o‘rnata bilmaydi. Biroq biz ahmoqlarcha nekbin bo‘lsak ham, yoki mutlaq totalitarizmdan umid qilsak ham, G'arbdagi ijtimoiy tamoyillardan xavotirga tushmasligimiz mumkin emas. G'arb oilasining omon qolishi musulmonlarni ham xavotirga soladigan masaladir, biz do‘stlarimiz va qo‘shnilarimiz, ularning aqidalari haqiqiy hayot sandoniga urilib singan va eshitishga yaramaydigan darajada yerga urilgan vaqt kelgunga qadar o‘z nuqtai nazarimizni taklif etishimiz kerak.

Timoti Uinter (Abdulhakim Murod),

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish kitobidan

[1] Eksklyuzivizm (ingl. exclusive < lot. exclūdere istisno qilmoq, tan olmaslik] - biron narsani qabul qila olmaslik amaliyoti. - Tarj.

[2] Soho - Londondagi joy nomi. - Tarj.

[3] Dyuym - ingliz uzunlik o‘lchov birligi. 1 dyuym - 2,54 sm. - Tarj.

[4] Viktorianlar ("victorians") - qirolicha Viktoriya (1837-1901) taxtda o‘tirgan yillar ijod qilgan ingliz madaniyat arboblarining shartli nomi. - Tarj.

[5] Diad (ingl. juft) - ijtimoiy nuqtai nazardan muhim o‘zaro munosabatga ega bo‘lgan ikki shaxs (er va xotin). - Tarj.

[6] Estrogen (ingl.) - (biokimyoda) ayollar gormonlarining istalgan guruhi, u yoshiga nisbatan sust rivojlangan va tuxumdoni olib tashlangan sut emizuvchilarning jinsiy faolligini oshiradi. - Webster's New Universal Unabridged Lictionary, 1994.

[7] Aksiljismlar (antitela) - tanada aksilgenlar paydo bo‘lishi bilan yuzaga keladigan va ularning ta'sirini yo‘qotadigan moddalar) - Tarj.