Yevropa Ittifoqi iqtisodiyoti
Yevropa Ittifoqi iqtisodiyoti Yevropa Ittifoqiga (YI) aʼzo davlatlarning qoʻshma iqtisodiyotidir. U nominal koʻrsatkichlar boʻyicha dunyoda AQSH va Xitoydan keyin, xarid qobiliyati pariteti (PPP) boʻyicha esa Xitoy va Qoʻshma Shtatlardan keyin uchinchi oʻrinda turadi. Yevropa Ittifoqining yalpi ichki mahsuloti 2022-yilda 16,6 trillion dollarni (nominal) tashkil etishi koʻzda tutilgan, bu jahon iqtisodiyotining oltidan bir qismini tashkil qiladi.
Yevro ikkinchi eng yirik zahira valyutasi va dunyoda AQSh dollaridan keyin ikkinchi eng koʻp sotiladigan valyutadir. Yevrodan Yevropa Ittifoqiga aʼzo 27 ta davlatdan 19 tasi foydalanadi, umuman olganda, u 25 ta mamlakatda, yevro hududida va boshqa oltita Yevropa davlatida rasmiy yoki de facto rasmiy valyuta hisoblanadi.
Yevropa Ittifoqi iqtisodiyoti erkin bozor va ilgʻor ijtimoiy modellarga asoslangan aralash iqtisodiyotning ichki bozoridan iborat. Masalan, u tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchining erkin harakatiga ega boʻlgan ichki yagona bozorni oʻz ichiga oladi. Yevropa Ittifoqida aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot (PPP) 2018-yilda 43 188 dollarni tashkil etdi, AQShda bu koʻrsatkich 62 869 dollar, Yaponiyada 44 246 dollar va Xitoyda 18 116 dollarga teng. Yevropa Ittifoqiga aʼzo davlatlar oʻrtasida aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotda (PPP) Lyuksemburgdagi 106 372 dollardan Bolgariyada 23 169 dollargacha sezilarli tafovut mavjud. Gini koeffitsiyenti 31 ga teng boʻlgan Yevropa Ittifoqi dunyo boʻyicha oʻrtacha daromaddan koʻra koʻproq tenglik taqsimotiga ega.
2012-yilda Yevropa Ittifoqining xorijiy davlatlarga kiritgan sarmoyalari 9,1 trillion dollarni tashkil etgan boʻlsa, Yevropa Ittifoqiga kiritilgan xorijiy investitsiyalar 2012-yilda jami 5,1 trillion dollarni tashkil etib, dunyodagi eng yuqori xorijiy va mahalliy sarmoya hisoblandi. Euronext yevro hududining asosiy fond birjasi boʻlib, bozor kapitallashuvi boʻyicha dunyoda oltinchi oʻrinda turadi. Yevropa Ittifoqining eng yirik savdo hamkorlari: AQSh, Xitoy, Buyuk Britaniya, Shveysariya, Rossiya, Turkiya, Yaponiya, Norvegiya, Janubiy Koreya, Hindiston va Kanada. Yevropa Ittifoqiga real investitsiyalar 2020-yilning ikkinchi choragi oxiriga kelib, 2019-yilning toʻrtinchi choragiga nisbatan 14,6 foizga kamaydi. Bu kamayish qayta tiklanib, 2021-yilning ikkinchi choragida 2019-yil darajasiga qaytdi.
2009-yilda davlat qarzi inqirozi boshlanganidan beri, bir tomondan Janubiy Yevropa, ikkinchi tomondan Markaziy va Shimoliy Yevropa oʻrtasida qarama-qarshi iqtisodiy vaziyatlar yuzaga keldi: Malta bundan mustasno boʻlgani holda, Oʻrta yer dengizi mamlakatlarida yuqori ishsizlik darajasi va davlat qarzi yuzaga keldi, Sharqiy va Shimoliy aʼzo mamlakatlarda yalpi ichki mahsulotning oʻsish sur’ati yuqoriligi kuzatilib, ishsizlik darajasi past boʻldi. 2018-yilda Yevropa Ittifoqida davlat qarzi YaIMning 80 foizini tashkil etdi, bunda eng past koʻrsatkich Estoniya 8,4 foiz va eng yuqori oʻrinda Gretsiya 181,1 foizni tashkil etdi.
Valyuta
1999-yildan boshlab Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlgan baʼzi davlatlar bilan hozirda Yevropa Ittifoqining 27 ta davlatidan 19 tasi yevroni valyuta ittifoqida rasmiy valyuta sifatida ishlatadi. Qolgan 8 ta davlat keyinchalik yevroga qoʻshilish imkoniyati bilan oʻz valyutalaridan foydalanishda davom etdi. Yevro Yevropa Ittifoqida eng koʻp qoʻllaniladigan valyuta hisoblanadi.
1992-yildan beri Maastrixt shartnomasi yevroga qoʻshilgan davlatlar uchun qatʼiy iqtisodiy va fiskal konvergensiya mezonlarini belgiladi. 1997-yildan boshlab barqaror iqtisodiyot va fiskal barqarorlikni taʼminlash maqsadida „Barqarorlik va oʻsish pakti“ boshlandi.
Daniya yevro hududining bir qismi emas, chunki u keyinchalik yevroga qoʻshilish bilan bogʻliq fikrlarni rad etgan. Bundan farqli oʻlaroq, Shvetsiya Yevropa valyuta kursi mexanizmiga qachon qoʻshilish yoki qoʻshilmaslikni tanlash orqali oʻz valyutasidan samarali tarzda voz kechishi mumkin, bu qoʻshilish uchun dastlabki qadamdir. Qolgan davlatlar qoʻshilish toʻgʻrisidagi shartnomalari orqali yevroga qoʻshilish majburiyatini oladilar.
2009-yilda Gretsiyadan boshlab, yevro hududining 19 ta davlatidan 5 tasi koʻpchilik tomonidan Yevropa qarz inqirozi deb ataluvchi suveren qarz inqirozi bilan kurashdi. Bu davlatlarning barchasi inqirozga qarshi islohotlarni boshladi va iqtisodiy yordam oldi (Gretsiya, Irlandiya Respublikasi, Portugaliya, Ispaniya, Kipr). 2015-yil holatiga koʻra, Gretsiyadan tashqari barcha mamlakatlar qarz inqirozidan qutulgan. Yevro hududiga kirmaydigan boshqa davlatlar, yaʼni Vengriya, Ruminiya va Latviya (ikkinchisi yevro hududiga qoʻshilishdan oldin) ham qarz inqiroziga duch kelgan va muvaffaqiyatli qutqaruv dasturlarini boshdan kechirdi.
Byudjet
Yevropa Ittifoqi 2014—2020-yillarga moʻljallangan „Koʻp yillik moliyaviy asos“ (MFF) deb nomlangan uzoq muddatli byudjetga ega.
2021—2027-yillar uchun umumiy byudjet 1,8 trillion yevroni tashkil etadi, bunda MFF 1,074,3 milliard yevroga ega boʻlgan va COVID-19 pandemiyasidan jabr koʻrgan aʼzo davlatlarni qoʻllab-quvvatlash uchun 750 milliard yevrolik favqulodda tiklanish jamgʻarmasi (Next Generation EU) yoʻlga qoʻyilgan.
Sektorlar
Xizmatlar
Xizmat koʻrsatish sohasi Yevropa Ittifoqidagi eng muhim sektor boʻlib, u YaIMning 64,7 foizini tashkil qiladi, shuningdek, ishlab chiqarish sanoati YaIMning 23,8 foizini va qishloq xoʻjaligi YaIMning atigi 1,5 foizini tashkil qiladi.
Ittifoqning yagona bozori doirasida moliyaviy xizmatlar yaxshi rivojlangan. Bu yerdagi kompaniyalar Qoʻshma Shtatlardagiga qaraganda bank kreditlariga koʻproq ishonadilar, garchi CMU (Kapital bozorlari ittifoqi) tashabbusi orqali kapital bozorlari orqali koʻproq mablagʻ jalb qiluvchi kompaniyalarga oʻtish rejalashtirilgan boʻlsa-da, 2015-yil sentyabr oyida Komissiya tomonidan kapitalning erkin harakatini safarbar qilish uchun rejasi Yevropa Ittifoqi doirasida YI rejasi ishlab chiqildi. Rejadan koʻzlangan maqsad „2019-yilga qadar Yevropa Ittifoqida integratsiyalashgan kapital bozorining qurilish bloklarini yaratishga“ qaratilgan. CMU tashabbusi jami 33 ta chora-tadbirlarni oʻz ichiga oladi. Reja 2017-yilda va 2019-yilda yangilandi, chunki hech qanday qonun CMUni taʼminlamaydi. Moliyaviy barqarorlik, moliyaviy xizmatlar va kapital bozorlari ittifoqi komissari, Latviyaning sobiq bosh vaziri Valdis Dombrovskis tashabbusni amalga oshirish uchun javobgardir.
Global moliyaviy markazlar indeksiga koʻra, Yevropaning ikkita eng yirik moliya markazlari London va Tsyurix Yevropa Ittifoqidan tashqarida joylashgan. Yevropa Ittifoqi doirasida qolgan ikkita eng yirik moliya markazlari Frankfurt va Lyuksemburg shahri boʻladi.
Yevropa investitsiya bankining 2021-yilgi sarmoyaviy soʻrovida xizmat koʻrsatish sohasidagi firmalarning 58 foizi COVID-19ning uzoq muddatli oqibatlarining tugashini kutishgan. Yevropa Ittifoqi korxonalarining 56 foizi pandemiya oqibatlarini bartaraf etish uchun hukumatdan yordam oldi.
COVID-19 pandemiyasi savdoga sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Yevropa Ittifoqidagi barcha korxonalarning 49 foizi 2020-yil boshidan buyon savdolari pasayganini taʼkidlagan. Pandemiya tarmoqlarga taʼsirini turlicha namoyish etgan, mehmonxonalar, restoranlar, sanʼat va dam olish sohalarida pul yoʻqotgan korxonalar soni oldingi davrlarga nisbatan qariyb 25 foizga yetdi va transport xizmati sohasida ham pasayish holati kuzatildi.
Hukumat yordamisiz ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish sohasidagi Yevropa kichik va oʻrta firmalarining (SMEs) 35 foizi oʻz bizneslari pandemiya taʼsiridan omon qolmasligini aytgan.
2020-yilda korxonalarning 86 foizi oʻtgan yilgi investitsiya faoliyati haqida hisobot bergan boʻlsa, 2021-yilda atigi 79 foizi investitsiyalar haqida hisobot berdi. Yevropa Ittifoqi firmalarining 23 foizi 2021-yilda investitsiya rejalarini oʻzgartirgan, atigi 3 foizi esa oʻtgan yilgiga nisbatan yuqoriroq foyda miqdorni bildirgan. Savdo hajmining pasayishi tufayli investitsiya rejalarini qisqartirgan korxonalarning eng yuqori qismi Polshada boʻlib, u yerda firmalarning 49 foizi investitsiyalarni qisqartirgan va Belgiyadagi 47 foiz firmalar ham xuddi shunday qilgan.
Yevropa Ittifoqidagi yashil yoki raqamli biznesning aksariyati ishlab chiqarishda (33 foiz) yoki infratuzilmada (30 foiz) ishlaydi. Xizmat koʻrsatish sohasi raqamlashtirish yoki qishloq xoʻjaligiga oʻtish bilan shugʻullanmagan korxonalarning eng katta foiziga ega (41 foiz).
Qishloq xoʻjaligi
Qishloq xoʻjaligi sektori Yevropa Ittifoqining umumiy qishloq xoʻjaligi siyosati (CAP) koʻrinishidagi subsidiyalari bilan qoʻllab-quvvatlanadi. 2013-yilda bu Yevropa Ittifoqi umumiy xarajatlarining taxminan 45 milliard yevrosini (148 milliard yevrolik umumiy byudjetning 33 foizidan kamini) tashkil etdi. U dastlab Yevropa Ittifoqidagi fermerlar uchun minimal narxni kafolatlash uchun ishlatilgan. Bu proteksionizm, savdoni toʻxtatuvchi omil va rivojlanayotgan mamlakatlarga zarar yetkazuvchi koʻrinish sifatida tanqid qilinadi; eng kuchli raqiblardan biri Buyuk Britaniya boʻlib, u 2020-yilning yanvaridagi brexitgacha blokdagi ikkinchi yirik iqtisod edi, agar CAP jiddiy islohotga duchor boʻlmasa, Buyuk Britaniyaning yillik chegirmasidan voz kechishni qayta-qayta rad etgan; Fransiya, CAPning eng katta foyda oluvchisi va blokning uchinchi yirik (hozirda ikkinchi yirik) iqtisodiyoti, uning eng faol tarafdoridir. Biroq, CAP jiddiy islohotlarga guvoh boʻlmoqda. 1985-yilda Yevropa Ittifoqi byudjetining taxminan 70 foizi qishloq xoʻjaligiga sarflangan. 2011-yilda fermerlarga toʻgʻridan-toʻgʻri yordam va bozor bilan bogʻliq xarajatlar byudjetning atigi 30 foizini, qishloqni rivojlantirish xarajatlari esa 11 foizni tashkil etdi. 2011-yilga kelib, toʻgʻridan-toʻgʻri qoʻllab-quvvatlashning 90 foizi savdoni buzmaydigan (ishlab chiqarish bilan bogʻliq emas) boʻlib qoldi.
Turizm
Yevropa Ittifoqi asosiy sayyohlik yoʻnalishi boʻlib, Ittifoq tashqarisidan tashrif buyuruvchilarni va uning ichida sayohat qiluvchi fuqarolarni jalb qiladi. Ichki turizmni amalga oshirish uchun Shengen shartnomasi va yevro qulay omil sifatida xizmat qiladi. Yevropa Ittifoqining barcha fuqarolari har qanday aʼzo davlatga vizasiz sayohat qilish huquqiga ega.
Fransiya xalqaro sayyohlar uchun dunyoda birinchi oʻrinda turuvchi manzil hisoblanadi, undan keyingi oʻrinlarda Ispaniya, Italiya va Germaniya turadi. Ammo shuni taʼkidlash joizki, Yevropa Ittifoqi mamlakatlariga xalqaro tashrif buyuruvchilarning muhim qismi boshqa aʼzo davlatlar fuqarolaridan tashkil topadi.
Energiya
Yevropa Ittifoqi uran, koʻmir, neft va tabiiy gaz zaxiralariga ega. Yevropa Ittifoqida oltita neft ishlab chiqaruvchisi bor, ularning birinchisi Shimoliy dengizdagi neft konlaridir. Buyuk Britaniya Yevropa Ittifoqining aʼzosi boʻlganida, eng yirik neft ishlab chiqaruvchi edi; Daniya, Germaniya, Italiya, Ruminiya va Gollandiya ham neft ishlab chiqaradi. Yevropa Ittifoqi 2019-yilda 19,8 million tonna neft ekvivalentida (Mtoe) xom neft ishlab chiqardi. Yevropa Ittifoqi neftning eng yirik isteʼmolchilaridan biri boʻlib, u ishlab chiqarishi mumkin boʻlganidan koʻproq neft isteʼmol qiladi. 2019-yilda Yevropa Ittifoqi taxminan 350 Mtoe isteʼmol qildi va neftning 96,8 foizini import qildi. Ittifoqqa neftni eng yirik yetkazib beruvchilar Rossiya, Iroq, Nigeriya, Saudiya Arabistoni, Qozogʻiston va Norvegiya hisoblanadi. Transport neftning eng yirik isteʼmolchisi boʻlib, unga 2019-yilda jami neftning 66,1 foizi sarflangan.
Yevropa Ittifoqining barcha mamlakatlari Kioto protokoliga rioya qilish majburiyatini olgan va Yevropa Ittifoqi uning eng katta tarafdorlaridan biridir. Yevropa komissiyasi 2007-yil 10-yanvarda Yevropa Ittifoqining birinchi keng qamrovli energiya siyosati boʻyicha takliflarini eʼlon qildi.
Yashil iqtisodiyotga oʻtish davrida uglerodni koʻp isteʼmol qiladigan sanoat ishchilari ishini yoʻqotish ehtimoli koʻproq. Kelgusi yillarda uglerodsiz iqtisodiyotga oʻtish uglerodni koʻp isteʼmol qiladigan tarmoqlardagi bandlik foizi yuqori boʻlgan hududlarda koʻproq ish joylarini xavf ostiga qoʻyadi. Yashil iqtisodiyotga oʻtish davrida bandlik imkoniyatlari qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish yoki infratuzilmani yaxshilash bilan bogʻliq.
Kompaniyalar
Yevropa Ittifoqiga aʼzo davlatlarda dunyodagi eng yirik transmilliy kompaniyalarning tugʻilgan joyi va uning global shtab-kvartirasi joylashgan. Ular orasida Allianz va AXA kabi oʻz sanoati/sektori boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinni egallagan taniqli kompaniyalar bor, ular daromadlari boʻyicha dunyodagi eng yirik ikki moliyaviy xizmat koʻrsatuvchi provayder hisoblanadi; WPP plc va Publicis — daromadlari boʻyicha dunyodagi eng yirik reklama agentliklari; Amorim — dunyodagi eng yirik mantarni qayta ishlash va mantar ishlab chiqaruvchi kompaniya; ArcelorMittal — dunyodagi eng yirik poʻlat kompaniyasi; Christian Dior SE — dunyodagi eng yirik moda guruhi va Inditex — dunyodagi ikkinchi yirik moda guruhi; Sut mahsulotlari bozorida jahon yetakchiligiga ega Groupe Danone aynan shu yerda joylashgan.
Anheuser-Busch InBev — dunyodagi eng yirik pivo kompaniyasi; L’Oréal Group — dunyodagi eng yirik kosmetika va goʻzallik kompaniyasi boʻlgan; LVMH — dunyodagi eng yirik hashamatli tovarlar konglomerati; Nokia korporatsiyasi — dunyodagi eng yirik mobil telefonlar ishlab chiqaruvchi; Royal Dutch Shell, Électricité de France, TotalEnergies, Eni — dunyodagi eng yirik energiya korporatsiyalar; Stora Enso — ishlab chiqarish quvvati boʻyicha dunyodagi eng yirik pulpa va qogʻoz ishlab chiqaruvchisi; bank va moliya nuqtai nazaridan Yevropa Ittifoqi dunyodagi eng yirik, xususan, BNP Paribas, HSBC, Crédit Agricole, Grupo Santander va Société Générale kabi bozor kapitallashuvi va aktivlari boʻyicha Yevropadagi eng yirik banklarga ega.
Boshqa koʻplab Yevropa kompaniyalari aylanma, foyda, bozor ulushi, xodimlar soni yoki boshqa asosiy koʻrsatkichlar boʻyicha dunyodagi eng yirik kompaniyalar qatoriga kiradi. Yevropa Ittifoqiga asoslangan koʻplab kompaniyalar oʻz faoliyat sohalari boʻyicha dunyoning birinchi oʻntaligiga kiradi. Yevropada Aston Martin, Automobiles Alpine, BMW, Bugatti, Ferrari, Jaguar, Lamborghini, Land Rover, Maserati, Mercedes-Benz, Porsche, Volvo kabi koʻplab nufuzli avtomobil kompaniyalari, shuningdek, Automobile Dacia, Citroën, Fiat, Opel, Peugeot, Renault, Seat, Volkswagen va boshqalar kabi hajmli ishlab chiqaruvchilar joylashgan.
Yevropada ish oʻrinlarining 33 foizi raqamli korxonalarga toʻgʻri keladi. Ushbu kompaniyalarning COVID-19 epidemiyasi davomida oʻz xodimlarini oʻqitish ehtimoli kamroq edi. Yevropa Ittifoqi boʻylab eng koʻp tilga olingan investitsiya toʻsiqlari oʻqitilgan ishchi kuchining yetishmasligidir. Oʻtish davridagi hududlardagi korxonalarning 75 foizi buni muammoli vaziyat deb topadi. Koʻp sabablar: demografiya va bozorda kamroq tarqalgan koʻnikmalarga talabning ortishi raqamlashtirish faoliyatini qoʻllab-quvvatlash uchun zarur boʻlgan sohalarda malakali ishchilarning yetishmasligiga omil boʻlishi mumkin. Yevropaning barcha hududlarida raqamli korxonalar raqamli boʻlmagan korxonalarga qaraganda koʻproq daromadga ega boʻlgan „yaxshiroq“ bandlikni yaratdilar. Bundan tashqari, ular yaxshi ish qilgan shaxslarni tanib, mukofotlashga koʻproq moyil boʻlishadi.
Quyida 2016-yilda Yevropa Ittifoqiga asoslangan fond bozoridagi eng yirik kompaniyalar roʻyxati keltirilgan. Roʻyxat million AQSh dollarlari miqdoridagi daromad boʻyicha tartiblangan va Fortune Global 500 reytingiga asoslangan.
Aʼzo davlatlarning iqtisodiyoti
Boylik
Yevropa Ittifoqining oʻn ikki yangi aʼzo davlati uning keksa aʼzolariga qaraganda oʻrtacha oʻsish sur’atidan yuqori natijaga ega. Slovakiya 2005—2015-yillarda Yevropa Ittifoqining barcha mamlakatlari orasida YaIMning eng yuqori oʻsishiga ega mamlakatdir. Xususan, Boltiqboʻyi davlatlari yalpi ichki mahsulotning yuqori oʻsishiga erishdilar, Latviya 11 foizdan yuqori natijaga ega boʻlib, bu boʻyicha soʻnggi 25 yil davomida oʻrtacha 9 foiz bilan dunyo yetakchisi boʻlgan Xitoyga yaqin oʻrinni egallaydi (garchi bu yutuqlar 2000-yillarning oxiridagi retsessiya tufayli bekor qilingan boʻlsa ham).
Ushbu oʻsishning sabablari orasiga hukumatning barqaror pul-kredit siyosati boʻyicha majburiyatlari, eksportga yoʻnaltirilgan savdo siyosati, past tekis soliq stavkalari va nisbatan arzon ishchi kuchidan foydalanish kiradi. 2015-yilda Irlandiya yalpi ichki mahsulotning oʻsishi boʻyicha Yevropa Ittifoqining barcha davlatlari orasida birinchi oʻrinni egalladi (25,1 foiz). Yevropa Ittifoqining hozirgi oʻsish darajasi katta mintaqaviy oʻzgarishlardan biri boʻlib, yirik iqtisodiyotlar turgʻun oʻsishdan aziyat chekmoqda va yangi davlatlar barqaror, mustahkam iqtisodiy oʻsishga erishmoqda.
2021-yil oʻrtalarida Yevropa Ittifoqining yalpi jamgʻarma darajasi yalpi ixtiyoriy daromadning 18 foizini tashkil etdi, bu avvalgi COVID-19 pandemiyasi davridagi koʻrsatkichlar hisoblangan oʻrtacha 11-13 foizdan yuqori. 2020-yilning ikkinchi choragida oilalarning birlamchi daromadlari 2019-yilning ikkinchi choragiga nisbatan 7,3 foizga qisqardi, ikkilamchi daromadlari (ijtimoiy toʻlovlar va boshqa transfertlardan) yalpi daromadning 6,5 foiziga oʻsdi.
Yevropa Ittifoqi 27 ta yalpi ichki mahsuloti oʻsib borayotgan boʻlsa-da, Xitoy, Hindiston va Braziliya kabi iqtisodiyotlarning paydo boʻlishi sababli yalpi jahon mahsulotining ulushi pasayib bormoqda.
Quyidagi jadvallarda ranglar yilning eng yaxshi va eng yomon koʻrsatkichlarini koʻrsatadi.
Mehnat bozori
Yevropa Ittifoqining mavsumiy tuzatilgan ishsizlik darajasi 2018-yil sentyabr oyida 6,7 foizni tashkil etdi. Yevro hududida ishsizlik darajasi 8,1 foizni tashkil etdi. Aʼzo davlatlar orasida eng past ishsizlik darajasi Chexiya (2,3 %), Germaniya va Polsha (ikkalasi ham 3,4 %), eng yuqori koʻrsatkich esa Ispaniya (14,9 %) va Gretsiyada (2018-yil iyulida 19,0) qayd etilgan.
Ishsizlik darajasi Quyidagi jadvalda Yevropa Ittifoqiga aʼzo barcha davlatlardagi ishsizlik darajasi koʻrsatilgan:
Davlat moliyasi
Savdo
Yevropa Ittifoqi dunyodagi eng yirik eksportchi va 2008-yil holatiga koʻra tovar va xizmatlarning eng yirik importchisi hisoblanadi. Bu koʻrsatkichga erishishda aʼzo davlatlar oʻrtasidagi ichki savdoga tariflar va chegara nazorati kabi savdo toʻsiqlarini olib tashlash yordam beradi. Yevro hududidagi savdoning oʻsishiga koʻpchilik aʼzolar oʻrtasida valyuta farqlari yoʻqligi yordam beradi.
Yevropa Ittifoqi Jahon savdo tashkiloti doirasidan tashqarida savdo bilan bogʻliq kelishuv boʻyicha muzokaralar olib borayotganda, keyingi kelishuv har bir YIga aʼzo davlat hukumati tomonidan tasdiqlanishi kerak.
Mintaqaviy oʻzgaruvchanlik
Yevropa Ittifoqining eng boy hududlarini taqqoslash qiyin ish boʻlishi mumkin. Buning sababi, NUTS 1 va 2 hududlari bir hil emas, ularning baʼzilari juda katta mintaqalardir, masalan, NUTS-1 Hessen (21,100km) yoki NUTS-1 Ile-de-Frans (12 011 km), boshqa NUTS hududlari esa ancha kichikroq, masalan, NUTS-1 Gamburg (755km). Ekstremal misol Finlandiya boʻlib, u tarixiy sabablarga koʻra 5,3 million aholi bilan Finlandiya materigiga boʻlingan va Aland 27 000 aholisi boʻlgan avtonom arxipelag yoki kichik Finlandiya shahriga teng keladi.
Ushbu maʼlumotlar bilan bogʻliq muammolardan biri shundaki, baʼzi hududlarga koʻp sonli sayyohlar kirib keladi va bu raqamlar sunʼiy ravishda koʻtariladi. Bu yalpi ichki mahsulotning koʻpayishiga taʼsir qiladi, lekin bu hududda yashovchi odamlar sonini oʻzgartirmaydi, aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot koʻrsatkichini oshiradi. Shu kabi muammolarni hududga tashrif buyuradigan koʻplab sayyohlar keltirib chiqarishi mumkin. Maʼlumotlar Yevropa mintaqaviy rivojlanish jamgʻarmasi kabi dasturlarda moliyaviy yordam bilan qoʻllab-quvvatlanadigan hududlarni aniqlash uchun ishlatiladi. Statistikaning hududiy birliklari nomenklaturasini (NUTS) belgilash toʻgʻrisidagi qaror koʻp jihatdan oʻzboshimchalik bilan qabul qilinadi (yaʼni butun Yevropa boʻylab obyektiv va yagona mezonlarga asoslanmagan) va Yevropa darajasida hal qilinadi.
NUTS-1 va NUTS-2 hududlari
Aholi jon boshiga eng yuqori YaIMga ega boʻlgan 10 ta mamlakat NUTS-1 va NUTS-2 mintaqalariga kiradi. 2019-yilda aholiga toʻgʻri keladigan NUTS-2 mintaqaviy YaIM boʻyicha reytingda yetakchi hududlar Lyuksemburg Buyuk Gersogligi (260 %), Irlandiyaning janubiy mintaqasi (240 %) va Praga, Chexiya (205 %) boʻldi. Biroq, ushbu uchta mintaqa boʻyicha koʻrsatkichlar bu hududlarda istiqomat qilmaydigan sayyohlar tomonidan sunʼiy ravishda oshirilgan („Ushbu hududlarda yoʻlovchilarning aniq oqimini hisoblash mumkin emas. Natijada, aholiga toʻgʻri keladigan yalpi ichki mahsulot ushbu hududlarda haddan tashqari oshirilgan va shahar tashqarisiga chiqayotgan hududlarda kam baholangan koʻrinadi“). Sunʼiy inflyatsiyaning yana bir misoli Groningenda kuzatiladi. Aholi jon boshiga hisoblangan YaIM bu mintaqadagi katta tabiiy gaz zaxiralari tufayli juda yuqori, ammo Groningen Gollandiyaning eng qashshoq qismlaridan biri hisoblanadi.
2020-yilda 160 % darajasidan oshgan 16 ta NUTS-2 mintaqalari orasiga Belgiya, Germaniya, Irlandiya, Niderlandiyada 2 ta hudud, Chexiya, Daniya, Fransiya, Polsha, Ruminiya, Slovakiya, Shvetsiya, shuningdek, Lyuksemburg Buyuk Gersogligida 1 ta hudud kirgan.
NUTS reglamenti aholining minimal sonini 3 million va maksimal hajmi 7 million kishidan iboratligini belgilaydi, NUTS-1 mintaqasi uchun kamida 800 000 kishi va NUTS-2 hududlari uchun maksimal 3 million kishi boʻlishi mumkin. Biroq, bu taʼrif Eurostat tomonidan tan olinmaydi. Masalan, Il-de-Frans viloyati, 11,6 million aholisi NUTS-2 hududi sifatida qaraladi, atigi 664 000 aholisi boʻlgan Bremen shahri esa NUTS-1 hududi sifatida qaraladi.
2020-yilda reytingdagi eng past mintaqalar orasida eng koʻp past koʻrsatkichli hududlar Bolgariyada boʻlgan, eng past koʻrsatkich esa Severozapadenda qayd etilgan. Eng qashshoq 20 ta hududlarning yettitasi Gretsiyada, beshtasi Bolgariyada, uchtasi Vengriyada, ikkitasi Fransiyada va Xorvatiya, bittasi Ruminiya va Slovakiyada joylashgan.
Manba: Eurostat
Manbalar
Havolalar
uz.wikipedia.org