YANGI INDUSTRIAL MAMLAKATLAR
YANGI INDUSTRIAL MAMLAKATLAR — 20-asrning so’nggi o’n yilliklarida iqtisodiy taraqqiyotda keskin o’zgarishlarga erishgan rivojlanayotgan mamlakatlar guruhi. Bu mamlakatlar ko’pgina ko’rsatkichlar bo’yicha jahondagi o’rta va hatto yuqori rivojlangan mamlakatlarga yaqinlashdi. Yangi industrial mamlakatlarda sanoat ishlab chiqarish hajmi va uning milliy daromaddagi hissasi o’sdi, aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot hajmi ko’paydi. Yangi qatlam — tadbirkorlar sinfi mavqei mustahkamlandi. Yangi industrial mamlakatlarga Latin Amerikasining rivojlangan mamlakatlari — Argentina, Braziliya, Meksika va Janubiy Sharqiy Osiyoda “Osiyo yo’lbarslari” nomini olgan bir qator mamlakatlar va hududlar — Singapur, Tayvan, Koreya Respublikasi, Xitoy tarkibidagi Syangan kiradi. Bulardan bir qadar keyinroq 2-avlod Yangi industrial mamlakatlar deb nom olgan mamlakatlar ham paydo bo’ldi. Bu mamalakatlarda aholining katta qismi hamon qishloq xo’jaligida band bo’lishiga qaramay, sanoat ishlab chiqarish hajmi va sanoat mahsulotlari eksporti tez o’smoqda, milliy kapital vakillarining mavqei mustahkamlanmoqda. Bularga Lotin Amerikasida Venesuela, Kolumbiya, Peru, Urugvay, Chili, Janubiy Sharqiy Osiyoda Malayziya, Filippin, Tailand, Indoneziya kiradi. Yangi industrial mamlakatlar sanoatida eng zamonaviy texnologiyalar qo’llaniladi va jahon bozorida raqobatbardosh yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqariladi. Ularning tajribasi rivojlanayotgan mamlakatlar o’z taraqqiyotida faqat o’zlarida serob, hatto ortiqcha bo’lgan tabiiy va mehnat resurslari bilan birga texnik jihatdan murakkab ishlab chiqarishga tayanishlari va bu tarmoqlarda qiyosiy afzalliklarga ega bo’lishi mumkinligini ko’rsatadi. Yangi industrial mamlakatlarning sanoat rivojida chet el kapitali faol rol o’ynaydi. Masalan, Singapurda 1980-yillar oxirida ishlov beruvchi sanoat mahsuloti eksportining 90% ga yaqini, Koreya Respublikasida 27% chet el transmilliy kompaniyalari (TMK) filiallari hissasiga to’g’ri kelgan. TMK bu mamlakatlarda mahalliy arzon ishchi kuchidan foydalangan holda yangi, ba’zan eng yangi sanoat korxonalarini qurishda ishtirok etadi. Ayrim detallar va butlovchi qismlar ishlab chiqaradigan tor ixtisoslashgan korxonalar quradi, mahsulotni pirovard yig’ish rivojlangan mamlakatlarning o’zida amalga oshiriladi. Mas,alan elektronika sanoati sohasidagi AQSh va Yaponiya TMK Meksika, Singapur, Tayvan va Malayziyada yarimo’tkazgichli priborlar va integral sxemalar chiqaradigan bir qator korxonalarni tashkil etdi. Ayrim TMK murakkab texnologiyani soddalashtirib, ishlab chiqarish jarayonini alohida qismlarga ajratib, rivojlanayotgan mamlakatlarda tegishli korxonalarni qurdi. Natijada bu mamlakatlardan ishlov beruvchi sanoat mahsulotlari eksportining katta qismi TMK ichki firma savdosidan iborat bo’lib qoldi. Janubiy Sharqiy Osiyodagi Yangi industrial mamlakatlarning eksport yo’nalishidagi rivojlanishi, eksport tuzilmasi tamomila o’zgardi. Unda xom ashyo va oziq-ovqat hissasi keskin kamayib, sanoat eksportida to’qimachilik mahsulotlari salmog’i pasaydi, mashina va uskunalar hissasi juda o’sib bordi. Masalan, 1970 yildan 1995 yilga qadar Singapur eksportida xom ashyo va oziq-ovqat hissasi (%larda) 72,5 dan 16,1 ga ga, Koreya Respublikasida 23,5 dan 6,7 gacha, Tayvanda 24,3 dan 7,3 gacha, to’qimachilik tovarlari hissasi esa tegishlicha 5,6 dan 2,6 gacha, 41,1 dan 15 gacha, 29,0 dan 14,4 gacha qisqardi, mashina va uskunalar hissasi esa Singapurda shu davrda (% larda) 11,0 dan 62,3 ga, Koreya Respublikasida 7,2 dan 51,6 gacha, Tayvan 16,7 dan 47,7 gacha o’sdi. 2-avlod Yangi industrial mamlakatlarda ham xuddi shunday o’zgarishlar bormoqda. Malayziyada xom ashyo va oziq- ovqat eksporti hissasi shu davrda 93,5% dan 26,9% ga qisqargan bo’lsa, mashina va uskunalar hissasi 1,6% dan 50% ga o’sdi. Tailandda xom ashyo va oziq-ovqat eksport hissasi 95,3% dan 26,3% pasayib, mashina va uskunalar hissasi 0,1% dan 31,5% ga ko’tarildi. Shunday qilib, bu mamlakatlarning ko’pchiligi mashina va uskunalar eksporti bo’yicha jahondagi sanoati rivojlangan mamlakatlar darajasiga ko’tarildi. 20-asr oxirlariga kelib jami rivojlanayotgan mamlakatlar sanoat eksportining deyarli 70%, mashina va uskunalar eksportining 70% dan ko’prog’i Janubiy Sharqiy Osiyodagi 1 va 2 avlod Yangi industrial mamlakatlar (Syangan, Singapur, Koreya Respublikasi, Tayvan, Indoneziya, Malayziya va Tailand), shuningdek, Xitoy hissasiga to’g’ri keldi. 2002 yilga kelib aholi jon boshiga yalpi milliy mahsulot ishlab chiqarish Koreya Respublikasida 16480, Singapurda 23090, Malayziyada 8280 AQSh dollarini tashkil etdi. Yangi industrial mamlakatlarda aholi jon boshiga tibbiy, ta’lim, kommunal xizmatlari iste’mol bo’yicha ham jiddiy yutuqlarga erishilgan. Yangi industrial mamlakatlarning paydo bo’lishi hozirgi jahon xo’jaligida va xalqaro mehnat taqsimotida katta o’zgarishlar yuz berganligini, rivojlanayotnan mamlakatlar o’rtasida tabaqalanish kuchayib borayotganligini ko’rsatadi, chunki Yangi industrial mamlakatlar dagi taraqqiyot kam rivojlangan mamlakatlarning katta guruhidagi qoloqlikni bartaraf eta olmadi. Iqtisodiy va sanoat rivojining hozirgi darajasiga ko’ra, Yangi industrial mamlakatlardan eng rivojlanganlari — Koreya Respublikasi, Argentina, Meksika, Singapur sanoati rivojlangan mamlakatlarga deyarli yaqinlashdi va Ispaniya, Portugaliya, Gresiya kabi Yevropa davlatlari bilan bir darajada turadi. Meksika va Koreya Respublikasining rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OESD) a’zoligiga qabul qilinganligi ham buning isboti bo’la oladi. Qodirjon Yusupov.
Manba
O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi
Uzpedia.uz