Yangi avlod ovozi (suhbat) (2013)

Savollar:

1. Sir emas, keyingi qariyb yigirma-yigirma besh yil mobaynida davr tubdan o‘zgardi. Bu degani shuki, yangi davrga xos bo‘lgan kayfiyat ham paydo bo‘ldi. Demak, istaymizmi-yo‘qmi, yangilangan kayfiyatni o‘z asarlarida aks ettiruvchi avlod ham voyaga yetgan bo‘lishi kerak. Agar shunday bo‘lsa, qani ular? Nega “manaman” deya ko‘zga tashlanmayapti? Bu gapni yana shuning uchun aytayapmanki, davralarda, ko‘pincha, 70-yillar avlodidan keyin bizda boshqa adabiy avlod shakllanmadi, degan iddaolarni tez-tez eshitib qolamiz. Chindan ham shundaymi? Aksi bo‘lsa, buning isboti bormi? Chunki har bir yangi avlodning o‘z ijodiy kredosi bo‘ladi, dunyoni badiiy-estetik qabul qilishida o‘ziga xoslik bo‘ladi, xo‘sh, shu xususiyatlar nimalarda ko‘zga tashlanadi? XX asr o‘zbek adabiyoti tarixiga nazar tashlasak, adabiy avlodlar bir-birlaridan juda ko‘p jihatlarga ko‘ra yaqqol ajralib turganining guvohi bo‘lamiz. Chunonchi, ma’rifat, islohot va ozodlik g‘oyalari bilan sug‘orilgan ijtimoiy kayfiyat jadidlar avlodining; inqilob va sho‘roning ilk yillaridagi g‘alabali (buning zamiridagi qurbonlaru yo‘qotishlardan qat’i nazar) yurishlari bilan bog‘liq ijtimoiy kayfiyat 20-yillar avlodining; sotsializm g‘oyasiga ishonchning tiriltirilishi bilan bog‘liq ijtimoiy kayfiyat 60-yillar avlodining; g‘oyaga ishonchning barbod bo‘lishi va tub ijtimoiy o‘zgarishlar (jumladan, istiqlol) zaruratining his etilishi bilan bog‘liq ijtimoiy kayfiyat 70-yillar avlodining g‘oyaviy-estetik mavqeini belgilagan. Xo‘sh, bugun-chi? Bugungi adabiy avlodning (magar u bor bo‘lsa) g‘oyaviy-badiiy-estetik qarashlari nimalardan iborat?

2. Nazarimda, bugungi kunda adabiyotimizning eng katta xususiyati uning rang-barangligidir. Ha, zamonaviy o‘zbek adabiyoti mavzu jihatidan ham, janriy o‘zgarishlar nuqtai nazaridan ham, uslub tomonidan ham g‘oyat xilma-xil ko‘rinishga ega bo‘lib borayotir. Fikrimcha, shu xilma-xillik va unga doimo ega bo‘lish imkoni bizning asl, bebaho boyligimiz bo‘lsa, ajab emas. Demak, avvalo, shu boylikning qadriga yetmoq, uni asrab-avaylamoq kerak bo‘ladi. Chunki ijod uchun erkinlik degani ko‘chat uchun mo‘‘tadil tuproq, suv va havodek gap. Modomiki, shunday ekan, ijod erkinligi uchun bizning hammamiz, butun jamiyat, uning ziyoli qatlami va, ayniqsa, ijod ahli mas’uldir, to‘g‘rimi?

Boshqa tomondan, rang-baranglik deganimiz avlod degan tushunchani inkor etmaydimi? Axir, avlod bo‘lish uchun muhitning bir xilligiyu shunga yarasha dunyoqarashdagi yakranglik ham kerak bo‘ladi-da. Hozir iste’molda hamma “izm”lar mavjud. Kim an’anada, kim mumtozda, kim modern va yana kim “supermodern”, ya’ni hamma yo‘nalishlarning kesishuvida ijod qilayapti. (Buni optimistlar “sintez”, pessimistlar bo‘lsa “bo‘tqa” deydi.) Shunday bir vaziyatda, dunyoni badiiy-estetik qabul qilishdagi yaqinlikka tayanadigan adabiy avlod haqida gapirish qanchalik o‘rinli ekan?

3. Adabiyot biz ko‘nikkan tushunchadangina iborat emas, albatta, uning missiyasi xiyla teran, shunchalarki, insonning asliy va eng asosiy ichkin ehtiyojlariga ajabtovur tarzda javob bera oladigandek tuyuladi menga. Chunonchi, qadimdan: “Biz qaydan keldigu keturmiz qayon?” (Umar Xayyom) degan savol fikrlovchi inson uchun savollarning savoli bo‘lib kelgan. Bunga muqaddas kitoblarda javob aytilgan. Odatda, o‘lmas bitiklarning javobi g‘oyat umumiy tarzda bo‘ladi. Fikr odami esa shu umumiylikni o‘zining va o‘zgalarning hayoti misolida konkretlashtirgisi, unga individual libos kiydirgisi, yaqindan tushungisi, his qilgisi keladi. Shu yerda adabiyot o‘zining obrazlar olami va ramziy tabiati bilan unga yordamga bel bog‘laydi, nazarimda. Rumiy hazratlari “Ichindagi ichindadir” asarida u dunyoni, ruhlar olamini bu dunyo orqaligina, bu dunyodan olingan misollar vositasidagina tushuntirish mumkin, deydi. Bu borada Karl Gustav Yungda ham ajoyib fikr bor ekan. Uning “Xotiralar, tushlar, mushohadalar” nomli asarida o‘limdan keyingi hayotga ishora bor, bular tush, ong osti hayotimiz, degan fikr ilgari suriladi. Aslida, adabiyot o‘z tabiatiga ko‘ra, xuddi shunday jihatlarni ham qamrab oladi va qamrab olmog‘i kerak emasmi? Faqat uch o‘lchovli olamga, bu dunyoning aqidalarigagina suyanib, uning talablarigagina mo‘ljallab bitilgan adabiyot inson ko‘nglining yarimigagina malham qo‘yishi mumkin, ha, shaksiz, u mavjud haqiqatning bir pallasigina bo‘la oladi. Haqiqiy adabiyotda har ikki olamga ishora bo‘lmog‘i va, eng muhimi, bunday adabiyot har ikki olamdan ma’naviy turtki olib yaratilmog‘i kerak, deb o‘ylayman. Chunki bu adabiyot bizning o‘zimiz, ko‘ngil holimiz, ong ustiyu ong ostidagi borliq “men”imiz ekan, uning biron-bir mafkuraga xizmat qilibgina “kun ko‘rishi” har qanday jiddiy adabiyotning kechirilmas nuqsonidek tuyuladi menga. Bu borada, misol izlab uzoqqa borishning hojati yo‘q, masalan, sovet adabiyotining achchiq qismatini olib ko‘ring... Shu xususda ham fikrlashib olsak.

4. Dunyo dunyo bo‘libdiki, ezgulik va yovuzlik kurashib keladi. Kecha adabiyot ezgulik, yaxshilik, yorug‘likning yonida turib “jang” qilayotgan edi. Bugun-chi?.. Bugun adabiyot ezgulik uchun kurashishdan “uyalmayaptimi”, “or-nomus” qilmayaptimi? Ayrimlarning nazarida go‘yo kulgili ahvolga tushib qolgan ezgulikning yonida, ezgulik uchun “jon olib, jon berish” adabiyotga g‘alati, sog‘lom mantiqdan uzoq tutim, “romantika” bo‘lib ko‘rinmayaptimi? Xullas, adabiyot bugun kimning, nimaning yonida va nima uchun?..

5. Istaymizmi-yo‘qmi, bugun postmodernizm haqida to‘xtalmay o‘tolmaymiz. U nima, bugun dunyo olayotgan havo-nafasmi? Uning xususiyatlari XX asr o‘zbek adabiyoti misolida qanday va nimalarda ko‘rinadi? U bizni qaerga boshlab ketayapti? Aslida, modomiki, postmodernistik kayfiyat ko‘nglimizga tashrif buyurgan ekan, yaxshisi, uning qo‘lidan bizning yetaklaganimiz behroq emasmi? Axir, uning “manifesti”da mutlaq erkinlik degan, bir qarashda xush, mohiyatan esa insoniyatni nimalarga giriftor qilishi noma’lum bo‘lgan (aslida, taxmin qilish qiyin emas) bosh “modda” bor. Bu “modda” maddalab ketmaydimi?.. Chunki Hayot (Realizm) deb atalgan “Shohko‘cha”ga nisbatan u (va har qanday boshqa “izm” ham) bor-yo‘g‘i bir “yondosh ko‘cha” bo‘lsa-yu (va u o‘sha “Shohko‘cha” tufayligina qadriyatga ega esa), bu ko‘chaga ixtiyorini, so‘ng o‘zini butunlay topshirib, ichkariga oyoq bosgan inson alal-oqibatda adashib ketmaydimi?.. (Bu borada, fikr bildirayotganda, u yoki bu “izm”ga bo‘lgan muhabbatimiz va yoki nafratimiz qobig‘idan chiqib olsak, haqiqatga yaqinroq kelarmikanmiz, deyman.)

6. Adabiyotning tabiatida o‘yinlik xususiyatining tobora tosh bosayotganligini ko‘rib-sezib turibmiz. Bu, albatta, yangi gap emas. Qadimdan adabiyotda “foyda” (mehnat) (utile) va “o‘yin” (ducle) degan ikki qanot mavjud bo‘lib kelgan (negadir uchinchi xususiyat – sig‘inish, iltijo hissi haqida aytilmagan. Chunki badiiy asarning yaratilish asnosida, mehnat va o‘yin zavqidan tashqari iltijo, sig‘inish hissiyoti ham ishtirok etadi.) Faqat keyingi vaqtlarda o‘yinning hissasi kuchayib ketdi. Bu degani shuki, nimani aytishdan ko‘ra, qanday aytish, dard aytishdan ko‘ra, “nimanidir” bo‘lsayam go‘zal shakllar yordamida o‘quvchiga yetkazish birinchi o‘ringa chiqib borayotir. Aslini olsangiz, modern, postmodern suyanadigan asosiy ustunlardan biri ham shu: hamma narsani o‘yinga, san’atga aylantirish. Nima deb o‘ylaysizlar, “o‘yin”ga berilib, insonning katta harflar bilan yoziladigan DARDidan uzoqlashib ketmaymizmi? Bu ketishda adabiyot chindan ham boshqotirma – krossvordning boshqacharoq xiliga aylanib qolmaydimi?..

7. Yuqorida aytilgan shuncha mulohazalardan kelib chiqib, bitta gapni alohida urg‘u bilan aytish lozimga o‘xshaydi: bugun jiddiy, oqni-oq, qorani- qora deb aytishga bilim, tafakkur kuchi va jasorati yetadigan adabiy tanqid har qachongidan-da zarurroq ekan. Uning tushuntiruvchi, qarashlarimizni tiniqlashtiruvchi, adabiy-ma’naviy o‘zagimizga ozuqa berguvchi, unga yangi ruh hadya etguvchi kuchiga jamiyatda katta ehtiyoj paydo bo‘lganiga ortiq shubha yo‘q. Shu ma’noda, kunimizda badiiy asar qaysi mezonlardan turib baholanayapti: uning sifati, yangiligi, ilmiyligidan tashqari tanqidchining XOLISLIK darajasi qay ahvolda? degan haqli savollar tug‘iladi. Chunki, ko‘pincha, badiiy asarlar baholangan tanqidiy maqola, ilmiy tadqiqot va yoki taqrizni o‘qib, o‘zingga o‘zing savol berib qolasan kishi: qaysi biri past, qaysi biri o‘rtayu qaysisi baland asar va nima uchun?.. Aksariyat hollarda hammasi birdek durdona o‘laroq taqdim etiladi. (Va yoki ko‘r-ko‘rona “urib” tashlanadi.) Nazarimda, bu o‘rinda, tanqidchilarimiz o‘quvchilik muhabbati (yoki nafrati) izhoridan olim-mutaxassis munosabatini bildirish darajasiga o‘sib borolmayapti. Ya’ni, u o‘zining u yoki bu asarga yoki uning muallifiga bo‘lgan simpatiya (yoki antipatiya)sini olimning qarashi deb o‘ylayapti. Shulardan bitta haqli savol tug‘iladi: bugungi o‘zbek adabiy tanqidi mavjud haqiqatni qay darajada o‘zida aks ettirmoqda?

8. Qanchalik gapni silliqlamaylik va yoki indamaygina aylanib o‘tishga harakat qilmaylik, baribir, bugun ham o‘sha ko‘hna muammo ijodkor oldida ko‘ndalang bo‘lib turibdi: eski bilan yangi o‘rtasidagi kurash!.. Bu kurash ko‘chada emas, avvalo, ijod ahlining botinida kechayapti. Xo‘sh, bugun qanday yozish kerak? Kechagidek yozishni, o‘zidan bitta ko‘ylak ko‘p kiygan avlodning badiiy tiliyu yozish manerasining o‘ziga xosligini tan olgan, uni “yaxshi” deb bilgani holda, hozirgi o‘zbek adabiyotini bugun yaratayotgan ijodkor nega, baribir, yangicha yozish kerak deb o‘ylayapti, shunday yozishga urinayapti ham? Axir, tap-tayyor, asfaltlangan, tekis, hatto aytish joiz, chorrahalariga svetaforlar o‘rnatilgan yo‘llardan yurish oppa-oson edi-ku! Nima uchun bugungi ijodkor yangi yo‘llar ochish taraddudida yashamoqda? Bu ikki yo‘ldan qay birini tanlamoq kerak? Savoldan savol tug‘ilar ekan: xo‘sh, nima degani o‘zi ikkitasidan birini tanlash? Eskiga suyangan ko‘yi, uning negizida yangisini yaratish mumkin emasmi? Eski bilan yangi o‘rtasida ko‘prik qurish uzoqni ko‘zlab ish tutish bo‘lmaydimi va yoki, baribir, davr ruhi, zamon nafasi aytib turgandek yozish lozimmi? Qaysi biri to‘g‘ri yo‘l? “Yangi-yaxshi” yozaman deb “eski-yaxshi”dan mahrum bo‘lib qolmayapmizmi? Unda oradagi farq nima? Chunki har qanday yangilikning poydevorida eskilikning toshi mustahkam turadi. Birgina shu faktning o‘ziyoq davomiylik, vorisiylik haqida bong urmayaptimi? Zamonning bu shiddatida bugun bo‘lmasa, ertaga bongni eshitadigan quloqlarimizga “ko‘z” tegib, tom bitib qolmasligiga kim kafolat beradi?..

9. Ijodkorning ijodkorlik va fuqarolik burchlarini qanday izohlagan bo‘lardingiz? Yoki ular bir narsami? Agar bir narsa bo‘lmasa, ijodkorning ijodkorlik burchiga sadoqati uning fuqarolik burchini ado etishiga monelik qilmaydimi? Va yoki fuqarolik burchimni to‘la-to‘kis bajo keltiraman, degan ijodkor ko‘ngliga xiyonat qilib qo‘ymaydimi? Masalan, jadid adabiyoti vakillarini esga olaylik. Ular davr taqozosiga ko‘ra yashab ijod etdilar. Ko‘ngillarida bo‘lsa ham an’anaviy “gul va bulbul” haqida kuylay olmadilar. Xuddi shunday taqdirni 70-yillar avlodida ko‘rish mumkin. Shoirlarimizdan Shavkat Rahmon “rubobiy she’r”lar yozishni orzuladi-yu, “jangchi”yu “zobit” bo‘lib qolganini alam bilan she’rga soldi... Bitta ishni amalga oshira turib, har ikki – ijodkorlik va fuqarolik burchlarini ado etish mumkinmi o‘zi? Agar mumkin esa, nega, unda, ko‘pincha, ko‘ngilning istagi boshqa bo‘ladi-yu, qalamning yurishi boshqa chiqadi? Agar savolni shunday qo‘yish mumkin bo‘lsa, ijodkor uchun qaysi burch muhimroqdir?

10. Bugun, nazarimda, “jiddiy adabiyot” degan alohida bir terminni bot-bot ishlatishga to‘g‘ri keladi. Chunki “omma” va yoki “ko‘cha adabiyoti” degan nashrdan uni himoya qilish ehtiyoji paydo bo‘ldi. “Jiddiy” va “omma adabiyoti” o‘rtasidagi chegarani aniqlashtirib olmaganimiz tufayli ham erta bir kun keyingisi avvalgisining huquqlariga da’vogarlik qilib qolishi hech gapmas. Natijada, “adabiyot” deganda, o‘quvchi ko‘z oldiga yengil-elpi, ur-sur, fahsh va oldi-qochdidan iborat negativ matnlar yig‘indisining kelishini tasavvur qilish qiyin emas. Mana shulardan kelib chiqib, bugungi o‘quvchi “jiddiy adabiyot nimayu omma adabiyoti nima?” degan savolning javobini yuzakiroq bo‘lsa ham bilishi kerak, deb o‘ylayman. Chunki men nazarda tutayotgan “jiddiy adabiyot” insonni inson, millatni millat sifatida tiklanishiga ma’naviy dalda bo‘lsa, “omma adabiyoti” ko‘rinishidan beozor bir ermakdek tuyulsa-da, alaloqibatda inson va millatni buhronga yetaklovchi kuchga o‘xshaydi. Shuning uchun ham mo‘ri-malaxdek urchib ketayotgan “omma adabiyoti” qarshisida ma’naviy tanazzul oldini olishga qaratilgan “jiddiy adabiyot”ning bo‘lishi, bo‘lgandayam, baquvvat ustundek turishi judayam zarur! Buning uchun esa jamiyat miqyosida shunday adabiyot haqida qayg‘urmog‘imiz shart bo‘ladi. Siz-chi, siz qanday o‘ylaysiz?..

Savollar Ulug‘bek Hamdam tomonidan tuzildi. Suhbatga adabiyotimizning barcha jonkuyarlarini taklif etib qolamiz. (Tahririyat).

Hamidulla Boltaboyev javoblari:

1. Ijodkor xalqi adabiyotga avlod-avlod bo‘lib kiradi, degan tushuncha ongimizga singib qolgan. Qolaversa, o‘tgan asr taomiliga ko‘ra, har o‘n yilliklarni ma’lum bir ijodkorlar avlodi bilan bog‘lab qabul qilish rusum bo‘ldi. Masalan, siz aytganchalik, 20-yillarda Fitrat, Cho‘lpon va Qodiriy; 30-yillarda G‘afur G‘ulom, Oybek, Abdulla Qahhor, Hamid Olimjon, Usmon Nosir; 40-yillarda Shayxzoda, Mirtemir; 50-yillarda Asqad Muxtor, Said Ahmad, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov; 60-yillarda Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi, O‘tkir Hoshimov, Shukur Xolmirzaev va 70-yillarda bu ro‘yxat biroz kengaygan (o‘tgan asrda adabiyotga kirib kelgan eng kuchli to‘lqinlardan biri), endi bir-ikki nom bilan emas, o‘nlab iste’dodlarni sanash mumkin. Biroq gap ro‘yxatbozlikda emas, bu arifmetik sanoqlar iste’dodlar avlodi haqida tugal tasavvur bermaydi. Zamonlar o‘tib, avlodlar osha, “kim yashab qolar ekan, kimning ishi atalar ekan savob” (Abdulla Oripov) deyilganda, men ko‘proq o‘sha o‘n yilliklar avlodlari qoldirgan durdona asarlarni ko‘zda tutaman.

So‘nggi 20-25 yil ichida milliy adabiyotimiz eng sara asarlar hisobiga boyidi, mazmunan teranlashdi, shakllar va uslublar xilma-xilligi har qaysi davrga nisbatan aniqroq ko‘zga tashlandi, lekin avlodlar masalasida men bir guruh iste’dodlarni ko‘rsatib, ularni 90-yillar yoki yangi asr avlodi deb atashim qiyin. Albatta, yoshiga yoki adabiy jarayondagi ishtirokiga ko‘ra, nomlarni sanash mumkin, biroq u sxematik chizgilardan iborat bo‘lib qoladi. Amerika adabiyoti tajribasida “yo‘qotilgan avlod” tushunchasi bor, bu tushuncha Birinchi jahon urushi bilan bog‘liq. Bizda o‘tgan qatag‘onlar, urushlar, yo‘qotishlar adabiyotga o‘z ta’sirini o‘tkazgan, biroq avlodlar yo‘qotilmagan degan tasavvur va tasalli bor.

Keyingi davrlarda ijod qilgan alohida iste’dodlar nomini tilga olish mumkin, biroq ular adabiy avlod sifatida shakllanmaganga o‘xshaydi. Ayni hodisaga nisbatan rus adabiyotshunosligida “vremya kollektivnыx talantov” degan tushuncha qo‘llanilmoqda. Ehtimol, avlodlar tushunchasini biz adiblarga nisbatan emas, ularning asarlariga, to‘g‘rirog‘i, adabiy qahramonlarga nisbatan qo‘llasak to‘g‘riroq bo‘lar. Chunki adabiy qahramon tabiatida nafaqat muallifning g‘oya va ideallari, balki zamon nafasi ham o‘z aksini topgan bo‘ladi.

2. Men “yangi avlod ovozi”ni bir muhitda yashab, bir istiqlol g‘oyalaridan oziqlanib, boringki, asosan, bir xil nashrlar orqali chop etilib turgan asarlarning xilma-xil bo‘lishi kerakligini adabiyotning asl talabi, deb bilaman. Agar har bir avlod milliy adabiyotni boyitish manbalarini izlab topar va yaratar ekan, albatta, bu yaratiqlar, ko‘pincha, shakl va uslub yangilanishi hisobiga erishiladi. Biz kimning ijodini qaysi “...izm”ga olib-borib taqamaylik, u adabiyotga yangilik olib kirishi kerak, hech bo‘lmasa, Abdulla Qahhor aytganiday, adabiyot “domovoy”iga o‘z qahramonlarini yozdirib qo‘yishi kerak. Bilasizmi, retseptiv estetika (asarni idrok etish madaniyati)da bir hodisa bor: yillar, zamonlar o‘tib, adiblar yoki asarlar nomlari unutilishi mumkin ekan, biroq qahramonlar unutilmaydi. Asar muallifi esa o‘sha yangi qahramoni bilan birga adabiyot tarixiga kirib qoladi. Men o‘z davrida (o‘sha davrdagi mavjud adabiy tamoyillar asosida, albatta) XX asrning 70-yillarida o‘zbek nasridagi uslubiy tendentsiyalarni kuzatib, izchil realistik, liro-romantik va shartli uslubiy yo‘nalishda ijod qiluvchi; ayrim ijodkorlarda esa ikki, hatto uch uslubiy ko‘rinishlarning unsurlarini kuzatish mumkinligi haqida ilmiy tadqiqot yozganman. Biroq bugun, ikki asr bo‘sag‘asida yaratilgan asarlarni kuzatib, bunday yuzaki xulosalar qilishdan tiyilaman. Chunki qaysi adabiy qahramonni tilga olmay, u siz aytgan davrning emas, balki o‘zidan avvalroq yashagan adabiy davrning hosilasi bo‘lib ko‘rinadi. Adabiy qahramon haqidagi aytilgan mulohazalar ko‘proq nasrga tegishli, she’riyatda esa shoir “men”ining o‘zi bosh qahramon. Uning tabiati, ruhiyati, boringki, adabiy madaniyati ham bizga saboq bo‘lishi, shoir biz avval tuymagan tuyg‘ularni tuydirishi, biz ko‘rib anglamagan badiiy haqiqatni anglashga yordam berishi kerak. Bu bilan ijodkor o‘zi iste’dodini tarbiyalaydi, balki millatning badiiy didi va salohiyatining o‘sishiga yordam berishi mumkin.

3. Bir paytlar – XIX asrning o‘rtalarida yashagan rus munaqqidi Belinskiy: “Biz Gogolning “Shinel”idan chiqqanmiz” mazmunidagi anglamini butun yuz yillik davomida takrorlanib kelishiga sababchi bo‘lgan. Haqiqatan ham badiiy ildizlari nari borsa, XVIII asrga borib taqaladigan adabiyot uchun bu tan olingan haqiqat edi. Shukurki, bizning turkiy adabiyot manbalari bir yoki ikki asarning dunyoga kelishi bilan bog‘lanib qolmagan. Agar biz mumtoz turkiy adabiyotning tamal toshi masalasini Navoiydan izlasak, Hazratning o‘zi bizga Nasimiy va Lutfiyga ishora qiladi, milliy yozma adabiyot ibtidosini (nima sababdandir) Navoiyning nigohiga tushmagan Yusuf Bolasog‘uniydan izlasak, uning zamondoshi ulug‘ Mahmud Koshg‘ariy muallifini ko‘rsatmasa ham yuzlab nazm va nasr durdonalarini beradiki, ularni ma’nan o‘zlashtirmagan ijodkorlar o‘zini milliy deb atashi gumon deb o‘ylayman. Undan-da nariroqda muhtasham O‘rxun-Enasoy obidalari bor. Dunyo olimlari birlashib, mushakkal ilk adabiy manba sifatida ham, ilk adabiy qahramon sifatida ham “Bilgamish”ni tan olayotganlari milliy adabiyotimiz ildizlari naqadar chuqur va baquvvat ekanini isbotlaydi. Xo‘sh, biz bugun Istiqlol avlodi deya tilga olayotgan adiblarning asarlaridan ertaga qay biri yashab qolishi haqida kim bashorat qila oladi? Davrni bahona qilib, bor adabiy bisotimizni bozorga solayotgan bir davrda, o‘sha yaratilayotgan “yangi” asar yoki qahramonda yashab qolish ilinji (qursoq g‘amini aytmaganimda ham) yo‘qligiga kim kafolat beradi? Aytilganidek, adabiyot kunlik yumushning xizmatiga kirsa, g‘oyaning yugurdagiga aylanib qolsa, qanday oqibat kelishini tajribada ko‘rgan bo‘lsak ham hali-hanuz adabiyotning atomday qudratini o‘tin yorishga sarf qilishday yengil zahmatdan qutula olganimiz yo‘q. Buyuk adabiyot va’da qilayotgan ijodkor avlod bunday o‘tkinchi tashvishlar bilan o‘ralashib qolsa, millat adabiyoti bora-bora parokandalashib ketishi mumkin. Adabiyotimizda, eng avvalo, o‘sha xavfning oldini olish lozim. Bizda yiliga o‘nlab tanlovlar uyushtiriladi, yuzlab asarlar taqdirlanadi, shu munosabat bilan minglab asarlar yoziladi. Albatta, tanlovlar kerak, taqdiranishlar lozim, bu adabiyotga e’tibor har doimgidan ham yaxshi ekanining amaliy tasdig‘i hamdir. Biroq o‘sha tanlovga taqdim etgan asarimiz (boring, taqdirlandi ham deylik) o‘sha tanlovdan keyin bu o‘zgarayotgan dunyoda necha oy yashashi mumkinligini o‘ylab ko‘rdikmi? Publitsistik asarlar o‘z yo‘liga, biroq badiiyat namunalari mangulikka xizmat qilishni o‘z e’tiqodiga aylantira bilmas ekan, u tarixda milliy adabiyot xazinasida qolishi tugul, ustoz aytmoqchi, To‘ytepadan nariga o‘tolmaydi.

4. Bugun adabiyot kimning yonida, nima uchun? Bu bugunning savoligina emas, buyuk o‘tmishdoshlarimizni o‘ylantirib kelgan masala, kelajakka daxldor muammo. Nainki, adabiyotning kelajagiga, balki millatning kelajagiga ham doxil. Buyuk donishmand Konfutsiy, kimni so‘kmoqchi bo‘lsa: “Sen ham evrilishlar davrida yashagin!” der ekan. Bu fikrni keltirishdan bois, yaqin o‘tmishimizga aylangan o‘zgarishlar oshkoralik davridan boshlanganini qayd etish lozim. (Bu davrning barcha baland-pastliklari Prezidentimiz Islom Karimovning so‘nggi asarida chuqur tahlil etilgan. O‘sha oshkoralik yillarida davr tazyiqidan yashirib, kelajak uchun asrab qo‘yilgan asarlarni izlab, adabiy jomadonimizni titkilab qoldik (jadid adabiyoti va tasavvufiy asarlarni anglash boshqa hodisa). Qo‘lga urungani Abdulla Qahhorning “Zilzila”si bo‘ldi. Mana, endi, oshkoralik, erkinlik nasimi esyapti. Hech bo‘lmasa, mana shu niyatda yozib, tashlab qo‘yilgan asarlar ham kam ekanki, bu – adabiyot o‘sha paytda kimning yonida bo‘lgani va nimaga xizmat qilganiga javob. Yoki Istiqlol sharofati bilan maqsadlar, e’tiqodlar o‘zgardi. Ozod so‘zga tashna qalblar adiblardan ulug‘ asarlar kuta boshladi. Tabiiyki, eng yaxshi asarlar yaratilishi uchun muhit yuzaga keldi, davr-sharoit yetildi, endi ayrim adiblar, avvalgi, kun ko‘rish uchun yozilgan asarlarini qayta tahrir qilib, ayrim joylarini o‘chirib, ism va g‘oyalarni almashtirib qayta nashrga shoshilganlari sir emas. Mana shu hol ham adabiyot o‘sha paytda, kimning yonida va nima uchun yashab turganini ko‘rsatadigan fakt. Albatta, bizda bu mangu savolga odatiy javob bor: adabiyot xalqning yonida bo‘lishi kerak, degan. Mehnatkash charchaganda “horma” deyishga, hayotda yangilik sanalgan voqeaga hozirjavob bo‘lishga yarasa, biz uni xalq adabiyoti deb ataymiz. Biroq badiiy adabiyotning o‘z maqsadi, ifoda yo‘li, san’at asarining o‘z estetik funktsiyalari bor. To‘g‘ri, charchagan zahmatkashga hordiq berish ham adabiyotning ma’lum bir janrlari doirasida amalga oshirilishi mumkin bo‘lar. Biroq milliy adabiyot katta adabiyotning bir bo‘lagi sifatida jahon hamjamiyatida yashab qolishi muhim ekan, uning insoniyat oldidagi vazifasi milliy vazifasi “horma – bor bo‘l”dan iborat bo‘lib qolmasligi kerak!

5. Insoniyat so‘nggi yuz yillikda modernistik dunyoda yashadi. “Postmodernizm” degani lug‘aviy ma’noda yangilangan adabiy jarayondan keyingi hodisadir. XX asr boshlarida o‘zbek adabiyotida nasrning ifoda yo‘sini o‘zgardi, she’riyat yangi vazn va g‘oyalar bilan ish ko‘ra boshladi, dramaturgiya adabiy tur sifatida shakllandi. Xo‘sh, bu yangilanish davri modernizm bo‘lsa, undan keyingi hodisa (“post” – keyin) nima o‘zi? Dunyo adabiyoti postmodernizmga kirib kelganda, biz sotsrealizm tamoyillarini ishlab chiqish va badiiy bisotimizni unga moslashtirish bilan band edik, endi mustaqillik davrida dunyoni tarjima va talqinlarsiz ko‘ra boshlaganimizda, biz o‘rganmagan hodisaning tamoyillarini izlay boshladik. Chunki bizning tasavvurimizga ko‘ra, har qanday “...izm”ning ma’lum kontseptsiyasi bo‘ladi, postmodernizm esa bizga muayyan g‘oyani ilgari surmaydi, qat’iy adabiy manifestlar bilan ish ko‘rmaydi. Mana shundan hayron qolgan ayrim “nazariyotchilar” bilib-bilmay ko‘ziga yangi bo‘lib ko‘ringan ifodani, qo‘liga uringan obrazni postmodernizmga qarab tortqilash payida (bu haqdagi Rahimjon Rahmat bilan Ulug‘bek Hamdam suhbatida asosli bezovtalik bor). Biroq modernizmning ko‘rinishlari va mohiyati bilan postmodernizmning xususiyati (tabiiyki, ko‘rinishlari) o‘rtasida katta farq bor. Modernizmning so‘nggi ko‘rinishlaridan biri neomodernizm ham hali postmodernizm emas. Ulug‘bek Hamdam qo‘ygan savol tufayli, bunga aniqlik kiritishga ehtiyoj borday.

Neomodernizm davrida inson olamning bosimini ko‘tara olmay yangi odamga aylanadi. Bu davrda ko‘proq quvonchsiz va tushkun ruhni beruvchi san’at yo‘nalishlari rivojlanadi. Chunki bu hodisa XX asr birinchi o‘n yilligidagi tushkun ruh bilan bog‘liq. Birinchi jahon urushi o‘ylamasdan “o‘t”ga (Anri Barbyus) qadam bosgani uchun insonni baxtli va tinch yashash imkoniyatidan mahrum qilib, uni umidsizlantirdi. San’atda homo sapiens hodisasi yuz berdi, ya’ni aqlga nisbatan shubha uyg‘otib, undan ko‘ngli qolgan yangi davrga o‘tildi. Oradan 21 yil o‘tib, yana ham dahshatliroq Ikkinchi jahon urushi boshlandi. Bu urush umuminsoniylikka talofat olib keldi. Endi fashizm tufayli dunyo go‘zalliklaridan sevinish, emin-erkin o‘suvchi optimistik ijodiy ruh o‘rnini insoniyat taqdiri uchun qayg‘uruvchi va xavotir oluvchi badiiy ong vujudga keldi, insonlar orasida ijtimoiy tushkunlik paydo bo‘ldi. Hatto faylasuf T.Adorno aytgan ekanki, “Osventsumdan keyin nafis adabiyotning bo‘lishi mumkin emas”. Ana shu vaziyatda vujudga kelgan neomodernizm turli ko‘rinishlarga ega. Men ularni qayta izohlashdan ko‘ra, Yu.Borev “Estetika”sidagi talqinlarni keltirish bilan cheklanaman: “dadaizm: olam – ma’nosiz aqlsizlikdir; ekspressionizm: adovatli olamda insonning begonaligi; konstruktivizm: insonning sanoatlashgan kuchlarga boy begonalashgan olamda qolishi; syurrealizm: anglab bo‘lmaydigan va sirli olamda insonning sarosimada yashashi; ekzistentsializm: be’mani dunyoda odamning yolg‘izligi; adabiy “ong oqimi”: shaxs ruhiy olamining reallik bilan bog‘lanmaganligi; neoabstraktsionizm: “rangda muhrlangan ong oqimi” kabilar. Neomodernizmning eng ta’sirchan ko‘rinishlari bular.

Postmodernizm esa avvalgisidan farqli o‘laroq, jamiyatning ijtimoiyligini sezgan, u bilan murosaga kirishgan san’atdir. U XX asrning 80-yillari boshlarida (ba’zi joylarda 90-yillarda) – san’atda o‘zgarmas muvofiqlik hukmron bo‘lgan bir vaqtda, shiddat bilan rivojlana boshladi, bu muvofiqlikning yo‘qolishi va uning inqiroziga sababchi bo‘lgan hodisa ham postmodernizmdir.

Postmodernizm adabiyoti XX asr oxirlariga kelib norealistik badiiy yo‘nalishlarini o‘z ichiga olgan adabiy ta’limotga aylandi. Ma’lumki, modernizm akademik va klassik an’anaviy san’atni inkor etgandi, biroq asr oxiriga kelib modernizmning o‘zi an’anaviylashdi. Modernizm an’analarini inkor etish badiiy mazmun kasb etdi. Bu esa yangi adabiy davrning rivojlanishiga, ya’ni postmodernizmga olib keldi. Postmodernizm jamiyatni inkor etgani yo‘q, u mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy tartibga bo‘ysundi. Biroq postmodernizm davrida destruktsiya (mavjud tuzum tartiblaridan boshqacha fikrlovchi kodlashgan tizim) jamiyatning barcha sohalarini qamrab oldi. Yu.Borevning “Estetika” asarida ta’kidlanishicha: “Postmodernizm davrida ham inson dunyo bosimiga dosh bera olmay, postinsonga aylanib qolayotganlik tushunchasini mustahkamlovchi adabiy paradigmani yuzaga keltirdi. Bu davrning barcha yo‘nalishlari shu paradigma asosiga qurilgan bo‘lib, bu paradigma dunyo hamda shaxs borasidagi qarashlarning invariantlarini o‘zicha parchaladi va namoyon qildi”. Postmodernizmning ba’zi bir muhim va dolzarb yo‘nalishlarini ko‘rib chiqish zarurati tug‘ilganda, yana Yu.Borevning “Estetika” asariga murojaat qilib, undagi mazkur tasnifni eslatgim keladi: “Pop-art: ommaviy iste’molchilik jamiyatida “demokrat-iste’molchi”; sonoristika: muallifning “men”ini beruvchi tembrlar o‘yini; aleatorika: inson – tasodifiy holatlar dunyosida o‘yinchi; musiqiy puantilizm: “bahor yomg‘iri shivirlamoqda: dunyo siniqlardan iborat”; giperrealizm: shafqatsiz va qahrli dunyoda jonli tizimning o‘z qiyofasini yo‘qotishi; xepening: bebosh, anarxik “erkin”, boshqariluvchi shaxs tasodifiy hodisalarning tartibsiz dunyosida; o‘z-o‘zini vayron qiluvchi san’at: “hech nima” dunyosida qiyofasiz shaxs; sots-art: postkommunistik qadriyatlarni yangi o‘zanga burib yuboruvchi dunyoda ijtimoiy problematika; kontseptualizm: intellektual faoliyatda, ekzistentsiyalangan mahsulotlar orasida madaniy tafakkurdan begonalashgan shaxs”. Ko‘ryapsizmi, bir suhbat doirasida yoki bir-ikki maqolada postmodernizmni anglash va anglatish mumkin emas.

Biroq dunyo adabiyoti postmodernizm sharoitida yashayotgan va rivojlanayotgan ekan, bizning dunyoga chiqishni va’da qilayotgan adabiyotimiz globalizm doirasiga kirishi, postmodernizmning yuqorida eslatilgan yo‘nalishlaridan, hech bo‘lmasa, ma’lum qismining kechishini tabiiy jarayon sifatida qabul qilishi lozim.

6. San’at nazariyasida “igravoe nachalo” degan tushuncha bor. San’at asari, avvalo, zavq va dilbozlik asosiga quriladi. San’at tabiatidagi bu “o‘yinlik” xususiyati katta ijtimoiy dardni ifoda qilishga to‘sqinlik qilmaydi, agar u haqiqiy san’at asari bo‘lsa. Chunki dardni dardmandlarga yetkazish ham san’atkorona bo‘lishi kerakki, u dard kitobxonga borib yuqsin, unda dardkashlik tuyg‘usini uyg‘otsin. San’at asarida mana shu yuqtirish xususiyati, ezgu-niyatlarni yuqtirish orqali effektlar (ruhiy nuqsonlar)dan poklanish – katarsis nazariyasining kashf etilishiga sabab bo‘lgan. (Arastu fikricha, badiiy asar qahramonlarining boshiga tushgan qayg‘u, kulfatlarga hamdardlik bildirish orqali tomoshabin va o‘quvchilar ruhan poklanadilar). Abdulla Qahhor o‘z hikoyasida bir bemor dardiga shifo berolmaydi, lekin uning dardini shunday tasvirlaydiki, yozuvchi uchun (kitobxon uchun ham) uning dardiga shifo topishdan ko‘ra, dardning o‘zini san’atkorona tasvirlash muhimroqdir. Shuning uchun ham mening nazarimda, “Bemor”dagi yechim “Ming bir jon”ga nisbatan ishonchliroq. Chunki “Bemor”dan murod ilojsizlik, “Ming bir jon”dagi tugun esa o‘z qahramoniga achingan adibning unga hayot in’om etishi bilan yechiladi. Endi bu – adabiy qahramon dardi. Millatning, Vatanning dardi ham shunday. Faqat mohir san’atkor o‘sha dardning ifodasiga munosib shakl topa oladi, unga joziba baxsh etadi. Natijada, bu obrazli tasvir achinish uyg‘otish uchun emas, balki san’atkorona zavq va ruh uchun xizmat qiladi.

7. Munaqqidning vazifasi oqni-oq, qorani-qora deyishdan iborat emas. Qozilik, hakamlik qilish tanqidchiga yarashmaydi, boring, u ijodiy jarayonda bo‘lsin. Ayrimlar tanqidchilik vazifasini yaxshi asar yozsa, “malades” deb yelkasiga qoqib qo‘yish, asari bundayroq bo‘lsa, uning qulog‘idan cho‘zib qo‘yish yoki tanqid qilib, tartibga chaqirish deb tushunishadi va shunday deb tushuntiradilar. Biz bir hodisani chuqurroq anglab yetmay, darrov uning “anti...”si (ziddi) bilan qiziqamiz. Bizning an’anaviy tafakkur tarzimiz oq rangni o‘z go‘zalligi va mukammalligi (barcha ranglarning mujassami)da ko‘rishdan ko‘ra, uni qoraning ziddi (antipodi) sifatida tushunishga moyilroq. Mahkam Mahmudovning “Mangu kuy izlab...” fantastik asarlar to‘plami shunday syujetli hikoya bilan ochiladi. Jahonning eng sara faylasuf va hakimlari uchun dars beriladi, birinchi dars oqni-oq deyish darsi. Natijani qarangki, ulug‘ Arastu hakimdan tortib, zamonamiz olimlarigacha shunday dars olishga ehtiyojmand ekanlar. Bu bir xayoliy faraz, xolos. Lekin shunday ulug‘ mutafakkirlar yecha olmagan muammoni bandai ojiz munaqqid qanday yechsin. Unda adabiy tanqidning vazifasi nima bo‘ladi? XOLISLIK deb ataganingiz nima u, ijodiy e’tiqodmi? Ish usulimi yoki mehnatining natijasimi? U adabiy asarni xolis baholashi kerak deymiz. Biroq uning atrofini noxolislikka tortuvchi omillar egallab turibdi: birinchidan, jurnal yoki gazeta buyurtmasi (munaqqid tahlilga tortmoqchi bo‘lgan asarni o‘z iste’dodi tabiatiga ko‘ra tanlab olgani yo‘q); ikkinchidan, muallifni ranjitib qo‘ymaslik (axir, pirovard maqsad yozuvchidan yanada yaxshiroq asar kutish); uchinchidan, muallifning adabiy jarayondagi mavqeini hisobga olish (ardoqli adib haqidagi tanqid matbuotga chiqmasligi mumkin) va hokazo. Ehtimol, bularni sub’ektiv omil dersiz. Unda asar muallifining qo‘ng‘irog‘i, yangi asar bilan tabriklash tamoyili, asarni e’lon qilgan nashr bilan muomala saqlash va boshqa sub’ektiv omillar ham bor. Ana endi, munaqqid shunday omillar iskanjasida mana shu asar haqida yangi gap aytishi, avvalo, uni tushunishi, kitobxonlarga tushuntira bilishi, yozuv malakasi, tanqid madaniyati kabi salohiyat darajasidagi jihatlar bilan ish ko‘rishi kerakki, bu yuqoridagi “omil”larni yengib o‘tsin. Qolaversa, munaqqidning bu taqrizini (avvalo, buyurtmachi nashr) kitobxonlar, muallif, hamkasblari – adabiy jamoatchilik, bir so‘z bilan aytganda, retsipient – qanday qabul qiladi degan masala bor. Bularning hammasi munaqqid zimmasiga iste’dod, jasorat bilan birga mas’uliyat tuyg‘usini yuklaydi. Bu adabiy jamoatchilik oldidagi mas’uliyat emas, balki katta adabiyot oldidagi mas’uliyat, san’at asarining azaliy talablari oldidagi mas’uliyat, go‘zallikni anglash ilmi – estetika oldidagi mas’uliyat. Shunday xulosa qilish kerakki, bugungi o‘zbek adabiy tanqidi mavjud haqiqatni qay darajada o‘zida aks ettirmoqda?

8. Bu hodisani adabiyotshunoslikda an’ana va yangilik (to‘g‘rirog‘i, o‘ziga xoslik) deb atalishi mutaxassislarga ayon. Hamma manbalarda bir aksioma takrorlanadi: ijodkor an’anani o‘zlashtirishi va yangilik yaratishi kerak. Lekin qanday qilib? Bu mangu savolga har bir ijodkor o‘z asarlari bilan javob berishi kerak. Ma’lumki, har qanday yangilik urug‘ holida bo‘lsin, eskilik bag‘rida tug‘iladi. Uning rivojlanib, kamol topishi uchun muhit, tarbiya va boshqa omillar zarur. Biroq, menimcha, buni “eskilik va yangilik o‘rtasidagi kurash” darajasida qabul qilmaslik kerak. Chunki bizning ruhimizga o‘tirib qolgan qarshilantirish usulisiz ham meros va vorislik munosabatida yangilik shakllanishi mumkin. Men, bu o‘rinda, jadid adabiyoti tajribasini ma’qul deb bilaman. Ular ma’naviy merosga juda ehtiyotlik bilan yondashganlar va o‘z asarlarida qanchalik yangilikka intilmasinlar, oyog‘ini mumtoz manbalardan uzmaganlar. Masalan, Behbudiy va Fitratning dramaturgiyasi, Qodiriy nasri va Cho‘lpon she’riyati adabiyotimiz uchun qanchalik yangilik bo‘lmasin, ular eskilikka kurash yo‘lidan emas, balki uning eng yaxshi an’analarini rivojlantirish yo‘lidan borganlar. Hatto Cho‘lponning: “Ko‘ngil yangilik axtaradur” dasturi ham ma’lum ma’noda, mumtoz adabiy boyliklarga yangicha yondashish ruhida edi. Menimcha, jadid adabiyotining yangilikka erishuvi shu bilan izohlanadiki, ular mumtoz adabiyotning yangi samarali an’analarini o‘zlashtirib ulgurgan edilar. “Hozirgi o‘zbek adabiyotini bugun yaratayotgan ijodkor baribir yangicha yozish kerak deb o‘ylayotgani va unga urinayotgani” yaxshi, biroq asrlar, yillar davomida o‘zlashgan, tajribada sinalgan usullarni bilmay turib, o‘zicha yangilik qilaman deganlar urinishlarining natijasi qaytadan “velosiped ixtiro qilish” darajasida bo‘ladi. Men eskicha usulda avval qoyillatib yozsin, keyin yangilik qilsin demayman, biroq Cho‘lponning: “Haq yo‘li bir o‘tulgusi” so‘zlari badiiy ijodda ham dastur bo‘lishi kerak. Realistik nasr imkoniyatlarini o‘zlashtirmagan adibdan, modern uslubidagi miniromanlar yoki “ong oqimi”ni o‘zida singdirgan qissalar kutish mahol. Xuddi shu kabi hozirgi o‘zbek modern she’riyati namoyandalari paydo bo‘ldi, ularning sara asarlari to‘plam holida chop etildi, ular haqida tadqiqot va maqolalar yozildi va yozilyapti. Biroq ayrim shu yo‘ldagi “ijodkorlar” modern she’riyat deganda, tinish belgilarisiz she’r yozishni tushunishar ekan, hatto bu haqda hech tortinmay maqolalar yozishyapti ham. Axir, tinish belgilarisiz she’riyat, mumtoz she’riyatda ham, undan avval ham mavjud edi-ku! Har qanday yozuvlarimiz xoh u runiy bo‘lsin, xoh arabiy va hokazo tinish belgilaridan xoli edi. Faqat XX asr boshlaridagina yozuvlarni isloh qilish natijasida, tinish belgilarini qo‘llash imlo qoidalariga kiritildi. Demak, men yangilik yarataman degan yaxshi maqsadda qo‘liga qalam olganlarni ham o‘zigacha mavjud tafakkur tarzi, ifoda usullaridan boxabar bo‘lishlari kerak, deb o‘ylayman.

9. Men bu savolni shunday tushunaman. Agar fuqarolik burchi ijtimoiylik kasb etib, san’atkorlik burchi kasbiy mohiyat kasb etishi mumkinmi? Ha, albatta. Endi bir misol qilaylik: bir shifokor qarshi – dushman tomondagi shaxsni davolashi mumkinmi? Agar davolasa, o‘z maslakdoshlariga xiyonat qilgan bo‘ladi, agar davolamasa, o‘z kasbiga. (Buqrot-Gippokrat qasamiga.) Bu o‘rinda,kasbiy burch umuminsoniy mohiyatga ega, ijtimoiy burch esa ma’lum bir qarash, guruh, boringki, bir davlat manfaati doirasida. Ijodkor shunday bir dualizmni berishi lozim bo‘lsa, menimcha, ulug‘ san’atkor ikkinchi yo‘lni tanlagan bo‘lar edi. Mohiyatan fuqarolik burchi kasb burchiga nisbatan kichikroq sanalishi mumkin. Biroq, bu o‘rinda, muayyan masalaga yondashuvda kasbiy burch insoniyatga asqotarliroqdir. Biz mafkuraviy jamiyatning hosilasi sifatida ijtimoiy burchni birlamchi deb qo‘yishimiz mumkin, biroq o‘sha san’atkor o‘z kasbiga sadoqatli bo‘lsa, uning asaridan nafaqat san’at ahli, balki umuminsoniyat ham bahra olishi mumkin-ku! Postmodernizm san’atkori ana shu ikkinchi yo‘lni tanlasa-da, buni o‘z fuqarolik burchiga zid deb bilmaydi. Uning uchun san’at ravnaqiga xizmat qilish muhim va muqaddasdir.

10. Adabiyot har doim jiddiylikni talab qiladi. Har qanday zamonlarda ham mangulikka doxil asarlar bilan bir qatorda, bo‘sh, nochor, kitobxon didini o‘tmaslashtiradigan, oldi-qochdi gaplar, fahshdan iborat asarlar ham bo‘lib kelgan. Lekin bundan keyin ham bo‘laveradi, deyish noto‘g‘ri. Milliy adabiyotning badiiylik tajribasi rivojlangan sari, bu kabi kasalliklardan qutulib borish mumkin. Biroq, hozirgi kunda, turmushda juda ko‘p jihoz va uskunalar bir marta ishlatishga mo‘ljallab ishlab chiqarilayotgani ma’lum. Siz aytgan yengil adabiyot ham o‘sha bir marta o‘qishga zo‘rg‘a yaraydigan adabiyot bo‘ladi. Ular adabiyot sahnasida uzoq qolib ketmaydi. Biroq, o‘sha yumshoq qilib aytganda, nojiddiy “adabiyot”ni urchituvchilarga qarshi jiddiy harakat qilmoq kerak bo‘ladi. Bu noshirlarning ishi, tanqidchilar shug‘ullansin, degan qarashlar samara bermaydi. Hamma baravar yengil adabiyot qarshisiga, siz aytmoqchi, jiddiy saqlanib qoladigan asarlarni qo‘yish yo‘li bilan kurashmog‘i kerak bo‘ladi.

Shuhrat Rizaev javoblari:

1. Darhaqiqat, so‘nggi yigirma besh yillar oralig‘ida ijtimoiy hayotimizda ham, maishiy turmushimizda ham tubdan o‘zgarishlar yuz berdi. Bugun barchamiz global dunyo va jamiyatning bir bo‘lagi sifatida nihoyatda katta informatsion hududda yashayotgan odamlarmiz. Binobarin, bizga yangi davrning o‘zigina emas, shu davrdagi butun insoniyat hayoti bilan bog‘liq o‘zgarish va yangilanishlar, ro‘y berayotgan turli hodisalar ta’sir o‘tkazyapti, kayfiyatimizni belgilayapti. Hozirgi paytda, ana shu kayfiyatni o‘z asarlarida aks ettiruvchi avlod voyaga yetdi, deb dabdurustdan aytish juda mushkul. Lekin yoshi, qarashlari, hayotiy tajribasi, intilish va istaklarida nisbatan bir-biriga yaqin bo‘lgan kishilar guruhlari mavjudki, ularni ta’bir joiz bo‘lsa, avlod yoki avloddoshlar deyish ham mumkindir. Agar o‘tgan asrning 70-yillarida shakllangan avlod bizdan keyin boshqa adabiy avlod shakllanmadi, deyayotgan bo‘lsa, bu qay bir ma’noda to‘g‘ri hamdir. Chunki, nafaqat, yangi adabiy avlod shakllanmadi, ayni chog‘da, o‘sha mavjud avlodning o‘zi ham muayyan ma’noda, degradatsiyaga uchradi. Fakt sifatida ularning o‘tgan asr 70-80-yillar oralig‘idagi umumiy intilishlarini aytmaganda, keyingi yigirma yilda u avlod vakillari tom ma’nodagi adabiy-badiiy parokandalikni boshdan kechirdilar. Bugun na she’riyatda, na nasrda va na boshqa janrlarda avlod sifatida umumiy ijodiy yo‘l, uslub, g‘oyaviy-badiiy birlik kuzatilmayapti. Hozirda yosh jihatidan ma’lum ma’noda tengqurlik tamoyilini aytmaganda, adabiy qarash, uslub hamda yondashuvlarning bir-biridan mutlaq farqliligi ko‘zga tashlanadi. Masalan, she’riyatda Sirojiddin Sayyidni Abduvali Qutbiddin bilan yoki Eshqobil Shukurni Bahrom Ro‘zimuhammad bilan bir qatorga qo‘yib tasavvur etish mumkin emas. Yoki nasrda Isajon Sultonni Qo‘chqor Norqobil bilan, Zulfiya Qurolboy qizini To‘xtamurod Rustamov bilan umumiyatini topish – aql bovar qilmaydigan ish. Ammo, ular yosh jihatidan bir-birlari bilan deyarli tengqurlar. Qolaversa, ularni bir-birlari bilan yaqinlashtiradigan ijtimoiy dardning o‘zi ham sezilmaydi. Deylik, o‘z vaqtida she’riyatda Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi yoki nasrda O‘lmas Umarbekov, Shukur Xolmirzaev, O‘tkir Hoshimov, Omon Muxtorlarning izlanishlari turlicha bo‘lgani holda, ularni birlashtiradigan yagona ijtimoiy dard bor edi. Ana shu dard ularni avlod sifatida tasavvur etishga ham imkon berar edi. Hozirda esa uslublar, qarashlar ranginligi yaqqol bilingani holda, insoniy va ijodiy dardning turfaligi, mushtarak emasligi va hatto gohi bor, gohi yo‘q ekanligi ham sezilib turadi. Ijodiy kredo deganda, ana shu dard bilan yo‘g‘rilgan badiiy-estetik ijodni nazarda tutiladigan bo‘lsa, hozirda bu narsa bor deyishdan o‘zimizni biroz tiygan bo‘lar edik. Albatta, hozirgi o‘rta va ulardan yoshroq yoshdagi ijodkorlarning bir-birlaridan tamomila farqli jihatlari mavjud va bu kuchayib ham boryapti. Badiiy ijoddagi uslubiy rang-baranglik nuqtai nazaridan bu ijobiy hol, albatta. Lekin ana shu rang-baranglikdan adabiyot va o‘quvchi yutayaptimi, yo‘qmi, mana bu endi, boshqa masala. Mana shu fikr bilan kamina, nazarimda, ikkinchi savolning ham javobini berib ketayotgandekman.

2. Ijod erkinligi adabiyot, san’at ahliga suv bilan havodek zarur, albatta. Lekin erkinlik bu istagan noma’qulchilikni qilish, yozish, suratga olish, namoyish etish degani emas ekanligi ham kundek ravshan. Afsuski, o‘sha optimistlar “sintez”, pessimistlar “bo‘tqa” deb atagan hodisalar, aksariyat, beo‘xshov holatda, hozirgi adabiy manzaramizda mavjud. Nazarimda, har qanday “izm” va izlanishlarda adabiy-badiiy ijod ahli ibtidodan to hozirga qadar sig‘inib kelgan go‘zallik tuyg‘usi bosh mezon bo‘lib qolaverishi kerak. Chunki adabiyot va san’at, avvalo, inson hissiyotlarini tarbiyalaydi. Undan tafakkurga, fikriy teranlikka, ruhiyat inkishofiga va yana allaqancha insoniy holat va hodisalarga o‘tib boradi.

3. Hazrat Alisher Navoiy ulug‘ “Xamsa”sining so‘nggi dostonida bayon etgan bir fikr adabiyotning, ya’ni badiiy ijodning asl mohiyatini anglashdagi buyuk bir kashfiyotdek bo‘lib tuyuladi menga. Ya’niki, buyuk Navoiy Iskandar dostonini yozishga kirishar ekan, o‘zigacha bo‘lgan salaflarining bu obrazga yondashganda, goho sarguzasht, goho pandnoma, goho intellektual mubohasalar, nutqlar fonida qahramonni aks ettirish usullarini qayd etadi. Jumladan, ustod Abdurahmon Jomiyning Iskandar nutqlariga asosiy e’tibor qaratganini aytadi, ya’ni:

Ko‘rinadiki, Navoiy uchun asosiy ijodiy maqsad Iskandarning holatlaridir. Agar Hazratning “holatlar” tarzidagi boshqa bir qator asarlari borligini ham nazarda tutadigan bo‘lsak, Navoiy uchun inson botiniy dunyosidagi turfa va favqulodda rangin ko‘rinishlar eng asosiy ijodiy kredo bo‘lganini anglashimiz mumkin. Demak, Navoiy uchun adabiyotdagi bosh masala inson va uning holatlaridir. Inson esa vaziyat, davr, voqelik taqozosi bilan turfa holatda namoyon bo‘lishi mumkin. U nafsning malayiga aylanishi, muvaqqat mafkuralar quli bo‘lib qolishi ham va yoki, aksincha, ruhan koinot qadar yuksalishi ham mumkin. Uni makonu zamondan tashqarida ajratib olib bo‘lmaydi. Binobarin, barcha davrlarda “jiddiy” deb ataganimiz haqiqiy adabiyot davrning oynasi, badiiy in’ikosi bo‘lishga mahkum yoki yo‘naltirilgandir.

Biz muayyan davrda va jamiyatda yashar ekanmiz, dunyoqarashimiz va, umuman qarashlarimiz har qancha teran yoki sayozligidan qat’i nazar, o‘sha davr va jamiyatning mahsuli, samarasidir. Shunday ekan, demak, biz ham his-tuyg‘ularimiz, ma’rifatimiz, bilimlarimiz darajasida nimanidir tasdiq etib, nimanidir inkor etamiz. Muayyan davrning hosilasi o‘laroq, aynan shu davrning xususiyatlari har birimizda aks etadi. Demak, adabiyot ham yozuvchi ijodkorlar qarashlari, ijtimoiy mayllari orqali ma’lum bir mafkuraga xizmat qiladi. Uni “Besh kunlik dunyo” ilinjidagi ta’ma deb qarash ham mumkin va, ayni chog‘da, ishonch, e’tiqod sifatida ham talqin etish mumkin. Masalan, sho‘ro davri mafkurasidan nedir ilinjda, vaziyatdan foydalanib asarlar yozganlar bor va, shu bilan birga, uning aksi o‘laroq, sho‘ro g‘oyalariga, uning dohiylari fikrlariga e’tiqod qilgan o‘nlab talantli ijodkorlar bor. Masalan, Aleksey Tolstoyning “Sarson-sargardonlikda”, Sadriddin Ayniyning “Doxunda” asarlari tamomila o‘zgacha qarashlardagi iste’dodli ijodkorlarning muayyan niyatda yaratilgan bitiklari bo‘lsa, Mixail Sholoxovning “Ochilgan qo‘riq”, Aleksandr Fadeevning “Yosh gvardiya” romanlarini katta talant sohiblarining mavjud tuzum va mafkuraga yuksak ishonchi sifatida baholash mumkin.

4. Haqiqatdan ham, adabiy-badiiy mezonlar tubdan o‘zgarib ketdi. G‘oya, mafkuralar xilma-xillashib, goho bir-birini tamomila inkor etadigan qutblardagi badiiy asarlar yaratilyapti. Ammo unutmaslik kerakki, ta’kidlaganimizdek, badiiy ijodning o‘zi ezgulik va yorug‘ tuyg‘ular istagidagi qalb va tafakkur mahsuli o‘laroq yuzaga kelgan. Shuning uchun ham u paydo bo‘lgan davrdan beri go‘zallikni ulug‘lab, insonlar qalbiga ezgulik urug‘larini sepib keladi. Bu rutba adabiyotda hanuz ustuvor, inchunun, o‘zbek adabiyotida ham. Gohida adabiyot har bir qalbning o‘z ishi, shuning uchun undagi individualistik qarashlar ifodasini maqsad, mezon, me’yor, deb bilish kerak qabilidagi fikrlar ham aytilib turilibdi. Agar bunday fikrlarga amal qilinadigan bo‘lsa, adabiyot va san’atdan ijtimoiy yukni butunlay soqit qilib, uni tom ma’noda xonakilashtirish lozim bo‘lib qoladi. Insonning o‘ziki maxluqot tegrasidan chiqib, ijtimoiy munosabatlar hosilasi o‘laroq shakllanar ekan, qanday qilib uni faqat ko‘ngil oshuftasiga aylantirib qo‘yish mumkin. Qolaversa, ko‘ngil ham voqelik, munosabatlar mahsuli, sadosi-ku!

Romantika – bu orzu, intilish, ishonch, umid. Ana shu xislatlardan mahrum odamni to‘laqonli sog‘lom odam, deb bo‘lmaydi. Moddiy dunyoni realistlar yaratgani, tutib turgani bilan, uni romantiklar o‘zgartiradi, yuksaltiradi, boyitadi, turfalashtiradi. Badiiy ijodni ham olg‘a siljitgan mafkuraviy omillardan eng salmoqlisi “romantika” bo‘lgan. Shunday bo‘lib qolmog‘i kerak.

5. Postmodernizm jahon adabiyoti va san’atida o‘zining ancha jiddiy izlanish va tajribalarini namoyon qila olgan so‘nggi, yangi oqimlardan biri. Ammo unutmasligimiz kerakki, u qariyb yuz ellik yildan beri davom etayotgan “avangard” yoki “modern” adabiyotning takomillashgan ko‘rinishi o‘laroq, asl ildizlariga ko‘ra, realizm bag‘ridan tug‘ilgan. Realizmning eng ulkan hayotbaxsh qudrati shundaki, u “ochiq sistema”, “behududlik” jihatlarini namoyon etgan. Shunga ko‘ra, uning shajara daraxtida har tomon tarvaqaylagan katta-kichik bachki shoxlari bo‘ladi. Ayrim istisno holatlar borki, ba’zan o‘sha bachki shoxlarda hosil boshqalariga nisbatan mo‘lroq bo‘ladi. Ammo u muvaqqat va nimjon bo‘lishi ham tabiiy hol. Shunga ko‘ra, ma’lum vaqti kelib, bu bachki shoxlar qirqib tashlanadi. Tana baquvvat, kelgusidagi mevalar yirik bo‘lishi uchun kallaklanish degan jarayon amalga oshiriladi. Ya’ni, bachki shoxlarga isrof bo‘ladigan quvvat tana va uning asosiy shoxlarida saqlanadi. Agar bu tashbehni adabiyotdagi hodisalarga nisbat berib, “realizm”, “modernizm”, “postmodernizm” istilohlari doirasida oladigan bo‘lsak, tarixiy tajriba shundan dalolat beradiki, har qanday ijodiy uslub va yo‘nalishlar realizm bag‘rida tug‘ilib, so‘ng yana unga qaytish bo‘lgani kabi hozirgi estetik jarayonlarni ham o‘sha charxpalakning tabiiy aylanishi tarzida qabul qilish lozim.

6. Adabiyot o‘zining o‘yinlik mohiyatiga qachonki, undan nihoyatda zerikish kayfiyati paydo bo‘lganida qaytadi. O‘yin asnosida turli shaklbozliklar, har xil effektlarga suyanuvchi eksperementlar bo‘lishi mumkin. Lekin faqat insoniy dard, o‘z qalbi va atrofida yuz berayotgan turli holat hamda hodisalarga befarq bo‘la bilmaslik tuyg‘usi adabiyotning tom ma’nodagi yuksak missiyasini hamisha yuzaga chiqaraveradi. Ana shunda bot-bot o‘ziga xos tarzda realizmga murojaat bo‘laveradi. Boborahim Mashrabning “Dilda darding bo‘lmasa, sardaftarimni kavlama” kabi shoh satrlari hamma zamonlarda ham yuksak adabiyotning insoniy dard tufayli tug‘ilganiga dalolat. Insonni bevosita qo‘liga qalam tutqazib, uning ruhiy muvozanatini izdan chiqaradigan hodisa dard bo‘lar ekan, demak, o‘zgalar qalbida aks-sado beradigan adabiyot ham, aynan shuning o‘zidir.

7. Adabiy tanqid masalasi alohida dardli masalalardan biri. Darhaqiqat, bugun adabiy tanqid har qachongidan zarurroq. Uning Behbudiy bobomiz o‘tgan asr tonggidayoq ko‘rsatib bergan asos vazifasi “Tanqid – saralamoqdir” hanuz ahamiyatini yo‘qotmay, dolzarbligini saqlab turibdi. Bugun cheksiz miqdordagi adabiyot va san’at hodisalari deya taqdim etilayotgan “namunalar” orasidan aslini saralab olish oson ish emas. Mana shu vazifani yaqin-yaqingacha adabiy tanqid, jumladan, o‘zbek adabiy tanqidchiligi imkon qadar bajarib kelayotgan edi. Adabiy tanqidni taqdir deb qabul qilgan o‘nlab mutaxassislar bor edi. Ularning aksariyati hozir ham bor. Ammo nega adabiy tanqidning ijtimoiy-adabiy, badiiy-estetik hayotimizdagi o‘rni sezilarli emas? Buning sababi, menimcha, befarqlikning epidemiya darajasiga ko‘tarilayotganligidir. Nahotki, kitob javonlaridan nursiz, sarlavhasidanoq o‘ta sayoz bir narsa ekanligi anglashilib turadigan, didsiz bitiklar joy olib, kino ekranlari, teatr sahnalari, oynai jahondan professional nochor, hayotiy tussiz, mantiqan bir-biriga bog‘lanmagan lavha, o‘yin, tomoshalar tinimsiz berib boriladi-yu, hech kim unga malakali tahliliy, tanqidiy munosabat bildirolmaydi?! Buni o‘ziga xos ma’naviy bir jinoyat deyishdan kishi o‘zini tiyolmaydi. Hozir, asosan, maqtov, alqash, aqlli yolg‘on gapirish, tilyog‘lamalik, xushomad va hokazo illatlar adabiy tanqidimizning xos xususiyatlari bo‘lib bormoqda. Goho asossiz bo‘lsa ham, tanqidiy fikr aytilgan biron narsani uchratib qolsangiz, xuddi favqulodda bir hodisaga duch kelgandek hayratga tushasiz. Bu vaziyatda adabiy estetik did, badiiy tafakkurning taraqqiyoti haqida qanchalik so‘z aytish mumkin?! To‘g‘ri fikr, “tanqidchilarimiz o‘quvchilik muhabbati izhoridan olim-mutaxassis munosabatini bildirish darajasiga o‘sib borolmayapti”. Bu ham, aslida, professional tayyorgarlik masalasiga borib taqaladi. Tanqidchilikka kim o‘qityapti, kimlarni o‘qityapti? Afsuski, bu savolga ham sukut saqlab javob beriladi. Chunki yana andisha, sermulohazalilik, yuzissiqligi degan tushunchalar qalqib kelaveradi.

Ozod Sharafiddinov domla yetmishdan oshganlaridan keyin ham munaqqid ehtirosi va munosabatini saqlab qola bildilar. Demoqchimizki, tanqidchiga ehtiros juda zarur, chunki ana shu tuyg‘u uning qalbi va tafakkuri uyg‘oqligini anglatadi. O‘z navbatida, ehtiros qalb orqali idrokka o‘tib, bilim va ma’rifat bilan uyg‘unlikda yuzaga chiqadi. Bugungi kunda ana shunday ehtirosning so‘ngani, loqaydlikning urchiyotgani adabiy tanqid borasidagi tashvish va xavotirlarimizdandir.

8. Eski bilan yangi nisbati azal-abaddan bo‘lgan gap. Insoniyat aql bilan yashash bosqichiga o‘tganidan boshlab, u taraqqiy etar ekan, “eski” va “yangi” degan tushunchalar paydo bo‘lgan va u dunyoni tutib kelgan. Eski va yangi o‘rtasida kurash borligi uchun ham hayot abadiy davom etib kelmoqda. Tasavvur etaylik, “qadim”chilar bo‘lmaganida, “jadid”lar bo‘larmidi?! Yoki eskini inkor etuvchi yangi bo‘lmasa, hayot, turmush-kechmish naqadar zerikarli bo‘lar edi?! Lekin, bu degani tamomila quruq yerda har safar yangitdan boshlash degani emas. Eskining yashashga qodir jihati hamisha yangiga qo‘shilib, tabiiy o‘zlashib ketavergan. Bu, ayniqsa, adabiyotda yaqqol ko‘rinadi. Masalan, har qancha mahliyo bo‘lmaylik, Abdulla Qodiriy kabi yozish bugun nursiz mashg‘ulot bo‘ladi. Lekin undan milliy bo‘yoqlarga boy nihoyatda farahli tashbeh, ibora va aborotlarni, ruhiy holat ilg‘amlarini olib, o‘rni bilan ishlatish yangi asarning jonliligiga xizmat qilsa, ajabmas. Nega, masalan, “Qutlug‘ qon”dagi g‘oyaviy-mafkuraviy qarashlarni chetga surib, Oybekona ifoda lafzini o‘zlashtirish mumkin emas?! Ha, adabiyot krossvord yechish emas, tildagi modernistik, hatto futuristik mayllar go‘zallik, ruhiyat, fikr tarbiyasidek adabiyotning muhim missiyasini tez va soz ado etishda to‘siq bo‘lishi mumkin. Masalan, eng so‘nggi paytlarda e’lon qilingan asar – milliy hikoyachiligimizning jahon miqyosida bo‘ylasha oladigan tajribasi o‘laroq qabul qilinishi mumkin bo‘lgan Abduqayum Yo‘ldoshevning “Puankare” hikoyasini olaylik. Nihoyatda jiddiy hayotiy kuzatish, ruhiy holat, falsafiy umumlashmalar teranligi bilan o‘quvchini larzaga soladigan asar – sof an’anaviy realistik ifoda yo‘siniga qurilgan. Hamonki, shunday ekan, eskidan nimaning eski ekanligini, yangining esa nimasi yangilik ekanligini, avvalo, aniq tasavvur eta olishimiz kerak.

9. Ijodkor hamisha fuqarolik burchini boshqalardan ko‘ra teranroq tushunib va tushuntirib yashaydigan shaxs bo‘ladi. Uning fuqarolik burchi, avvalo, albatta, ijodkorligidir. Biz fuqarolik burchi deganda, ko‘pincha, ijtimoiy faollik, oddiy maishiy istagu xohishlardan anchagina yuqori bo‘lgan hodisani tushunamiz. Bu insondagi mas’uliyat tuyg‘usi, yurti, xalqi, millati, oilasi, yaqinlari va o‘z vijdoni oldidagi javobgarlik tuyg‘usi. Ana shu tuyg‘usi nechog‘liq rivojlanganligiga qarab, uning fuqaro sifatidagi ijtimoiy-ma’naviy qiyofasi tasavvur etiladi. Bu xususiyatlar, albatta, uning amalga oshiradigan ishlari, kasbu kori, faoliyatida namoyon bo‘ladi. Kasbu korini halol, fidoyilik bilan bajarib, hunarini mukammal egallagan shaxsning mehnatidan jamiyat va yaqinlariga naf yetar ekan, demak, shuning o‘zi bilanoq, u fuqarolik burchini ado etayotgan bo‘ladi. Inchunun, ijodkor shaxs. Ijodkorning burch tuyg‘usi boshqalarnikidan ko‘ra yuksakroq, o‘tkirroq va miqyosliroq bo‘ladi, albatta. U o‘zini odamlar uchun qay bir darajada manfaat yetkazadigan ulkan ishlarga safarbar etadi. Uning safarbarligi, deylik, o‘quvchisi yoki tomoshabinidagi paydo etadigan tuyg‘ulari, kayfiyati, taassurotlari bilan belgilanadi. Ana shu narsaning o‘zi ham ijodkorda mas’uliyatning qanchalik jiddiy ekanligini anglatadi. Fuqarolik burchini ijodkorning ko‘ngli bilan qarama-qarshi qo‘yish mutlaqo noto‘g‘ri. Ulug‘ shoirning “Ko‘ngil orzulari fido o‘shanga” deya Vataniga adoqsiz muhabbat bilan aytilgan so‘zlarini eslaylik. Demak, ko‘ngil fuqarolik tuyg‘usini tarbiyalab, yuksaltiruvchi ma’naviy manba. Tuyg‘ular sarchashmasi bo‘lgan ko‘ngil harakatga kelgandagina, burch degan tuyg‘u ham tug‘iladi. Shuning uchun ularni bir-biriga zid hodisalar sifatida ko‘rsatib bo‘lmaydi. Jadidlarning burch tuyg‘usi, aynan ko‘ngil, ijtimoiy ozodlik, erk, hurriyat nasimlariga moyil bo‘lgani uchun ham bor zalvori bilan yuzaga chiqdi. Ular inson ma’nan va jisman to‘liq erkin bo‘lmas ekan, uning na ko‘ngli, na boshqa orzu-umidlari gul ochmasligini juda yaxshi bilar edilar. Menimcha, Shavkat Rahmonning ham “rubobiy she’r”lar o‘rniga ijtimoiy yoniq satrlar bitgani, bu uni o‘rab turgan muhit, jamiyatni o‘zgartirmay turib, ko‘ngil erkiga erishib bo‘lmasligini anglagani tufaylidan edi.

10. “Omma” yoki “ko‘cha adabiyoti” yoki “bozor adabiyoti” degan tushunchalarning hozirda avjlanishi tabiiy hol. Aslida, bu azal-abaddan ham bo‘lgan. Eslaylik, Sharqda ham, G‘arbda ham adabiyot xos tabaqa vakillari uchun alohida, avom uchun esa alohida bo‘lgan davrlar tarixan ma’lum. Xuddi shunday, Hazrat Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub”da aytganlaridek: “Ishqi xos, ishqi avom” tarzida muhabbat ham diferensatsiya qilingan. Afsuski, sho‘ro zamoni va mafkurasi barcha ijtimoiy-iqtisodiy asoslarni bir qilib yuborganidek, adabiyot va san’atni ham tenglashtirish siyosatiga bo‘ysundirmoqchi bo‘ldi. Pirovardida esa, XX asr rus adabiyotining o‘zida bir paytda, tabiiy holda, ikki yo‘nalish paydo bo‘ldi. Sof sho‘ro mafkurasini tashuvchi adabiyot (Mayakovskiy, Serafimovich, Gladkov, Shaginyan, Fadeev, Tixonov, Safronov kabi) hamda “yo‘lovchi”, “mayda burjuacha” yoki yana “kibor – aristokrat” deya (Bulgakov, Axmatova, Pasternak, Svetaeva kabi) yorliqlar yopishtirilgan adabiyot yashadi. Bizda bunday holatga yo‘l qo‘yilmagan esa-da, aslida, Qodiriyda ikki Qodiriy, Cho‘lponda ikki Cho‘lpon, Oybekda ikki Oybek, Qahhorda ikki Qahhor yashashga majbur bo‘ldi. Bular, garchi, “ko‘cha adabiyoti” darajasiga hech qachon tushmagan bo‘lsalar-da, davr talabi bilan o‘ta ommaviy va balki “jo‘nroq” asarlar yaratishga ham majbur bo‘lishdi. (“Obid ketmon”, “O‘rtoq Qarshiboev”, “Oltin vodiydan shabadalar”, “Qo‘shchinor chiroqlari” va hokazo). Nazarimda, asli o‘sha nojiddiy adabiyotning urchishiga o‘shanday mafkura tazyiqida hayotning notabiiy, hatto karikaturanamo illyuziyasiga moslashib yasalgan asarlar sabab bo‘lgandek tuyuladi. Biz, avvalboshdanoq, faqat jiddiy adabiyot bilan oziqlangan bo‘lganimizda, shuning o‘zi bizda ma’naviy immunitetni paydo qilgan bo‘lar edi. Afsuski, asl haqiqat, manzara boshqacharoq. Endilikda, “ommaviy adabiyot”, “ommaviy madaniyat”, aniqrog‘i, “olomon madaniyati” deydigan hodisalardan ihotalanish uchun jiddiy adabiyot va jiddiy san’at kitob javonlaridan, televidenie, kino ekranlaridan va sahnadan ommaviy ravishda joy olishi kerak. Biz butun jamiyatni jiddiy ma’naviy muhitga, madaniy auraga olib kira olsak, shundagina, jiddiy adabiyot va san’at hayotimizning ajralmas qismiga aylanadi.

Nazar Eshonqul javoblari:

1. Siz aytgan avlodlar bo‘linishi ko‘proq poeziyaga xos. Nazm – dunyoviy an’analar, usullar, sinovlar va shakllarni o‘zida sinab ko‘rdi, taraqqiyot bosqichiga chiqib oldi. Nasr haqida men bunday deb aytolmayman. Nazarimda, nasrga nisbatan jarayon bir muncha boshqacharoq kechganday. Qodiriy va Cho‘lpon boshlab bergan nasriy izlanishlar, xususan, milliy nasr, uni dunyo adabiyoti bilan bo‘ylashtirish haqidagi orzular o‘zini to‘laqonli ma’noda siz aytgan “70-yillar avlodi”ga kelibgina amalga oshdi. Shu sababli, Qodiriydan boshlangan bu jarayonni yosh nuqtai nazaridan bir avlodga mansub deb hisoblamagan bo‘lardim. Bu davrda, garchi nasr bizning adabiyotda azaldan bo‘lgan degan qarash tarafdori bo‘lsam ham, ammo professional nasr, aynan ana shu 50 yilda shakllandi, professional milliy nasr, milliy janr tusini oldi. Mavzular, odamga munosabat, voqelikni aks ettirish, aytadigan gapi, tanlagan shakllari, uslubiy rang-barangligiga ko‘ra, o‘tgan 50 yillik nasrni bir avlod nasri deb baholagan bo‘lardim. Garchi bu nasrda siz sanagan avlodlarga xos tamoyillar bo‘lsa ham. Ammo fundamental nasr janrini ana shu 50 yillik avlod birgalikda yaratdi, bu davr nasrining uslublari, aytar gaplari, maqsadlari, kontseptsiyalari bir-biriga yaqin. Cho‘lponning nasrdagi shakliy izlanishlari, hatto milliy mentalitetga xos bo‘lmagan (Miryoqub xarakteri, uning ayollarga munosabati) voqelikni qamrab olishga, uslubiy kenglikka chiqishga urinishlari, hammasi 70-yillar nasriga kelib, o‘zini to‘la oqlay boshladi. Aslida, avlodlar, menimcha, adabiy kontseptsiyalariga qarab farqlanishi muhimroqqa o‘xshaydi. Biz ana shu 50 yil ichida nasrni yelkasida ko‘targan avloddan (Qodiriy, Cho‘lpon, Qahhor, G‘afur G‘ulom, Oybek, Mirkarim Osim, Asqad Muxtor, Shukur Xolmirzaev, Murod Muhammad Do‘st, Ahmad A’zam, Erkin A’zam, Xayriddin Sultonov) minnatdor holda, bugun “o‘zbek nasri” haqida bemalol fikr yuritayapmiz. Nasrimiz 50 yillik izlanishdan so‘ng, 80-yillar va bugungi avlod oldiga uni endi yangi bosqichga, yangi pog‘onaga ko‘tarish vazifasini qo‘ydi. Bu – shaklda, ifodada, metaforalarda, obrazlarda, tilda, uslubda ko‘rinishi kerak. To‘g‘ri aytdingiz, yangi avlodning yuzi ko‘rinayaptimi? Ko‘rinayapti. Men “Fano va baqo”, “To‘p o‘yin”, “Ozodlik”, “Haykal”, “Dashtu dalalarda”, “O‘zim bilan o‘zim”, “Qog‘oz gullar”, “Jajman”, “Adashvoy” hikoyalari, “Bozor”, “Ro‘yo”, “Ozod”, “Boqiy darbadar” romanlari kabi asarlarda (ro‘yxatni keng qilish mumkin) ana shu yangi avlodning qiyofasini, uslubini ko‘raman. Albatta, bu asarlarning mualliflari turli yoshda. Lekin ular asarlarini uslubiga va kontseptsiyasiga ko‘ra, yangi avlod nasriga tegishli deb baholash mumkin. Shuning uchun yoshiga qarab emas, adabiy avlodni asarlarning mazmuni, uslubi, kontseptsiyasiga qarab belgilash tarafdoriman. Ehtimol, shunda biz adabiy jarayondagi avlod o‘zgarishini ma’lum bir 10-20 yilga emas, avlod o‘z missiyasini qay tariqa bajaraolganiga qarab baho berishimiz osonlashar! Shu ma’noda yangi nasr avlodi ro‘yxati Asqad Muxtor nomi bilan birga, bugun Ahmad A’zam, Xurshid Do‘stmuhammad, Isajon Sulton, Ulug‘bek Hamdamdan keyin yoshi hali o‘ttizga kirmagan yoshlarimizga borib taqalayotgani kishini xursand qiladi. Yaqinda Murod Chovushning “Hech” degan qissasini o‘qib qoldim. Meni xursand qilgan narsa, Murod Chovush aytadigan gapiga o‘ziga xos yangi shakl topa olgan. Shu bilan birga, olmoshlar o‘rtasidagi to‘siqni, boshqacha aytganda, an’anaviy bayon usulini osongina yengib o‘tadi. Men ham bir voqelikni “Men”, “Sen”, “U” tilidan va nuqtai nazaridan hikoya qilishga uringanman. Ammo, baribir, meni me’yorlar ushlab turgan. Murod Chovush esa hech ikkilanmay, dadillik bilan bu me’yorni buzadi. Buzganda ham oson, tabiiy buzib o‘tadi, bunga izoh ham bermaydi. “Men” qoladi, ammo qahramonlar o‘zgarib turadi. Bu adabiy priyomni tabiiylikka ancha yaqinlashdirgan. “Potok soznaniya” – ong oqimi usuli bu qissada yaqqol o‘z ifodasini topgan. Ammo qissa tili ancha hafsalasiz, ishlov berilmagan, pala-partishlikka moyil, poetik unsurlardan ko‘ra, shaklga berilib ketilgan. Lekin, baribir, adabiy jarayonning bir namunasi sifatida tahlil qilishga arziydi. Oz bo‘lsa-da, yoshlar yangi nasr avlodga mansubliklarini isbotlashga urinishayapti. Yangi nasrga xos ifoda usullari Bahodir Abdurazzoq, Umid Yoqub izlanishlarida ham batafsilroq ko‘rinayapti.

2. Ijod erkinligi mavzusi yigirma yil muqaddam dolzarb edi. Bugun, nazarimda, u kam eslanayapti. Sababi shundaki, bugun kim nimani xohlasa yozib yotibdi, hech kim, hech narsa to‘siq bo‘layotgani yo‘q. Hatto shu darajada erkinlashib ketdikki, adabiyotga, estetik normalarga, etik tamoyillarga zid bo‘lgan, ota-bobolarimiz bizni millat, xalq qilish uchun misqollab yig‘gan va bizga shu yo‘llardan boshqasida yurish insoniyat tanazzuli ekanini qat’iy qilib belgilab ketgan qoidalardan voz kechilgan, insonning hayvoniy qiyofasini aks ettiradigan, hirs, ehtiros jarayonlari batafsil tasvirlanayotgan, demak, targ‘ib qilinayotgan oldi-qochdi, tijorat, fisq-fasod cho‘pchaklarni ham gazetalarimiz, ham nashriyotlarimiz yangi adabiy voqelik sifatida e’tirof etishayapti, bunaqa asar yozayotganlardan yangi davr De Sadini yaratishayapti. Hatto shu darajaga borishayaptiki, yaqinda bir xususiy noshir bir mashvaratda uyalmay-netmay: “Falonchi hirsni badiiy voqelik darajasiga ko‘tarib, adabiy kashfiyot qildi” degan gap bilan maqtanibdi ham. Noshir nazarda tutgan “asarlar” yozayotgan “kashfiyotchi” adibning kitoblari bugun kitob savdosida bozori chaqqon. Men o‘ylab qolaman, shun