Vilyam Shekspir

William Shakespeare (talaffuzi: Uilyam Shekspir; 26-aprel 1564-yil – 23-aprel 1616-yil) — ingliz dramaturgi, shoir va aktyor, dunyoning eng mashhur dramaturglaridan biri, kamida 17 ta komediya, 10 ta xronika, 11 ta fojia, 5 ta poema va 154 sonetdan iborat siklning muallifi. Taxminan 1585-yilda ona shahri Stratford-upon-Avonni tark etib, birmuncha fursatdan soʻng Londonga borgan. Teatr aktyori va dramaturg sifatidagi faoliyati 1580-yildan boshlangan. Shakespearening 1603-yildan keyingi aktyorlik faoliyati toʻgʻrisida biror maʼlumot yoʻq. Ammo u oʻzining „Lordkamerger xizmatkorlari“ truppasi uchun (mazkur truppa James I ning taxtni egallaganidan keyin qirol truppasi deb atalgan) pyesalar yozishda davom etgan. Taxminan 1612-yilda Stratford-upon-Avon shahriga qaytib kelgan va shu yerda vafot etgan. Shakespearening aktyor sifatidagi faoliyati taxminan 15 yil davom etgan. U Angliyaning eng yaxshi hisoblangan truppasida ikkinchi darajali rollarni ijro etgan va shu truppa uchun pyesalar yozgan.

Ijodi

Shakespearening adabiy merosi sheʼriyat va dramaturgiya asarlaridan iborat. Yoshlik yillarida mifologik syujet asosida yozgan „Venera va Adonis“ (1593) hamda Rim tarixiga oid „Lukretsiya“ (1594) dostonlari samimiy kutib olingan. Bu asarlar, ayniqsa, 1592—1600-yillarda yozilgan „Sonetlar“ Shakespearening Uygʻonish davri madaniyati bilan uzviy aloqada maydonga kelganini koʻrsatdi. Jahon lirikasining buyuk namunalari qatoridan oʻrin olgan Shakespeare sonetlari mavzu jihatidan 2 guruhga ajraladi: dastlabki 126 sonet shoirning yaqin doʻstiga bagʻishlangan boʻlsa, 127—152-sonetlarda lirik qahramonning bevafolik qilgan mahbubaga nisbatan muhabbat tuygʻusi va iztiroblari tasvir etilgan. Shakespeare yana bir necha dostonlar ham yozgan boʻlsada, ularning muallifi masalasi hamon bahslidir.

Shakespeare asarlarining nashr sanalari ularning na yozilgan va na sahnaga qoʻyilgan vaqtiga toʻgʻri keladi. Shakespeare bir necha qismdan iborat asarlarining avval 2—3-qismlarini, keyin 1-qismini yozgan paytlar ham boʻlgan. Shuning uchun adabiyotshunoslar Shakespeare ning dramaturgik ijodini 4 davrga boʻlib oʻrganishni maʼqul koʻradilar: 1-davr — 1590-94, 2-davr 1594-1600, uchinchi davr 1600-1608, toʻrtinchi davr 1609-1613-yillar. Shakespeare dramaturgik ijodining 1-davrida doston, ilk tragediya („Tit Andronik“) va komediyalar („Xatolar komediyasi“, „Qiyiq qizning tiyilishi“)dan tashqari, „Henry VI“ (2-qism, 1590), „Henry VI“ (3qism, 1591), „Henry VI“ (1-qism, 1592), „Richard III“ (1593) ilk xronikalarini yozgan. 2-davrida „Richard II“ (1595) „tragediyaga yaqin xronika“si, „Henry IV“ (1qism, 1597), „Henry IV“ (2-qism, 1598) va (1594), „Yoz tunidagi tush“, „Venetsiya savdogari“ (1596) romantik komediyalari hamda „Romeo va Juliet“ (1595) tragediyasini yozgan. Uning „Yoʻq joydan chiqqan gʻavgʻo“ (1598), „Oʻn ikkinchi kecha“ (1600) singari mashhur komediyalari ham shu davrda maydonga kelgan. Dramaturg ijodining shoh asarlari — „Yuliy Sezar“ (1599), „Hamlet“ (1601), „Otello“ (1604), „Qirol Lir“ (1605), „Makbet“ (1606), „Antoniy va Kleopatra“, „Koriolan“ (1607) singari tragediyalar Shakespeare ijodining 3-davrini tashkil etadi. „Henry VIII“ (1613) xronikasi, „Qish ertagi“ (1611), „Boʻron“ (1612) romantik drama va tragediyalari esa Shakespearening soʻnggi davr ijodi mahsulidir.

Shakespeare oʻz asarlarini yaratishda Raphael Holinshedning Angliya tarixiga oid syujetlarga boy „Angliya, Shotlandiya va Irlandiya xronikasi“dan samarali foydalangan. Shakespeare tarixiy tragediyalarining maydonga kelishida Plutarxning „Qiyosiy hayotnomalar“, komediyalarining yozilishida esa M. Bandelloning Italiyaning Uygʻonish davriga oid hikoyalari asosiy manba boʻlib xizmat qilgan. „Romeo va Juliet“, „Hamlet“, „Qirol Lir“ singari tragediyalarga asos boʻlgan syujetlar asosida Shakespearega qadar ham sahna asarlari yaratilgan. Lekin bu syujetlar Shakespearega xos ulkan dramaturgik mahorat tufayli jahonshumul fikr va gʻoyalarni ifodalovchi oʻlmas asarlarning yuzaga kelishida hayotiy manba vazifasini bajargan. Shakespeare oʻzigacha boʻlgan Yevropa xalqlari tarixi, adabiyoti va teatrini oʻrganish bilan birga 17-asrning ilgʻor tafakkur mevalaridan ham bahramand boʻlgan va shu asosda ularni oʻzining eng yaxshi asarlarida katta badiiy kuch bilan mujassamlantirgan. Har bir tarixiy davrda kuzatilganidek, Shakespeare yashagan davr ham ziddiyat va karamaqarshiliklardan xoli boʻlmagan. Shakespeare, boshqa yozuvchilardan farqli oʻlaroq, oʻz davri hayotidagi bunday ziddiyatlar, ijtimoiy hayot va kishilar taqdiridagi murakkabliklarni nozik his etgan hamda shu bilan kifoyalanib qolmay, jamiyat va inson hayotining qaltis nuqtasida yuzaga kelgan dramatizmni tasvirlashga alohida eʼtibor bergan. U haqiqiy dramaturg sifatida personajlarning u yoki bu xattiharakatlarini keltirib chiqargan ijgimoiy, maishiy, maʼnaviy va ruhiy sabablarni ochib tashlab, ularning har biriga oʻz xulq-atvoridagi keskin oʻzgarishlarni toʻla asoslash yoki izohlash imkonini yaratgan.

Shakespeare ijodining 2-davrida poetik drama ustasi sifatida namoyon boʻlgan. U shu davrda qarama-qarshi qoʻyish usullaridan voz kechmagan holda dramatizmga katta eʼtibor berib, tragik va komik motivlarni oʻzaro uygʻunlashtirdi. Shuning natijasi oʻlaroq Shakespeare ijodida („Rrmeo va Juliet“, „Richard II“, „Oʻn ikkinchi kecha“) dramatik lirizm avj nuqtasiga erishgan. Shakespeare ijodining 3-davrida tragediya janriga mansub asarlar yetakchi oʻrini egallaydi. Dramaturg Uygʻonish davriga xos gumanizm va insonparvarlik gʻoyalari bilan voqelikda tobora rivojlanib borayotgan xudbinlik, munofiqlik, yovuzlik oʻrtasidagi ziddiyatni koʻrib, shu ziddiyatlarni oʻz asarlariga konflikt sifatida jalb etadi. U xuddi shu davrda yaratgan tragediyalarida badiiy mahorat choʻqqisiga erishgan. Shakespeare ijodining soʻnggi davriga oid romantik drama va tragik komediyalar uning dunyoqarashida hayotiy ziddiyatlarni ijobiy hal qilish mumkin, degan umid paydo boʻlganidan guvohlik beradi.

Shakespearening butun ijodini nurlantirib turuvchi fazilat yuksak axloqiymaʼnaviy muammolarning tasviridir. „Romeo va Juliet“ lirik, „Yuliy Sezar“ siyosiy, „Hamlet“ intellektual tragediya, „Otello“ esa ehtiroslar tragediyasi hisoblansada, ular zamirida oʻrta asarlar uchun ham, hozirgi zamon uchun ham katta ahamiyatga molik boʻlgan axloqiy masalalar yotadi. Agar „Yuliy Sezar“, „Hamlet“, „Makbet“, „Romeo va Juliet“ singari asarlarda tasvirlangan dramatik konflikt qahramonlarga oʻzini bilish, oʻzining ruhiy kuchini roʻyobga chiqarish imkonini bergan boʻlsa, Otello, Lir singari adashgan qahramonlar ongi faqat fojea roʻy berib, muqarrar halokat yaqinlashganidan keyingina nurlanib ketadi. Shunga qaramay, ularning har biri va umuman Shakespeare asarlarining qahramonlari asosan katʼiy xarakterga ega boʻlgan, ongi va axloqiy qarashlari shakllangan, voqelikka hushyor koʻz bilan qarovchi, kuchli va mard insonlardir.

Shakespeare komediya va tragikomediya janrlarida ham yuksak sanʼat asarlari yaratgan. Uning Uygʻonish davri romantikasi bilan sugʻorilgan, qishloq hayoti manzaralari tasvirlangan, sarguzashtbop voqealarga boy komediyalari markazida har qanday toʻsiqni yengib oʻtuvchi muhabbat mavzui yotadi. Shakespeare tragedyyalarida boʻlgani singari, komediyalaridagi qahramonlarning nutqi ham oʻtkir va chuqur fikrlarga, piching va hazilmutoyibalarga boy.

Shakespearening oʻzbek tomoshabini tomonidan kashf etilishi 1935-yilda — „Hamlet“ tragediyasining Hamza nomidagi drama teatri (hozirgi Oʻzbek milliy akademik drama teatri) da sahnalashtirilishi bilan boshlangan. Shundan keyin Oʻzbekistondagi oʻzbek va rus teatrlarida Shakespearening „Otello“, „Romeo va Juliet“, „Yuliy Sezar“, „Qirol Lir“, „Koriolan“, „Veronalik ikki yigit“, „Qiyiq qizning quyilishi“, „Yoz tunidagi gʻaroyib otlar“ singari asarlari katta muvaffaqiyat bilan qoʻyildi. Shakespeare asarlarini tarjima etishda Gʻafur Gʻulom, Yashin, Uygʻun, Shayxzoda, Turob Toʻla, Q. Mirmuhamedov kabi yozuvchi va tarjimonlar ishtirok etdilar. Soʻnggi yillarda Jamol Kamol Shakespeare asarlarini bevosita ingliz tilidan oʻzbek tiliga tarjima qildi. Choʻlpon qalamiga mansub „Hamlet“ning tarjimasi esa oʻzbek tarjima sanʼatining shoh namunasi hisoblanadi.

Asarlari

Manbalar

Adabiyotlar

uz.wikipedia.org