Valyuta almashtirish
Valyuta almashtirish bu milliy valyutaga parallel yoki uning oʻrnini bosuvchi xorij valyutasini olish va undan foydalanish hisoblanadi. Xorijiy valyuta dollar yoki yevro sifatida tanilgan valyutalardan biri boʻlsa, jarayon
dollarizatsiya yoki y
evrolashtirish deb ham ataladi.
Valyutani almashtirish toʻliq yoki qisman boʻlishi mumkin. Toʻliq valyuta almashtirish Ekvador, El Salvador va Zimbabve kabi davlatlar iqtisodiy inqirozidan keyin sodir boʻldi. Mustaqil valyutani saqlab qolish imkoniyatiga ega boʻlmagan baʼzi kichik iqtisodiy koʻrsatkichlarga davlatlar oʻzlarining milliy valyutasining oʻrniga yirik qoʻshnilarining valyutalaridan foydalanadilar. Masalan, Lixtenshteyn Shveytsariya frankidan foydalanadi.
Milliy valyuta oʻrnini qisman bosadigan xorijiy valyutadan foydalanish mamlakat rezidentlari oʻzlarining moliyaviy aktivlarining muhim qismini chet el valyutasida saqlashni tanlaganlarida sodir boʻladi. Shuningdek, qisman valyuta almashtirish toʻliq valyuta almashtirishga bosqichma-bosqich konvertatsiya sifatida ham sodir boʻlishi mumkin. Masalan, Argentina va Peru kabi davlatlar 1990-yillarda AQSh dollariga milliy valyutani konvertatsiya qilish jarayonida edi.
Kelib chiqishi
Birinchi jahon urushi boshlanishida va Ikkinchi jahon urushidan keyin boʻlib oʻtgan Bretton Woods konferensiyalarida oltin standartdan voz kechilganidan soʻng, baʼzi davlatlar global iqtisodiy barqarorlikni va oʻzlarining farovonligini taʼminlash uchun valyuta kursi rejimlarini qidirdilar. Mamlakatlar odatda, oʻz valyutalarini asosiy konvertatsiya qilinadigan valyutaga bogʻlaydilar . „Qattiq qoziqlar“ — bu qatʼiy belgilangan paritetga (yaʼni valyuta kengashlariga) kuchliroq taʼsir koʻrsatadigan valyuta kursi rejimlari hisoblanadi. „Yumshoq qoziqlar“ esa moslashuvchan va oʻzgaruvchan valyuta kursi rejimlari hisoblanadi. 1990-yillar oxirida Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasida va Lotin Amerikasidagi „yumshoq qoziq“larning qulashi milliy valyuta oʻrnini bosuvchi xorijiy valyuta kursini qidirish davlat siyosatining jiddiy muammosiga aylandi
1999-yilgacha milliy valyutani toʻliq almashtirish bir nechta siyosiy va tarixiy omillarga bogʻliq boʻlgan. Milliy valyutani almashtirish bilan bogʻliq uzoq vaqtdan beri mavjud boʻlgan tarixiy va siyosiy sabablar valyuta almashtirishning iqtisodiy oqibatlarini baholashda valyuta almashtirishga kuchli taʼsir koʻrsatdi. Panama mustaqillikka erishgandan soʻng hokimiyatning konstitutsiyaviy qarori natijasida qonuniy toʻlov vositasi sifatida AQSh dollarini qabul qildi. Ekvador va El Salvador 2000 va 2001-yillarda turli sabablarga koʻra toʻliq dollarlashgan iqtisodiyotga oʻtdi. Ekvador oʻzining siyosiy va pul institutlariga boʻlgan ishonchni yoʻqotishi natijasida keng tarqalgan siyosiy va moliyaviy inqirozga qarshi kurashish uchun milliy valyutani almashtirdi. Bundan farqli oʻlaroq, El Salvadorning rasmiy valyuta almashinuvi ichki munozaralar natijasi va barqaror makroiqtisodiy asoslar hamda uzoq vaqtdan beri norasmiy valyuta almashtirish jarayonida ekanligi tufayli yuzaga keldi.Yevropa Ittifoqi 1999-yilda yevroni (€) oʻzining umumiy valyutasi va yagona qonuniy toʻlov vositasi sifatida qabul qildi. Bu jarayon boshqa valyuta almashtirishlardan aniq farqli jihatlarga egaligiga qaramay, toʻliq valyuta almashtirish shakliga mos keladi.
Koʻrsatkich
Valyuta almashinuvining ikkita umumiy koʻrsatkichi mavjud. Birinchi koʻrsatkich — bu mahalliy bank tizimidagi xorijiy valyutadagi depozitlarning (FCD) xorijiy valyutadagi ulushi. Ikkinchisi, mahalliy rezidentlarning oʻz ichida va chet eldagi barcha xorijiy valyutadagi depozitlarining umumiy pul aktivlaridagi ulushi hisoblanadi.
Turlari
Norasmiy valyuta almashtirish yoki
de-fakto valyuta almashtirish valyuta almashtirishning eng keng tarqalgan turi hisoblanadi. Norasmiy valyuta almashtirish mamlakat rezidentlari oʻzlarining moliyaviy aktivlarining koʻp qismini chet el valyutasida saqlashni tanlaganlarida sodir boʻladi (u yerda chet el valyutasi qonuniy toʻlov vositasi boʻlmagan taqdirda). Ular mahalliy valyutaning yomon tajribasi yoki milliy valyuta inflatsiyasidan himoya sifatida chet el valyutasida oʻz depozitlarini saqlaydilar.
Rasmiy valyutani almashtirish yoki
toʻliq valyuta almashtirish mamlakat oʻzining yagona qonuniy toʻlov vositasi sifatida chet el valyutasini tanlaganda va milliy valyutani chiqarishni toʻxtatganida sodir boʻladi Mamlakatning chet el valyutasini oʻzining milliy valyutasi sifatida qabul qilishining yana bir belgisi mamlakat valyuta kursini oʻzgartiruvchi barcha taʼsir kuchlarini yoʻqotishi hisoblanadi. Hozirgi kunda chet el valyutasini qonuniy toʻlov vositasi sifatida qabul qiluvchi bir nechtagina davlatlar mavjud.
Toʻliq valyuta almashunuvi asosan, Lotin Amerikasi, Karib dengizi havzasidagi mamlakatlar va Tinch okeani hududidagi mamlakatlat iqtisodiyotida sodir boʻlgan. Chunki bu mintaqalardagi koʻpgina davlatlar AQSh dollarini milliy valyutaga nisbatan barqaror valyuta sifatida tanlashgan. Masalan, Panama 1904-yilda milliy valyutani AQSH dollariga almashtirib, AQSH dollarini qonuniy toʻlov vositasi sifatida qabul qildi. Valyuta almashtirishning bu turi „
de jure valyuta almashtirish“ deb ham ataladi.
Valyutani almashtirish yarim rasmiy (yoki rasmiy ravishda
bimonetar tizimlar) tarzda amalga oshirilishi mumkin.Bunda chel el valyutasi milliy valyuta bilan teng kuchli qonuniy toʻlov vositasiga aylanadi.
Adabiyotlarda valyuta oʻrnini bosuvchi xorijiy valyutalarni milliy valyutaga almashtirish uchun turli taʼriflar keltirilgan. Masalan,
majburiy tarzda milliy valyutani almashtirish ,
ichki majburiyatlar tufayli milliy valyutani almashtirish ,
tashqi majburiyatlar tufayli milliy valyutani almashtirish ,
bank sektorining majburiyatlari tufayli milliy valyutani almashtirish yoki
depozit valyutasini almashtirish ,
kredit dollarizatsiyasi hkabilar. Tashqi majburiyatlar tufayli milliy valyutani almashtirish mamlakat iqtisodiyotining chet el valyutalarida ifodalangan umumiy tashqi qarzi (xususiy sektorlar va davlat qarzi) bilan belgilanadi. Depozit valyutasini almashtirishni bank tizimi jami depozitlarning xorijiy valyutadagi depozit ulushi sifatida, kredit valyutasini almashtirishni esa bank tizimining umumiy kreditida dollar kreditining ulushi sifatida baholashi mumkin.
Taʼsirlar
Savdo va investitsiyalar
Yagona qonuniy toʻlov vositasi sifatida kuchliroq xorijiy valyutani qabul qilishning afzalliklaridan biri bir xil valyutadan foydalanadigan mamlakatlar oʻrtasidagi savdoning tranzaksiya xarajatlarini kamaytirish hisoblanadi. Yagona qonuniy toʻlov vositasi sifatida kuchliroq chet el valyutasining qabul qilinganligini aniqlashning ikkita usuli mavjud. Birinchisi, milliy valyuta kursi oʻzgaruvchanligining aksariyat hollarda savdoga sezilarli darajada salbiy taʼsiri, ikkinchisi — tranzaksiya xarajatlari va bir nechta valyutalar bilan ishlash zarurati oʻrtasidagi bogʻliqlik. Tranzaksiya xarajatlarining pasayishi va barqaror narxlar tufayli dunyoning qolgan qismidagi mamlakatlar bilan iqtisodiy integratsiya osonlashadi. „Rose“ (2000) savdoning tortishish modelini qoʻllangan va umumiy valyutaga ega boʻlgan mamlakatlar bir-birlari bilan oʻzaro savdo aloqalarini sezilarli darajada oshirganligi va savdo uchun yagona valyutaning qoʻllanilishi savdo daromadlarining kattaroq boʻlishiga olib kelishi haqida empirik dalillar keltirgan.
Milliy valyutani toʻliq almashtirgan mamlakatlarga xalqaro investorlar ishonchi ortishi mumkin, bu esa investitsiyalar va mamlakat savdosi oʻsishiga sabab boʻlishi mumkin. Milliy valyutani toʻliq almashtirish milliy valyuta inqirozi xavfini bartaraf etishga va mamlakat foiz stavkalarining pasayishiga olib keladi. Bu taʼsirlar yuqori darajadagi sarmoyaga olib keladi. Shuningdek, ikki valyutali iqtisodiyotda valyutani almashtirish va foiz stavkalari oʻrtasida ijobiy bogʻliqlik mavjud hisoblanadi.
Pul-kredit va valyuta siyosati haqida
Rasmiy valyuta almashinuvi fiskal va pul-kredit tizimini mustahkamlashga va shu bilan makroiqtisodiy barqarorlikni oshirishga va inflatsiya darajasini pasaytirishga, real valyuta kursining oʻzgaruvchanligini pasaytirishga hamda moliya tizimini barqarorlashtirishga yordam beradi. Shuningdek, rasmiy valyuta almashinuvida rivojlanayotgan mamlakatlarning passiv pul-kredit siyosatiga chet el valyutasi olib kirishi tufayli mamlakatning barqaror valyuta siyosatiga oʻtishiga yordam beradi. Kuchli xorijiy valyutani qonuniy toʻlov vositasi sifatida qabul qilish „ixtiyoriy pul-kredit siyosatining inflyatsiyaga moyilligi muammosini bartaraf etishga“ yordam beradi. Ikkinchidan, milliy valyutani rasmiy ravishda kuchliroq valyutaga almashtirish pul ishlab chiqarishda yuzaga keladigan muommolarni bartaraf qilishga yordam beradi. Tajribalar shuni koʻrsatdiki, chet el valyutasi rasmiy toʻlov shakli sifatida qabul qilingan mamlakatlar iqtisodiyotida inflatsiya koʻrsatkichi milliy valyutaga ega mamlakatlarga qaraganda ancha past boʻlgan. Valyuta kursining rasmiy almashinuvining yana bir jihati valyuta kursining oʻzgarishi xavfini bartaraf etish va mamlakatning xalqaro maydondagi taʼsirining oshishiga olib kelishi hisoblanadi. Valyuta almashinuvi tashqi inqiroz xavfini bartaraf eta olmaydi, lekin valyuta kurslarining oʻzgarishini bartaraf etish natijasida barqaror bozor iqtisodiyotini taʼminlaydi.
Boshqa tomondan, milliy valyutani almashtirish seigniorage daromadlarining yoʻqolishiga, pul-kredit siyosatining avtonomiyasi yoʻqolishiga va valyuta kursi vositalarining yoʻqolishiga olib keladi. Segniorage daromadlari — bu pul-kredit beruvchi tashkilotlar milliy valyutani muomalaga chiqarishidan oladigan foyda. Chet el valyutasi qonuniy toʻlov vositasi sifatida qabul qilinganda, pul-kredit beruvchi tashkilotlar milliy valyutani yigʻib olishlari va kelajakdagi segniorage daromadlaridan voz kechishlariga toʻgʻri keladi. Mamlakat chet el valyutasini rasmiy toʻlov vositasi sifatida qabul qilganida moliyaviy inqirozlar yoki favquloddagi moliyaviy vaziyatlarda ham chet el valyutasiga bogʻliq ravishda oʻzining avtonom pul va valyuta siyosati huquqini yoʻqotadi. Masalan, Federal zahira tashkilotining sobiq raisi Alan Greenspan markaziy bank oʻz qarorlarining taʼsirini faqat AQSh iqtisodiga taʼsir qilishini taʼkidlagan(Bunda markaziy bank AQSH dollarini rasmiy toʻlov shakli sifatida qabul qilgan). Shuningdek, milliy valyutani toʻliq almashtirishgan mamlakat iqtisodiyotidagi valyuta kurslari noaniq boʻlib qoladi. Natijada pul-kredit beruvchi tashkilotlar valyutani devalvatsiya qila olmay qolishadi. Valyuta almashinuvi yuqori boʻlgan iqtisodiyotlarda devalvatsiya siyosati ichki narxlarga sezilarli darajada taʼsir koʻrsatishi tufayli real valyuta kursini oʻzgartirish unchalik samarali hisoblanmaydi.
Bank tizimlari haqida
Milliy valyutani toʻliq chet el valyutasiga almashtirishda mamalakat iqtisodiyotuidagi pul-kredit siyosati bilan shugʻullanuvchi tashkilotlarga milliy valyuta shaklini ishlab chiqarish imkonini bermaydi. Bu esa ushbu tashkilotlar ishini sezilarli darajada oʻzgartirishga olib kelishi mumkin. Bank tizimini moliyalashning muqobil variantlari soliqqa tortish va davlat mablagʻlarini kredit sifatida tarqatish hisoblanadi.
Chet el valyutasida omonat hisobvaraqlari va kreditlar berishga ruxsat berilgan mamlakatlardagi tijorat banklari ikki xil xavfga duch kelishi mumkin:
Biroq, milliy valyutani almashtirish buxgalteriya balansi orqali bank tizimiga salbiy taʼsir koʻrsatadigan valyuta inqirozi ehtimolini yoʻq qiladi. Milliy valyuta almashinuvi tizimli likvidlik tanqisligi va bank tizimidagi optimal zaxiralar ehtimolini kamaytirishi mumkin. Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, rasmiy valyuta almashinuvi Ekvador va El Salvador mamlakatlarida bank likvidligi va aktivlari sifatini yaxshilashda muhim rol oʻynagan.
Anchor valyutalari
Avstraliya dollari
Yevro
Yana qarang
Manbalar
uz.wikipedia.org