Vahud Mahmud haqida so’z

Yigirmanchi asr birinchi choragidagi Turkiston madaniy hayotiga fidoyi ziyolilarning ulug‘ xizmatlari ko‘rk bag‘ishlab turadi. Vadud Mahmud shu avlodning bir vakilidir. Vadud Mahmud 1898 yilda Samarqand okrugining Yuqori Darg‘am tumaniga qarashli Tayloq qishlog‘ida tavallud topgan. Otasi Mahmud Pirmuhammad imom bo‘lgan (1905 yili vafot etgan).

Onasi Anbara (1934 yili vafot etgan) esa uyda bolalari tarbiyasi bilan shug‘ullangan. V. Mahmud dastlab Samarqandda Abduqodir Shakuriy maktabida, so‘ngra Ufadagi Oliya madrasasida (1917-1918), Samarqand pedkursida (1918), Moskvadagi V. Bryusov nomli Oliy Adabiyot institutida (1925-1926) tahsil olgan. Toshkentdagi SAGUning iqtisod fakultetiga (1923 y.) erkin tinglovchi sifatida qatnagan. Ayni chog‘da, V. Mahmud 1919—1925 yillar orasida o‘qituvchilik ham qilgan, Samarqand va Jizzax shaharlarida maorif boshqaruvi sohasida faoliyat ko‘rsatgan.

1926-1927 yillari «Maorif va o‘qitg‘uvchi» jurnalida muharrir yordamchisi, 1926-1929 yillarda TajGIZda tarjimon va darsliklar tuzuvchi bo‘lib ishlagan.

U 1930 yili sho‘ro tuzumiga qarshi targ‘ibotchilikda ayblanib qamoqqa olinadi, uchlik qo‘mitasining qarori bilan uch yilga qamaladi. Qatag‘on davri tuhmatlariga duch kelgan V. Mahmud Arxangelsk viloyati Kargopollaga qamoqxonasida 1937 yil 18 avgustidan 1954 yil 26 yanvarigacha hibsda saqlanadi. 1960 yilda to‘la oqlanadi.

V. Mahmud faoliyatining ma’lum bir qismi Tojikiston Respublikasi FA Rudakiy nomidagi Til va adabiyot instituti bilan bog‘liq. Shu dargohda ilmiy xodim bo‘lib ishlagan V. Mahmud «Farhangi zaboni tojiki»ni tuzishda qatnashadi, mumtoz sharq she’riyati tadqiqi bilan shug‘ullanadi, xotiralar yozadi. 1976 yilda vafot etgan.

Adabiyot maydoniga Samarqand adabiy muhiti orqali 20-yillar arafasida kirib kelgan Vadud Mahmud bu jarayonga juda faol aralashadi. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Vasliy, Sidtsiqiy Ajziy, Sadriddin Ayniy, Hoji Muin, Abdurauf Fitrat va Tamhid Samarqandiy singari muharrir, shoir va muallimlar muhitida tarbiya topadi, ta’lim oladi, shakllanadi. Uning adabiy-tanqidiy, publitsistik maqolalari «Kambag‘allar tovushi», «Zarafshon», «Turkiston», «Inqilob», «Maorif va o‘qitg‘uvchi», «Yer yuzi» kabi gazeta va jurnallarda «Vov», «V.M.», «Vadud Mahmudiy», «Vadud Mahmud o‘g‘li» kabi imzolar bilan muntazam nashr qilinib turgan. V. Mahmud mumtoz sharq adabiyoti namoyandalari, mavjud adabiy jarayon xususida «Cho‘lponning «Buloqlar»i» (1923), «Hind ixtilolchilari» (1923), «Turk shoiri Ajziy» (1924), «Adabiy tanqidga bir nazar» (1924), «Alisher Navoiy» (1925), «Fuzuliy Bag‘dodiy» (1925) kabi qator qimmatli maqolalar yozgan.

Vadud Mahmud bilimdonligi, teran fikrliligi uchun 1917 yilgi o‘zgarishdan so‘ng yangi hokimiyat muassasalariga jalb etiladi. Aniqrog‘i, Samarqand viloyati maorif bo‘limining mudiri vazifasida xizmat qiladi. Bu davrda u «Bolalar tarbiyasi», «Maorif ishlari», «Maktablarda ahvol», «Maorifimiz», «Majburiy o‘qish» singari o‘nlab maqolalar yozadi. Ayrim holatlarda uning muayyan e’tiqod zaminida shakllangan ijtimoiy-siyosiy qarashlari va adabiy-estetik tushunchalari sovet hukumati mafkurasiga to‘la mos kelmaydi. Ba’zan yon berib, murosa qiladi; ba’zida olqish eshitadi yoki tanqid qilinadi. 1927 yil 4-5 oktyabr kunlari Samarqandda bo‘lib o‘tgan O’zbekiston madaniyatchilarining ikkinchi qurultoyida majlis zalidan «teskarichi», «cho‘lponlar maddohi» sifatida haydab chiqariladi.

Vadud Mahmud xilma-xil janr va mavzularda asarlar yozgan bo‘lsa-da, 20-yillar adabiy jarayonida, asosan, munaqqid-adabiyotshunos sifatida tanilgan.

Vadud Mahmud adabiy-tanqidiy maqolalarida asarning g‘oya va mazmuniga emas, avvalo, uning nafisligi va nozik yasalishlariga, ya’ni badiiyligi, shakli, uslubi va tiliga e’tiborni qaratadi. Shunga muvofiq talabi ham nihoyatda yuksak bo‘lgan. She’rdagi musiqiy ohang, ruhiy yuksalish, chuqur dard va san’atkorona mukammallikni qadrlaydi.

V. Mahmud tabiatidagi jo‘shqinlik, maqolalaridagi izchillik, ilmiy xolislik ijod ahlining e’tiborini tortdi. Zamondoshlari uning bu fazilatlarini ijobiy baholadilar.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, o‘z vaktida Cho‘lpon, Fitrat, Abdulla Qodiriylarga xolis va to‘g‘ri baho bergan qalamkashlardan biri ham Vadud Mahmud edi. «O’zbek adabiyotining nasri tilini endigina yangilab kelayotgan Fitrat bilan ishini ko‘pdan boshlab endigina maydonga otishga muvaffaq bo‘lgan A. Qodiriydan boshqa hech bir nimaga molik emasdur. She’rda bo‘lsa, Cho‘lpondan boshqa tilga olarlik va ishini ko‘rsata olg‘on kishimiz yo‘qdur. Buningda kamchiliklari hali juda ko‘pdur». Bunday keskin aytilgan fikrlar ko‘pgina ijodkorlarning, so‘ngra tadqiqotchilarning bezovtalanishiga sabab bo‘ldi.

Biz kuzatgan ilmiy adabiyotlardan bir narsa ayon bo‘ldiki, Vadud Mahmud ijodiga murojaat qilgan olimlar, uning adabiyotga qarashini kuzatgan talqinchilarning deyarli barchasi mazkur «Bu kungi she’rlarimiz va san’atkorlarimiz» nomli maqolaga e’tibor qaratganlar. Buning ajablanarlik joyi ham yo‘q. Chunki undan zamonaviy materialistik, markscha-lenincha tanqidga «yot», «ilmoqli» jumlalarni, adabiy talqinlarni topish oson edi. Gap bunday: Vadud Mahmud maqolasida mavzuni qadimdan boshlaydi, mumtoz adabiyotning xususiyatlari ustida to‘xtaydi. Ayniqsa, uning tasavvuf falsafasi bilan uzviy bog‘liqligini, o‘sha falsafiy fikrlar asosida san’atning oliy namunasi darajasiga yetganligini ta’kidlaydi. Yangi adabiyotning paydo bo‘lish jarayoni, shakl va mazmun, ijodkor va jamiyat, she’r texnikasi, umuman, go‘zal san’at to‘g‘risidagi o‘z qarashlarini bayon qiladi. Bizningcha, Vadud Mahmud 20-yillardayoq zamonaviy adabiyotdan yuksak badiiylikni, shakl va mazmundagi mukammallikni talab qilgani holda ko‘hna adabiyotimiz tahlilini ham eng to‘g‘ri ilmiy yo‘nalishga boshlagan kishilardan biridir: «Bizda she’rning ikki jabhasi bordir. Chunki ishqimiz ikki jabhalidir: haqiqiy, majoziy.

Haqiqiy ishq - ruhi umumga xulul dardidirki, eng yuksak va orifiy amaldir.

Majoziy ishq esa oddiy nafsoniy ehtirosdirki, umumiy, tabiiy bir mayldir.

Ko‘ruladirki, bu ikki turli ishq ham mabdai va ham g‘oya e’tibori bilan hayotiy va insoniydir. Chunki inson bir mavjud va ham shuurlik bir mavjud bo‘lg‘oni sifati bilan o‘zining yaratilishini va yashashining g‘oyasini tushunmak va bilmak istaydir. Tabiiy bir maxluq bo‘lishi e’tibori bilan esa jismoniy ehtiros va havaslarga ham bog‘lang‘ondir.

Bu ikki maylkim, natijada ikki «ishq»ni vujudga keltirdi, ikki «she’riy jabha»ni ham maydonga otdi. Birida «haqiqiy ishq» tarannum etildi, ikkinchisida esa «majoziy ishq» raqslari o‘ynaldi»[1]. «Mahbub ul-qulub»da ishq uchga - haqiqiy, majoziy va nafsoniyga ajratiladi. Ishqning adabiyotdagi talqinida Alisher Navoiy mulohazasi eng to‘g‘ri mezon sifatida olinadigan bo‘lsa ham, maqola muallifi majoziy ishqqa nafsoniy ishqni qo‘shib izohlayotgani ayon. Aslida «shar’iy nikoh» bilan yakunlanadigan nafsoniy ishq bilan «alohida fazilat egalariga xos ishq» orasidagi farq kattadir. Ammo shunisi tahsinga sazovorki, V. Mahmud o‘z maqolasida «haqiqiy ishq»ni quylagan shoirlar sifatida «turqda «Hikmat» sohibi Yassaviy, «Lison ut-tayr» nozimi Navoiy, «Layli-Majnun» muallifi Fuzuliy, «Mabdai nur» egasi Mashrab, ilohiy she’rlar egasi Oshiq Poshsho, ilohiy tarannumlar sohibi Amiriylarni namuna qilib ko‘rsatgan edi. Nomlari zikr qilingan shaxslar, shubhasiz, «yuksak g‘oya va fikr ega»laridir. Maqolada muallif birinchidan eng ulug‘ siymolar bo‘lmish «haqiqiy ishq» sohiblari nomlari eslatilgan asarlariga nisbatan to‘g‘ri ajratib beradi, ikkinchidan, mumtoz adabiyot namoyandalari ijodiga islom va tasavvuf falsafasi nazari bilan qaraydi. Taassufki, adabiyotshunoslikdagi bu yo‘nalishni davom ettirish juda katta siyosiy to‘siqlarga duch keldi. «Vadudona», «idealistik» talqinlarga qarama-qarshi o‘laroq «maydonda javlon urishga faqat marksist tanqidchi haqli» bo‘lib, har qanday badiiy asarni qo‘proq siyosiy-g‘oyaviy tarafdangina tekshirish boshlab yuborilgan edi.

20-yillarda o‘zbek adabiyotshunosligi, adabiy tanqidi yangicha shakllanish jarayonini boshidan kechirayotgan edi. Har qaysi havasmand adabiyotshunos yoki munaqqid o‘z ta’biga ma’qul bo‘lgan falsafiy nazariyalarga, biron olim yoki yozuvchi tajribalariga tayanar edi.

Vadud Mahmud esa ijodkor dunyoqarashiga, islom va tasavvuf falsafasiga, badiiy asarlardagi til va uslubga, shuningdek, adabiyotning go‘zalligi va yasalishiga, nafosatni yuzaga keltiruvchi, inson qalbini zavqlantiruvchi unsurlarga e’tiborini qaratdi. Ma’lum darajada jahon adabiyotining tajribalariga tayandi, ulardagi fikriy yuksaklikka havas qildi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, u o‘z maqolalarida R.Tagor, M.Gandi, E.Po singari mashhur kishilarning nomlarini ko‘p tilga oladi. Nazariy qarashlarini asoslashda, ayniqsa, amerikalik mashhur adib va shoir Edgar Poning ijodiy tajribalaridan unumli foydalanganligi sezilib turadi. Munaqqid uning «Tayna tvorchestva» («Ijod siri») nomli ijodiy tajribalari asosida yozilgan maqolasini mufassal tahlil qilib chiqadi. Maqolada E.Po «Qarg‘a» nomli dostonining yozilish tarixi, badiiy asar yaratish uchun birgina ilhomning o‘zi kifoya qilmasligini, mavzu tanlay olgan taqdirda ham tasvirlash uslublari ustida uzoq bosh qotirishga to‘g‘ri kelishini ipidan ignasigacha batafsil hikoya qiladi. Qolaversa, badiiy asar O’quvchi qo‘ngliga xush yoqishi, ruhini yuksaltirishi lozim. «She’rda ta’sir asosan go‘zallik vositasi bilan beriladir. Go‘zallik va go‘zal narsalarni his etganda inson ruhi yuksaladir»[2]. Amerikalik adibning bu yorqin fikri munaqqidning nozik didiga mos keladi. U 20-yillar o‘zbek she’riyatidagi mavzu va shakl mutanosibligiga, vazn va ohang uyg‘unligiga, misralarning tuzilishidagi silliklikka, umuman, she’r texnikasiga e’tibor bera turib yozadi: «Ayta olamizkim, shoirlarimiz va shoir bo‘lg‘uvchilarimizning eng katta ahamiyatsiz qarag‘on va diqqat qilmag‘on nuqtalari shundadir.

Ularning mavzulari bilan olg‘on shakllari, qabul qilg‘on vazn va ohanglari, so‘z tuzishlarining aloqasi yo‘q hukmidadir. Bu robitalarni eski she’rga usta Fitrat va yangi she’rimizning birinchi namoyandasi Cho‘lponning oz-moz rioya kilg‘onini ko‘ramiz». So‘ngra o‘zbek nazmidagi yanada silliq va go‘zalroq nuqtalarni yosh shoirlarga ibrat qilib ko‘rsatish, fikrlarini dalillash va ularni jahon adabiyotining nomdor vakili E. Po asariga solishtirish niyatida «sharq — turk adabiyotining ikkinchi oltin davri boshlig‘i bo‘lg‘on Umarxon» she’rlariga murojaat etadi. Amiriyning «Yetar» radifli g‘azalidan parcha keltirib, uning til va uslubda silliqligini, tasavvufona yuksak ilohiy ruhini uqtiradi; g‘azalni E. Po dostoni mavzusi bilan muqoyasa qiladi. E. Po asari — qayg‘uli doston, ya’ni mavzusi bir ayol o‘limining tasviri bilan cheklanadi. Amiriyda esa «tasavvufning eng yuksak nuqtasi bo‘lg‘on ruhga fano bo‘lish, quyulish, koinot ruhi birlan birlashish mavzuidir.

Mavzu orasidagi tafovutni ko‘ringiz, Umarxonning ham qayg‘usi, hasrati bor; lekin «bir xotunning o‘limi uchun» emas, koinotning umumiy ruhiga quyulish hasratidir. Ko‘ringiz, mavzu naqadar buyuk va naqadar oliydir»[3].

So‘ngra munaqqid Amiriyning san’atkorlik mahorati siri nimada, degan savolni qo‘yadi. Javob tarzida gap tuzishini, ohangdor va jozibali so‘zlarni, «harflarning sado beraturg‘on, titrayturg‘on»larini tanlab, yuksak ilohiy tuyg‘ular ifodasi uchun xizmat qildirganini ko‘rsatadi. Shuningdek, Alisher Navoiynmng san’atkorlik mahoratiga ham alohida diqqatni qaratadi va uni markaziy mavzuga bog‘laydi: «Ko‘ringiz Navoiy nima qilg‘on? Majnunning g‘ami tasvirida:

Shu baytda «o‘» tovushining o‘gultisi, «g»ning gumbirlashi, «h»ning sochilib ketishi va bu tovushlarning takrori haqiqatan tog‘ning yiqilib, sochilib, maydalanib ketishiga, daralarning to‘lib, baqirib ketishiga o‘xshamaydirmi?»

G’arb adabiyotshunosligida misradagi tovushlarning uyg‘unligi «alleteratsiya», qadim sharq adabiyot ilmida esa «tavzi’» termini bilan yuritiladi. Yuqoridagi misralar ana shu badiiy san’at asosida talqin etilgandir. Ular adabiyotning nafisligini, misralar sehrini, so‘z ruhiyati va qudratini his qilgan adabiyotshunos qalamidangina to‘kilishi mumkin. Badiiy asarlarning estetik tahlili uchun Vadud Mahmudda yetarlicha nazariy bilim borligini, go‘zal manzaralarni, haqiqiy san’at namunalarini vujudga keltiruvchi badiiyat unsurlaridan xabardor ekanligini shu fakt ham isbotlab turibdi[4].

Xullas, Cho‘lpon va Fitratlar qoralanayotgan zamonlarda ularning maslakdoshlarini izlovchilar ham, mutasavvuf shoirlarni ulug‘lagan tadqiqotchini ayblashni istovchilar ham Vadud Mahmudning ana shu «Bu kungi she’rlarimiz va san’atkorlarimiz» maqolasiga murojaat qilishdi. Yuqorida maqolaning xolis ilmiy talqiniga omuxta holatda ko‘rib o‘tilganidek, har qaysi olim undan ilmdagi o‘z o‘rniga moslab ko‘chirmalar oldi. O’rinli-o‘rinsiz tanqid qiddi. To‘g‘ri, maqolaning ayrim joylarida bahsli masalalar yoki munaqqidning ilmiy uslubi bilan bog‘liq g‘alizliklar bo‘lishi mumkin. Shunga qaramay, maqola 20-yillarda shakllanayotgan o‘zbek adabiy tanqidchiligi, izlanuvchan muallif ijodining printsipial asoslari, munaqqidning o‘ziga xos adabiy qarashlari va ilmiy-estetik tafakkur tarzi yuzasidan muayyan xulosalar berishi mumkin.

Vadud Mahmudning jadid adabiyotining yirik namoyandalaridan biri Siddiqiy Ajziy haqidagi «Turk shoiri Ajziy» nomli maqolasi 20-yillar o‘zbek adabiy tanqidchiligida muhim o‘rin tutadi.

Munaqqid ushbu tadqiqotida shoir she’rlaridagi obrazlarga, o‘xshatish va an’anaviy ramzlarga katta e’tibor beradi. Ajziy she’rlaridagy «hijron, baxt, ruxsor, ishq, husn, hol, xatt» singari ramzlarning eski adabiyotdagi ma’nolardan farqli tarzda ijtimoiy ma’no kasb etganini aytadi. Ular iloh vasfi uchun emas, real zamindagi go‘zal qiz latofatining tavsifi uchun ham emas, balki xalq, millat siyrat va suvratini gavdalantirish uchun qo‘llanganligini ko‘rsatib beradi.

Sharq klassik adabiyotida mahbuba va ma’shuqalarning yuz va yanoqlari gulga o‘xshatiladi. Shoirning quyidagi baytiga e’tibor beraylik:

Bu baytdagi gulning qizil rangi bog‘larga fayz kiritib turgan guldan farqli, yorning qizil yuzi va qizil dudog‘i o‘xshatmasidan ham ancha uzoq. Shoirning ko‘zi oldida qizarib yotgan «gulshan» — Vatan tuprog‘idir. Bir Vatan tuprog‘iki, nohaqlik, jabr-zulm dastidan qizargan, qizil gul rangini olgan, qip-qizil qonga bo‘yalgan Vatan tuprog‘idir. Shoirning bunday tasviriga ijtimoiy muhitdagi tengsizlik, adolatsizlik sababchi. Kundalik hayotdagi bo‘lib turgan nohaqliklari, jabr-zulmlarining kuchayishi sababchidir.

1922 yili «Qizil bayroq» gazetasining bir necha sonida «Oziyoliq» degan shartli imzo ostida chiqqan «Og‘izda emas, amalda bo‘lsin» nomli maqolada shunday fikrlar bor: «Eski idora yerlik xalqni yot qo‘rish barobarida sag‘ir hisoblab, vasiylik qilishni o‘z ustiga olgan edi. Ajal sayyodi u bechoraga o‘z jomidan ajal sharbatini ichirdi.

O’zgarishdan keyin yana bizni «tarbiya» qilish uchun vasiy bo‘lguvchilar topildi. Lekin so‘ngti vaqtda giriftor bo‘lg‘on vasiylarimiz ham, o‘tgan marhum vasiylarimiz kabi bizga vasiyi mutloq bo‘lib, muqaddiratimizni o‘z qo‘llarida tutib kelmoqdalar. Rusiya o‘zgarishi bo‘lg‘on 1917 yil edi, hozir o‘zgarishning 1922 yilida turibmiz. Shu muddatda biz «sag‘ir»lar haqiga «vasiylarimiz» tomonidan ozmi taarruzlar bo‘ldi?

Sag‘ir bolalarning ishi yig‘idir; biz yig‘ladik. Bizni ovutish yo‘lini bergan vasiylarimiz, bizni haqimiz bo‘lg‘on semiz sigirlarning sutidan bahrasiz qildi, quruq emizukni og‘zimizga soddilar. Ilgarigi vasiylarimiz biz sag‘irlarni «siz yot, begona bolalarsiz» deb emizuk berganda, o‘zgarishdan keyingi vasiylarimiz bizning peshonamizni silab «bechora, benavo yetimlarim, sizdan baynalmilalchi vasiy otangiz aylansin» deb ko‘nglimizni sindirmasdan ovutib keladilar»[5].

Berahm zolimlarning qonli panjalari ostida zulm chekayotgan o‘lkaga qarata shoir Cho‘lpon bir she’rida «Nega sening qalin tovshing «ket» demaydir ularga?», «Nega tag‘in tanlaringda qamchilarning kulishi?» deya so‘roqli xitoblar qiladi; azob-uqubatlarni kun sayin avjiga mindirayottan «afandilar»ga qarata «Qo‘zg‘alish» (1922 y.) nomli she’rida shunday deydi:

Cho‘lponning bunday tiniq satrlaridan joy olgan iztirobli hislar oqimini «Yo‘l esdaliklari», «Vayronalar orasida», «Quturgan mustamlakachilar» singari asarlarida ham kuzatish mumkin.

Ajziy qip-qizil qonga belangan tuproq deb badiiy uslubda ifodalayotgan, «Oziyoliq» va Cho‘lpon qalbini bezovta qilgan bunday noxush ahvol bilan Vadud Mahmudning o‘zi ham to‘qnash keladi. Qolaversa, Ajziy bilan V. Mahmudning ijtimoiy dunyoqarashi deyarli bir xildir. Uning «Mustamlakachilik o‘z yo‘lida» nomli maqolasi aynan shu mazmunda diqqatga sazovordir. Maqolada o‘sha davrning kun tartibidagi eng dolzarb muammolar tahlilga tortilgan.

Vadud Mahmud Ajziy she’rlarini «Ajziyning ijtimoiy fikri» bo‘limida uning o‘zini ham qiynagan ana shu ijtimoiy muammolarga uyg‘un tarzda tahlil qiladi. Ijtimoiy hayotdagi voqeliklarning shoir ijodida in’ikos etishi xususida to‘xtalib: «U har vaqg elning qonli panjalar ostida qolishidan zorlanadir, har tomonga qarasa, shuni ko‘radir, har voqeadan shuni istixroj etadir», deb yozadi[6].

Ajziy ichki olamidagi zamonaga nisbatan norozilik tuyg‘ulari, jamiyatni isloh etish kayfiyati an’anaviy obrazlarni yangicha ma’noda qo‘llash majburiyatini yuzaga keltiradi. Shunga binoan u yudduzlarni el bag‘riga otilgan toshga, bulutni ma’rifat nurlarini to‘suvchi devorga, qizil lolani qip-qizil qonga mengzatadi. Vadud Mahmud o‘z maqolasida S.Ajziy nazarda tutgan «millat» tushunchasiga ham alohida izoh berib o‘tishni ma’qul topadi. «Biz Ajziyning «millat» degan tarzi talaqqiysidan anglaymizkim, bu kundagi tarzi iste’molidan boshqa bir ma’no beradur, uningcha, «islom» bir millatdir, har bir «musulmon» o‘z millatining bir a’zosidir. Bu tarzi talaqqiy yolg‘uz Ajziyda emas, bu davrda yashagan ko‘b kishilarda ko‘riladir»[7].

«Millat taqdiri» - bu so‘z birikmasi shoirni ham, talqinchini ham befarq qoldirmadi. Siddiqiy Ajziy millat qismatini o‘ylab, ijodiy-amaliy yumushlarga berildi, maktab, maorif ishlari bilan mashg‘ul bo‘ldi, o‘z zamonasining ma’naviy-ruhiy kayfiyatini ifodalovchi she’rlar bitdi. Vatani ozod bo‘lishini istagan siymolarni, millati yo‘lida jon kuydirgan kimsalarni Vadud Mahmud qadrlay bildi. Ularning an’analarini davom ettirdi. 20-yillar davomida xalqni oqartish yo‘lida xizmat qilgan insonlar haqida Abdurauf Fitratning qator ilmiy maqolalari, L. Olimiy, H. Muin, L. Azizzoda, A. Majidiy kabi mualliflarning qator biografik xarakterdagi maqolalari yuzaga keldi.

Bu ijodkorlarning mazkur asarlari yozilgan paytda hali «vatanchi», «panislomchi», «panturkchi», «jadid», «millatchi» kabi tushunchalarga hujum boshlanganicha yo‘q edi. Bu jarayon sal keyinroq boshlandi.

«Ajziy millatning ishqi, dardi bilan sug‘orilgan bir shoirdir. Uning bu hayajonlari yasama emasdir, chindir, tabiiydir. Ul ko‘z yosh to‘ksa millat uchun to‘kadir, birovdan xafalansa, millatning holiga boqmagani uchun xafalanadir. Birovdan xursand bo‘lsa ham millati, xalqi uchun bo‘ladur», deb yozadi V. Mahmud. Bu maqola Vadud Mahmudning ilmiy salohiyatini, dunyoqarashi va badiiy asarni nozik tushunishi hamda go‘zal misralar mohiyatini ijtimoiy voqelikka bog‘lay olish qobiliyatini namoyish qiluvchi asarlardan biridir.

Vadud Mahmudning Cho‘lpon she’riyati xususidagi fikrlari A. Shakuriy, A. Qodiriy, A. Sa’diy va Z. Bashirning ob’ektiv baholariga hamohang va ayni vaqtda o‘ziga xos uslubi bilan ham yaqqol ajralib turadi. Cho‘lponning «Buloqlar» to‘plamiga yozgan taqrizida V. Mahmud shoirning yangi majmuasi o‘zbek adabiyotiga yangi bir ohang olib kirganligini, unda o‘zbek elining ruhi, sezgisi qaynashini, o‘zbek tilining imkoniyatlari yangicha namoyon bo‘lganligini alohida uqtiradi. «Cho‘lponning «Buloqlar» otlig‘ yangi she’rlar to‘plami bosilib chiqdi. Cho‘lpon o‘zbekning yangi shoiridir, shuning uchun o‘zbek elining bugungi ruhi, holi sezgisi «Buloqlar»da qaynaydir, o‘zbek tili, o‘zbek ohangi «Buloqlar»da sayraydir, o‘qiydir. O’zbek ruhi to‘lqinlari bunda ko‘piradir, ko‘klar tomon uchadir, ko‘tariladir».

«Amalning o‘limi» degan she’ridan:

parchasini keltirib, bu «o‘zbek yangi shoirlarining ohangsiz bo‘lishini uyalmay so‘ylayturg‘on» kimsalarni uyaltirishini aytadi. Munaqqid bandda o‘ziga xos rubobiy ohang mavjudligini, unda el-yurt dardi, shoirning qalbi ifoda etilganini, uning ifodasi ta’sirli va qisqa («muassir va e’joz») ekanligini ta’kidlaydi.

XIX asr oxiri XX asr birinchi choragidagi adabiyotimiz tarixi bilan shug‘ullangan mutaxassislar o‘sha davr adabiy jarayonida sahna asarlari va sahnaning o‘ziga bag‘ishlab yozilgan maqolalar salmoqli o‘rinni egallashini, adabiy tanqidning yangicha shakli ham, umuman, shu asarlarga taqriz va tanqid yozish bilan boshlanganini ta’kiddaydilar. Ne’mat Hakim «O’zbek adabiyotida tanqid va adabiy muhokamalar» nomli maqolasida: «19-20-yillarda yozilgan tanqidiy maqolalarning deyarlik hammasi teatr va musiqa haqidadir»[8], deb yozgan mulohazasi yuqoridagi fikrlarimizni dalillaydi. Qolaversa, mavzuimizning egasi bo‘lmish Vadud Mahmudning ham adabiy tanqid sohasidagi faoliyati sahna asarlariga, xususan Fitrat asarlariga taqriz va tanqid yozish bilan boshlangandir. Uning mazkur yo‘nalishidagi nishona maqolasi «Chin sevish»ning sahnaga qo‘yilishi munosabati bilan yozilgan bo‘lib, 1921 yili «Qizil bayroq» gazetasida bosilib chiqadi; «Hind ixtilolchilari»ga taalluqli hajman kattagina tanqidiy maqolasi esa keyinroq «Turkiston» gazetasida e’lon qilinadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, sahna asarlari adabiy-ilmiy jamoatchilikning tahsinidan ham, tanqididan ham bebahra qolgani yo‘q; ularning g‘oyaviy-badiiy qimmati, adabiyotda, sahnada tutgan o‘rni xususida turli fikrlar aytildi. Ayniqsa, mavzu jihatidan mushtarak «Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari» to‘g‘risidagi maqolalar va aynan asarlarining o‘zi Fitratni elga tanitib, qanchalik tez shon-shuhrat keltirgan bo‘lsa, 30-yillar talvasasida esa uni «Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari»ni yozish bilan millatchilik harakatini rivojlantirish, millatchilik mafkurasini keng yoyishni ko‘zda tutgan» kabi siyosiy aybnomalarning shunchalik tez urchishiga sababchi bo‘ldi.

Fitratning adabiy faoliyatini sharaflagan, pesalarini qadrlagan shaxslar 20-yillar adabiy jarayonida oz emas edi. O’sha yillar Turkistonda bo‘lgan V. Yan va B. Pestovskiyga o‘xshash sharqshunos olimlar ham har ikkala p’esa to‘g‘risida ijobiy fikr bildirgan edilar. Yana «Chin sevish» haqida shoir Cho‘lpon «Ishtirokiyun» gazetasida: «Yaqinda o‘zbek sahnasi ulug‘ va ulug‘ligi qadar yuksak va go‘zal bir tomosha (pesa) ko‘rdi»[9], degan satrlarni yozadi. Cho‘lpon maqolasida «Chin sevish»ning syujeti, sahnaga chiqqan aktyorlarning mahorati va kamchiliklarini qalamga oladi. Ruhsiz chiqqan pardalarni tanqid qiladi, tuzuklarini olqishlaydi. Shu bilan birga Cho‘lpon barcha yosh o‘zbek teatrining kamchiliklari kelajakda tuzalib ketishiga umid bildirib qoladi. Oradan bir yil o‘tgach, o‘zbek teatrining ahvoli haqida Vadud Mahmud: «Boshlang‘ich ishning kun-kundan tuzalib, yaxshilanib borishi qonun kabi bo‘lsa-da, bizning hamma ishlarimiz kun-kundan buzilib, yomon yo‘lga kirib boradir. Shu kabi teatru ishlarimizning ham ancha ortga chekilgani bu kun (1921 yil 17 sentyabr kuni «Turon» teatri sahnasida o‘zbek davlat truppasi tomonidan —B.K.) o‘ynalg‘on «Chin sevish»dagi hollar ochiq ko‘rsatadir»[10], deb yozadi. V. Mahmudning payqashicha, teatr tomoshabinga to‘lmaydi, kelgani ham pesaning oxirigacha o‘tirishga toqat qilolmay zaldan chiqib ketadi; teatrda madaniy hordiqchiqarish uchun shart-sharoit qoniqarli darajada emas, kelgan kishi undan asabiy, jig‘ibiyron, kayfiyati tushkun bo‘lib chiqib ketadi, keyingi paytlarda tamoshaga faqatgina «qilay desa ishi yo‘q, yotay desa kasali yo‘q» bekorchilargina keladigan bo‘libdi. Xo‘sh, bunga «Chin sevish» aybdormi? Yo‘q. Uni kuchsiz pesa deb bo‘ladimi? Yo‘q Unday bo‘lsa gap nimada? Sababi ne? Hamma gap — tizginni o‘z qo‘llarida tugib qolgan kelgindi boshqaruvchilarning mahalliy xalq madaniy turmushiga ola qarashida, hukumat tomonidan zarur miqdordagi mablag‘ va asbob-uskunalar bilan yaxshi ta’minlanmagan teatrning tang ahvoldaligida. Yana bir sabab — moddiy jihatdan qiynadayotgan, ba’zida san’at yo‘lidan voz kechib tirikchilik g‘amida boshqa ish qilishga majbur bo‘layotgan aktyorlarning o‘z rollarini mas’uliyatsiz o‘ynashidir. Bunday «oliy pesalarni» buzib, mas’uliyatsiz o‘ynash natijasida uning qiymati tushib, obro‘siga putur yetishi mumkin. Maqolaning boshlanishidayoq pesaga: «O’zbek sahnasida shu kungacha o‘ynab kelingan eng kuchlisi, eng buyugi, o‘tkir yozuvchimiz Fitratning hind turmushidan olib yozgan «Chin sevish» pesasi ekanligini hamma iqror etsa kerak»[11], deb baho bergan Vadud Mahmud asarning obro‘si tushib ketishini sira-sira xoxlamaydi, teatrdagi sahnalashtirish bilan bog‘liq o‘sha nuqsonlarning tuzalib ketishini esa dil-dildan istaydi.

Xuddi shu yili Vadud Mahmudning «Turkiston» gazetasida «Hind ixtilolchilari (teatr kitobi, A.Fitrat asari)» sarlavhali maqolasi bosiladi. Ilmiy asarlar ilmiy, ta’lim-tarbiya asarlari axloqiy, adabiy asarlar san’at nuqtai nazaridan tekshirilishi lozim. Bu ishni adabiyotshunoslik, ya’ni «intiqod — tanqid» amalga oshiradi. «Tanqid» — dudama, o‘tkir bir xanjar bo‘lmog‘i kerak, — deydi Olimjon Ibrohimov. — Bu xanjarning bir yog‘i asarning ichidagi javohirotini qazib chiqarsa, ikkinchi yog‘i uning puch va chiriklarini topib ko‘rsatadir». V. Mahmudning adabiy tanqidga qarashlari tatar ma’rifatchisining ushbu obrazli mulohazalariga yaqin keldi. Uning fikricha, «intiqod - tanqid kamchiliklarni to‘ldirmoq, tuzuklarini bilmoq-tanimoq uchun bir quroldir».

V. Mahmudning dramaga yondashuvida ana shu mezonlar begonalik qilgani yo‘q. «Hind ixtilolchilari»dagi badiiy haqiqat, obrazlar va voqealar mantiqiyligi, til va xarakter masalalarini tekshiradi. Munaqqid pesaning yutug‘i tarzda quyidagi purma’no jumlalarni keltiradi:

«Yurak-yurak ekan, sevmak-sevilmak istar»; «Sevgisiz qolg‘on yurak suvsiz qolg‘on kabidir»; «Qulay ishdan buyuk unum chiqmas, buyuk unumli ishlar qulay bo‘lmas»; «Bir yovni yurtdan haydamoq bir yurtni yov qo‘lida ko‘rmoqdan qiyin emasdir»; «Shu Qur’on betiga hayvon oyog‘i tegmak na ersa, hind qizining yuziga ingliz ko‘zi tushmak ham shudir». Bu kabi faylasufona jumlalar «Hind ixtilolchilari»ni talqin etgan barcha olimlarning diqqatini o‘ziga jalb qildi.

Vadud Mahmudning bu maqolasi Fitrat ijodi tahlilining dastlabki bosqichi — 20-yillarda «Hind ixtilolchilari» dramasini eng to‘g‘ri talqin etgan asar sifatida qimmatlidir. Unda shaxsiy manfaatlarga yon berish kayfiyati yo‘q. Asarning maqtovga loyiq jihatlari ulug‘lanadi, kamchiliklari ham ko‘rsatib o‘tiladi.

Bugungi kunda adabiyotshunos va munaqqidlarning aksariyati Fitrat asarlariga san’at namunasi tarzida qaramay, badiiy va umuminsoniy nafis mezonlar bilan yondashib, konkret tarixiy shart-sharoit va hozirgi kjsak estetik talablar nuqtai nazaridan turib xolis ilmiy baho berish o‘rniga hamdardlik bildirish yoki unga hamdu sano aytish tarafiga o‘tib olgandek nazarimda. Fitrat ijodi g‘ayritabiiy homiylikka muhtoj bo‘lmaganidek, sun’iy maqtovlarga ham ehtiyojmand emas. Bunday ilmiy yo‘nalish o‘zini oqlamaydi, chunki haqiqat bir-yoqlama talqinlarga yot tushunchadir.

V. Mahmud shunday mazmundagi maqolalarida o‘ziga xos tarzda shakllanayotgan ilmiy-estetik tamoyillarini namoyish eta bordi. U munaqqid sifatida adabiy jarayonga sergak nazar tashlaydi. O’zi anglagan haqiqatga soya tashlovchi noto‘g‘ri talqinlar bilan bahsga kirishadi.

Ma’lumki, 20-yillar tanqidchiligi diqqat markazida bo‘lgan asosiy muammolardan biri — madaniy merosga munosabat masalasi edi. Bu davr adabiyotshunos-munaqqidlari zimmasida adabiy merosni zamonasining ma’naviy mulkiga aylantirish, o‘tmishdagi buyuk siymolarni elga tanitish, asarlarini ko‘p nusxada qayta nashr etish kabi mas’uliyatli va murakkab vazifalar turar edi.

Bu davr matbuotida millatning mashhur siymolarini olqishlaydigan chiqishlar bo‘ldi. Jumladan, Yassaviy maktabi shoirlari, Boqirg‘oniy, imom G’azzoliy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Fuzuliy, Turdi, Nodiraxonim singari ulamo va shoirlar xususida o‘nlab maqolalar e’lon qilindi. Ammo 20-yillarning oxiriga kelib, mumtoz adabiyotimiz bisotidagi ilohiy nurlar yog‘dusidan shu’lalanib turgan asarlarga markscha-lenincha ta’limot asosvda tanqidiy ko‘z bilan qaraladigan bo‘ldi. Ma’naviy merosimiz oq-qora, yaxshi-yomon, foydali-foydasiz kabi rang va turlarga ajratila boshlandi. Vulgar sotsiologik ruhdagi maqolalar yuzaga kela boshladi. Ayrim manbalarda Vadud Mahmud ham adabiy merosga shu xilda salbiy munosabatda bo‘lgan maqolalar muallmfi sifatida tilga olinadi. Aslida V. Mahmudnint adabiyotimiz tarixini yoritgan maqolalari tanqidchilik tarixida hali tahlil etilmagan, to‘g‘ri bahosini olmagan. Vaholanki, V. Mahmud 20-yillardayoq mumtoz adabiyotni o‘z mohiyatidan kelib chiqib, uning asosi islom dini va tasavvuf falsafasidan iboratligini ko‘targan edi.

V. Mahmud 1925 yili «Alisher Navoiy» nomli maqola yozadi.

Bu maqola «Muhiti», «Tarjimai holi va tarbiyasi», «Mutasavvufligi», «Ilmiy-adabiy shaxsiyati», «Navoiy bir mujiddir» degan asosiy bo‘limlar va kichkina «Ilova»dan iborat. «Ilova»da maqola Navoiy yubileyiga ishtiroki uchun yozilgani, «bunda qo‘p hollar va voqealar qisqa, ba’zan hatto bir satrda» o‘tilgani aytiladi. Umuman esa maqolzda yuzaga chiqarilgan o‘nlab faktlar hozirga kunda Alisher Navoiyga tashshuqli ayrim muhim ma’lumotlarning debochasi ekanligidan dalolat beradi. Shunga ko‘ra, V. Mahmud maqolasidagi ma’lumotlar hozirgi kun olimi yoki kitobxoniga oddiy bo‘lib ko‘rinishi mumkin, ammo «Navoiy kim edi?» singari savollar ko‘ndalang turgan 20-yillar sharoiti uchun ular nihoyatda muhim edi.

Kuzatishimizcha, 20-yillar adabiy muhitida V. Mahmud mumtoz adabiyot namunalarini o‘ziga xos tushunib, tahlil kilgan, garchand bular unga keyinchalik la’nat tamgasi tarzida bosilgan bo‘lsa ham so‘fiyona istilohlarni yaxshi idrok etuvchi adabnet nlmining bilimdoni qiyofasida tanilgan ko‘rinadi. Kimgadir uning «ortiqcha sharqlik» yoki «darveshlik qiluvchi tanqidchi» bo‘lib ko‘rinishiga ham sabab shudir. Bir maqolasida Abdurauf Fitratning ham «tasavvufona», «zohidona» yoki «so‘fiylarcha» so‘zining o‘rniga «vadudona» degan ifodani qo‘llashi fikrimizni quvvatlaydi.

V. Mahmudning bu yo‘nalishdagi ishlari o‘zbek adabi-yoti doirasidagi izlanishlari bilan cheklanib qolmay, balki boshqa turkiy millatlar adabiyoti tarixi bilan ham qiziqdi. Uning Ozarboyjon shoiri Fuzuliy haqida yozgan «Fuzuliy Bag‘dodiy» nomli maqolasi shu jumlaga kiradi. Maqola 20-yillarda o‘zbek o‘quvchilarini Fuzuliy hayoti va ijodi bilan tanishtiruvchi dastlabki manbalardan biri sifatida qimmatlidir. Unda shoir shaxsiyati va dunyoqarashi, asarlari, ularning qaysi tilda bitilgani, shoirning Turkiston shoirlariga ta’siri hamda ayrim bahsli masalalarga aniqlik kiritilgan.

Fuzuliyning dunyoqarashi, asarlarining falsafiy asosi yuzasidan 20-yillar adabiy-ilmiy muhitida turli fikrlar mavjud bo‘lgan. Birov uni mutasavvuf shoir desa, boshqa olim faqat dunyoviyligini ta’kidlashga uringan. V. Mahmud bu masalaga e’tibor beradi. Maqolasida shoirning bir muxammasini keltirib: «Shu taxmisdan ham ko‘rilgan kabi, Fuzuliy tasavvuf ruhi bilan anchagina sug‘orilgan bir shaxsdir. Bu tabiiydir. Chunki undan ilgari kelgan fikriy jarayondan edi. Va uning javhari bo‘lgan islomiy tasavvuf uning ruhi edi», degan satrlarni yozadi.

Munaqqid o‘z maqolasining «Fuzuliyning Turkistonga ta’siri» bo‘limida ulug‘ ozar shoirining go‘zal she’rlaridan bahramand bo‘lgan, uning lahjasida she’r aytgan va hatto devonlar tuzgan turkistonlik ijod ahlining nomlarini sanaydi, she’rlaridan misollar keltiradi.

Maqolaning mazmun va asosiy ilmiy yo‘nalishlari qoniqarlidir. Undagi shakliy noqislik, she’riy parchalarning ko‘payib ketganligi bu kungi yetuk tanqidiy maqolalar yoki mukammal biografik tadqiqotlar bilan yonma-yon turish huquqini bermas, ehtimol. Ammo u Muhammad Fuzuliy haqidagi dastlabki ilmiy ishlardan biri sifatida, ommaga uning asarlarini tahlil etib yetkazish jihatidan qimmatlidir.

Olovning issiq tafti sovuq kunda, oyning yorug‘ nuri qorong‘i tunda bilinadi. Shunga muvofiq har bir voqea-hodisa muayyan tarixiy shart-sharoit bilan izohlanishi e’tiborga olinsa, V. Mahmudning adabiy merosga ixlosi, tafakkur tarzi, zarur sharoitda qardosh xalqlar adabiyotiga murojaatining ahamiyati, o‘z vaqtida qilgan xizmati yaqqolroq ko‘rinadi.

V. Mahmudning adabiy merosga qiziqishi va izlanishlari XIX asr turk adabiyoti, Fuzuliy yoki Navoiy davri adabiyoti miqyosi bilan chegaralanib qolgani yo‘q. «Navoiygacha turk adabiyoti» maqolasi adabiy meros ixlosmandining milliy tariximiz bag‘riga yanada chuqurroq singib borganligidan dalolat beradi. Maqola nazariy masalalar, turk yozuvining tarixi, qadimgi yozma yodgorliklarining uslubi, Navoiygacha bo‘lgan qimmatli asarlar, el adabiyoti (folklor, xalq og‘zaki ijodi)ning o‘ziga xos xususiyatlari kabi masalalarni qamrab oladi. Muallif bu maqolani yozishda «Tatar adabiyoti tarixi», «Milliy tatabbular majmuasi», «Ellik mutasavvuflar» kabi qimmatli manbalardan foydalangan. Fitratdek iqtidorli olimning bu maqolaga e’tibori, undan ko‘chirmalar olib tasdiq etishi V. Mahmudga nisbatan ishonch va hurmat hamda ilmiy salohiyatini qadrlashining belgisi edi.

V. Mahmud ilmiy qarashlarini bayon etar ekan, adabiy-ilmiy jarayonda sodir bo‘layotgan uslubiy yangiliklardan, nufuzli ziyolilarning ibratli ishlaridan o‘rnak oldi. Maqolalarida ruscha originalnost, liricheskiy, prepev, ton, melanxolik, odnoobrazie, simvol, individualizm, klassifikatsiya kabi terminlarini qavs ichiga olib, ularning muqobili bo‘lmish asolat, rubobiy, tarji’, ohang, savdoyi, ayniyat, timsol, fardiyatchilik, tasnif kabi atamalarni ishlatadi.

Mumtoz adabiyot xususidagi ayrim nazariy masalalarni yoritgan maqolalarida manzumai fikriya (fikrni nazmga solish), irfoni koinot (koinot ilmi), tarzi bayon (bayon qilish tarzi), g‘ayri mukarrir (betakror), hayoti adabiya (adabiy hayot), rizoyi Xudo (Xudoning roziligi) singari forscha izofalar hamda muasir (asrdosh), sahv (xatolik), e’joz (qisqa), xasr qilmoq (bag‘ishlamoq), sajiya (xarakter, tabiat), intiqod (tanqid) kabi so‘zlarning uchrashi Vadud Mahmudning ilmiy uslubiga xos xususiyatlardandir.

Garchi V. Mahmud ilmiy maqolalarining tili eskicha kitoblardan ta’lim olib, yangi zamonga moslashayotgan XX asr boshlaridagi avlod va ilmiy hayot uchun tabiiy bo‘lsa-da, fors va arab tillaridan ancha-muncha uzoqlashib qolgan keyingi avlodga erish tuyulishi, ba’zan matnda jumlalarning bir oz cho‘zilishi, sinonimtalab o‘rinlarda bir xil so‘z yoki iboralarning takrorlanib kelishi fikrni siyqalashtirgandek holatni, stilistik g‘alizlikni yuzaga keltirishi mumkin. Lekin tildagi bunday xususiyatga tarixan yondoshmoq va yangicha ilmiy uslub shakllanayotgan jarayondagi qiyinchiliklar sifatida qarash to‘g‘ri bo‘ladi.

V. Mahmud 20-yillarda har bir zamonaviy va tarixiy voqelikka millatning madaniy darajasi, o‘ziga xos milliy tafakkur tarzi va urf-odatlari nuqtai nazaridan munosabat bildiradi. O’sha madaniy-ma’rifiy, adabiy-tarixiy voqelikni baholashda umuminsoniy qadriyatlarni va jahon madaniy saviyasini mezon qilib olishga intildi. Ko‘ngilni keng tutdi, fikrni erkin qo‘ydi.

Biz mazkur to‘plamda Vadud Mahmudning 20-yillarda yozgan asarlarini jamladik. Ularni adabiyotshunoslik, publitsistika hamda badiiy asarlaridan namunalar tarzida tasniflab joylashtirdik. Aziz o‘quvchilarga ushbu manbalarning o‘zi ham qaysidir ma’noda Vadud Mahmud shaxsiyati va ijodi xususida tasavvur beradi, degan umiddamiz.

Bahodir Karimov,

filologiya fanlari doktori

[1] V. Mahmud. Bu kungi she’rlarimiz va san’atkorlarimiz. «Maorif va o‘qitg‘uvchi», 1925, 5-6, 7-8-sonlar.

[2] V. Mahmud. Bu kungi she’rlarimiz va san’atkorlarimiz. «Maorif va O’qitg‘uvchi», 1925, 5-8-sonlar.

[3] Tursunqul. Siddiqiy to‘g‘risida mulohazalarim. «Maorif va o‘qitg‘uvchi», 1928, 3-son.

[4] Mahmud. Bu kungi she’rlarimiz va san’atkorlarimiz. «Maorif va o‘qitg‘uvchi», 1925, 5-8-sonlar.

[5] Oziyoliq. Og‘izda emas amalda bo‘lsin. «Qizil bayroq», 1922, 11 avgust.

[6] V. Mahmud. Turk shoiri Ajziy. «Inqilob», 1924, 11-12-sonlar.

[7] O’sha manba.

[8] N. Hakim. O’zbek adabiyotida tanqid va adabiy muhokamalar. «Turkiston», 1924, 25 iyun.

[9] H. Olimjon. Fitratning adabiy ijodi haqida. Tanlangan asarlar, 5 jildlik, 5-jild, Toshkent, 1972, 115—116-betlar.

[10] V. Mahmud. Chin sevish. «Qizil bayroq», 1921, 22 sentyabr.

[11] V. Mahmud. Chin sevish. «Qizil bayroq», 1921, 22 sentyabr.