Urush qonunlari
Urush qonunlari (huquqi) —xalqaro huquqning tarkibiy qismi boʻlib, urushni boshlash shartlarini va urushayotgan tomonlarning xatti-harakatlarini tartibga soladi. Urush qonunlari suverenitet va milliylikni, davlatlar va hududlarni, ishgʻol etishni va huquqning boshqa muhim shartlarini belgilaydi. Boshqa masalalar qatorida, zamonaviy urush qonunlari urushni eʼlon qilish, taslim boʻlishni qabul qilish va harbiy asirlarga munosabat, farqlash va mutanosiblik bilan birga harbiy zaruriyat va keraksiz azob-uqubatlarga olib kelishi mumkin boʻlgan baʼzi qurollarni taqiqlash kabilardan tashkil topgan. Urush huquqi boshqa huquq organlaridan, masalan, nizoga qatnashayotgan maʼlum bir jangchining oʻz davlati ichki qonunchiligidan farq qiladi, bu urushni olib borish yoki oqlash uchun qoʻshimcha huquqiy cheklovlarni taʼminlashi mumkin.
Urush qonunining birinchi izlari bizgacha bobilliklardan yetib kelgan. Miloddan avvalgi 2000-yilda Bobil shohi Xammurapi kodeksi urush sodir boʻlgan taqdirda oʻzini tutish qoidalarini belgilovchi qonunlarini asoslaydi:
Qadimgi Hindistonda Mahabharata va Manu qonunining matnlari qurolsiz yoki yaralangan dushmanlarga rahm-shafqat koʻrsatishga undagan. Injil va Qurʼonda urushganda dushmanga nisbatan hurmat qoidalarini oʻz ichiga oladi. Bu har doim tinch aholi va magʻlubiyatga uchraganlarni himoya qiladigan qoidalarni oʻrnatish masalasidir.
Urushdagi shaxslar, millatlar va boshqa guruhlarning xatti-harakatlarini aniqlash va tartibga solish va urushning eng yomon oqibatlarini yumshatishga urinishlar uzoq tarixga ega. Maʼlum boʻlgan eng qadimgi misollar Mahabharata va Tavrotning Eski Ahd qismida topilgan.
Hindiston yarimorolida Mahabharata dostoni birodarlar oʻrtasidagi jang maydonida maqbul xatti-harakatlar nimadan iboratligi haqidagi munozarani tasvirlaydi, bu mutanosiblik qoidasining dastlabki namunasi:
Qonunlar Kitobidan misol keltirsak urush vaqtida atrof-muhitga yetkaziladigan zarar eng kam miqdorda boʻlishi kerak. Bu esa faqat qamal operatsiyasida foydalanish uchun meva bermaydigan daraxtlarni kesish imkonini beradi, mevali daraxtlar esa oziq-ovqat manbai sifatida foydalanish uchun saqlanishi kerak: 19. Bir shaharni uzoq vaqt qamal qilib, uni egallash uchun unga qarshi urush olib borganingizda, uning daraxtlarini bolta bilan yoʻq qilmang. Siz ulardan yeyishingiz mumkin, lekin ularni kesib tashlamang. Daladagi daraxtlar odammiki, siz ularni qamal qilasizmi? 20.Faqat mevasiz daraxtlar oziq-ovqat uchun emas, balki sizlar bilan urushayotgan shahar qulab tushgunicha, unga qarshi qamal qurishingiz uchun ularni yoʻq qilib, kesishingiz mumkin xolos.
Shuningdek, Qonunlar kitobida isroilliklardan oʻz shahrini qamal qilishdan oldin qarama-qarshi tomonga shartli tinchlik taklif qilishlarini talab qiladi. Agar ular taklifni qabul qilsalar buning oʻrniga aholini xizmatkor va ishchi sifatida qabul qilib olishlari mumkin:
10. Biror shaharga qarshi jang qilish uchun yaqinlashsangiz, unga tinchlik shartlarini taklif qiling. 12. Agar u sizlar bilan sulh tuzmasa, balki sizga qarshi urush qilsa, uni qamal qiling.
VII asr boshlarida birinchi sunniy musulmon xalifasi Abu Bakr oʻzining musulmon qoʻshiniga koʻrsatma berar ekan, oʻliklarni tahqirlash, bolalar, ayollar va qariyalarni oʻldirishga qarshi qoidalar oʻrnatdi. Shuningdek, u daraxtlarga, atrof-muhitga zarar yetkazmaslik va dushman tomonning hayvonlarini oʻldirishga qarshi qoidalarni belgilab berdi:
Toʻxtanglar, ey odamlar, sizlarga jang maydonida yoʻl koʻrsatuvchi oʻnta qoida beraman. Xiyonat qilma va toʻgʻri yoʻldan ogʻma. Siz oʻlik jasadlarni tahqirlamasliginggiz kerak. Na bolani, na ayolni, na qari odamni oʻldirmang. Daraxtlarga, ayniqsa mevali daraxtlarga zarar yetkazmang, ularni olovda yoqmang. Dushmanning qoʻylarini oʻldirmang, faqat yemak uchun ulardan foydalaning. Siz oʻz hayotini monastir xizmatlariga bagʻishlagan odamlarni bezovta qilmang. Ularni tinch qoʻying[7].
Gippolik Avgustin oʻzining „adolatli urush“ taʼlimotida u urushni axloqiy jihatdan oqlash mumkin boʻlgan yoki mumkin boʻlmagan holatlarni tushuntirib bergan.
697-yilda Ionalik Adomnan Irlandiya va Shotlandiyaning atrofidagi qirollar va cherkov rahbarlarini Birrga toʻpladi va u yerda ularga urushda ayollar va bolalarni oʻldirish hamda cherkovlarni vayron qilishni taqiqlovchi „Begunohlar qonuni“ni oʻqib berdi.
Oʻrta asrlarda Yevropada Rim-katolik cherkovi ham adolatli urush haqidagi taʼlimotlarni eʼlon qila boshladi. ular maʼlum darajada Tinchlik va sulh kabi harakatlarda oʻz aksini topdi. Urush koʻlamini cheklash, ayniqsa jangda qatnashmaganlarning hayoti va mulkini himoya qilish gʻoyasi Gyugo Grotius va uning urush qonunlarida ham oʻz aksini topgan.
Zamonaviy urush qonuni uchta asosiy manbadan iborat:
Qonun ijodkorligi boʻyicha shartnomalar (yoki anjumanlar) --Se § ISS xalqaro shartnomalar.
Maxsus. Urush qonunlarining hammasi ham bunday shartnomalardan kelib chiqmagan yoki ularga kiritilmagan. Bu esa odat huquqining Martens bandida ifodalangan.
Umumiy tamoyillar. „Maʼlum bir fundamental tamoyillar asosiy yoʻl-yoʻriqni taʼminlaydi“.
Ijobiy xalqaro gumanitar huquq —kelishuvlardan (xalqaro kelishuvlardan) iborat boʻlib, ular davlatlarning majburiy roziligiga erishish orqali urush qonunlariga taʼsir qiladi. Urushning odatiy qonunlari boʻlib, ularning aksariyati Nyurnberg urushi sudlarida oʻrganiladi. Bu qonunlar ham davlatlarning ruxsat beruvchi huquqlarini, qoʻshimcha qoʻshinlar va imzo chekmagan davlatlar bilan ishlash kabi vaziyatlarni oʻz ichiga oladi.
1820-yil 25 va 26-noyabrda Kolumbiya Respublikasi prezidenti Simon Bolivar va Ispaniya Qirolligi harbiy kuchlari boshligʻi Pablo Morillo oʻrtasida imzolangan sulh va urushni tartibga solish toʻgʻrisidagi shartnoma Xalqaro gumanitar huquqning asosi hisoblanadi. 1848-yilda Qoʻshma Shtatlar va Meksika tomonidan imzolangan va ratifikatsiya qilingan Gvadalupe Hidalgo shartnomasi kelajakdagi har qanday urushlar, jumladan tinch aholini himoya qilish va harbiy asirlarga munosabat qoidalarini ifodalaydi. Amerika fuqarolar urushi davrida Ittifoq tomonidan eʼlon qilingan Liber kodeksi quruqlikdagi urush qonunlarini ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega edi. Tarixchi Jefri Best 1856-yildan 1909-yilgacha boʻlgan davrni urush qonunlarining „eng yuqori obroʻ-eʼtibor davri“ deb atagan.[ Bu davrning belgilovchi jihati davlatlar tomonidan ijobiy huquqiy yoki qonunchilik (yaʼni yozma) asosning oʻrnatilishi edi. Asosan din, urf-odatlarga asoslangan rejim hukmron edi. Aynan mana shu „zamonaviy“ davrda xalqaro konferensiya davlatlar oʻrtasida munozaralar va kelishuvlar maydoniga aylandi.
Bundan tashqari, „urush jinoyatlari va insoniyatga qarshi jinoyatlar bilan bogʻliq qonunlar“, 1907-yilgi Gaaga konvensiyasi singari „insoniylikka oid jinoyatlar“ mavzusida „Nyurnberg“ urushining sud jarayoni boʻlib oʻtdi. Xalqaro gumanitar huquqning talqinlari vaqt oʻtishi bilan oʻzgargan va bu urush qonunlariga ham taʼsir qiladi. Misol uchun, Sobiq Yugoslaviya xalqaro jinoiy tribunalining bosh prokurori Karla Del Ponte 2001-yil taʼkidlaganidek yoʻqolgan uran snaryadlaridan foydalanish boʻyicha maxsus shartnomada taqiq yoʻq boʻlsa-da, ilmiy bahs-munozaralar rivojlanib bormoqda. Bunday snaryadlardan foydalanishning taʼsiri va kelajakda xalqaro huquqiy doiralarda qurolli toʻqnashuvlarda quroldan foydalanishga nisbatan qoʻllaniladigan qonunning umumiy tamoyillarini buzadi, degan konsensus nuqtai nazari paydo boʻlgan. Buning sababi, kelajakda tugatilgan uran snaryadlari quyidagi shartnomalardan birini yoki bir nechtasini buzadi, degan konsensus nuqtayi nazari boʻlishi mumkin: Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi; Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nizomi; Genotsid konvensiyasi; Birlashgan Millatlar Tashkilotining Qiynoqlarga qarshi konvensiyasi; Jeneva konventsiyalari jumladan I Protokol; Kimyoviy qurollar toʻgʻrisidagi konvensiya; va Yadro materialini jismoniy himoya qilish toʻgʻrisidagi konvensiya.
Qonunlarning maqsadlari
Koʻpincha urush kabi qonunsiz narsa uchun qonunlar yaratish bemaʼnilik darsi kabi koʻrinadi, deb taʼkidlangan. Ammo asrlar davomida urushayotgan tomonlarning xalqaro odat huquqiga sodiqligiga asoslanib, bunga ishonishgan.
Urush qonunlari asosidagi asosiy tamoyillardan baʼzilari:
Shu maqsadda urush qonunlari urush qiyinchiliklarini yumshatish uchun moʻljallangan:
Urush huquqining mavjudligi, bir tomondan, urush qilish yoki urushga kirish huquqi bilan bogʻliq boʻlgan gʻoya, oʻzini tahdid yoki xavfdan himoya qilish kabi motivni oʻz ichiga oladi, urush eʼlon qilinishini nazarda tutadi. Bu dushmanni ogohlantiradi: urush — bu sodiq harakat. Har qanday holatda ham, urush huquqi gʻoyasining oʻzi qurolli toʻqnashuv sifatida belgilanishi mumkin boʻlgan urush gʻoyasiga asoslanadi. Urush eʼlon qilish (urushni maʼlum qilish) bilan boshlanadi, shartnoma (tinchlik) yoki taslim boʻlish toʻgʻrisidagi bitim, baham koʻrish va hokazolar bilan tugaydi.
Urushning moddiy qonunlariga misollar
Yuqorida qayd etilgan maqsadlarni amalga oshirish uchun urush qonunlari urushayotgan tomonning hokimiyatini qonuniy ravishda amalga oshirishga moddiy cheklovlar qoʻyadi. Umuman olganda, qonunlar urushayotgan tomonlardan harbiy maqsadlar uchun zarur boʻlmagan zoʻravonlikdan voz kechishlarini va urushayotgan tomonlarning insoniylik va olijanoblik tamoyillarini hisobga olgan holda harbiy harakatlar olib borishlarini talab qiladi. Biroq, urush qonunlari konsensusga asoslanganligi sababli, bunday qonunlarning mazmuni va talqini keng qamrovli, bahsli va doimo oʻzgarib turadi. Quyida urush qonunlari mohiyatining ayrim misollari keltirilgan, chunki bu qonunlar bugungi kunda ham talqin qilinmoqda
Urush eʼlon qilish
1907-yilgi Gaaga konvensiyasining III boʻlimi harbiy harakatlardan oldin asosli urush eʼlon qilish yoki shartli urush eʼlon qilish bilan ultimatum qoʻyishni talab qildi. Ayrim shartnomalar, xususan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomi (1945) 2-moddasi va Nizomning boshqa moddalari aʼzo davlatlarning urush eʼlon qilish huquqini cheklashga qaratilgan. Rasmiy urush eʼlonlari 1945-yildan beri Yaqin Sharq va Sharqiy Afrikadan tashqarida kam uchraydi. 2022-yilda Rossiya armiyasi urush eʼlon qilmay, Ukraina tuprogʻiga bostirib kirdi. Lekin Rossiya prezidenti V.Putin bu bosqinni hamon urush emas, „Maxsus harbiy operatsiya“ ekanini takrorlamoqda.
Urushayotgan ishtirokchilarning qonuniy xulq-atvori
Urush paytidagi xatti-harakatlarga oid zamonaviy urush qonunlari (1949-yilgi Jeneva konvensiyalari) urushayotgan tomonlarning maʼlum talablarga javob bermasdan jangga kirishishlarini noqonuniy deb belgilaydi. Harbiy asirlar bilan muomala qilish toʻgʻrisidagi Jeneva konvensiyasining 4 (a) (2) moddasida qonuniy belgilab berilgan:
a) oʻz qoʻl ostidagilar uchun mas’ul shaxs tomonidan buyruq berish;
(b) uzoqdan tanib olinadigan qatʼiy farqlovchi belgining mavjudligi;
v) ochiq qurol olib yurish;
d) oʻz operatsiyalarini urush qonunlari va odatlariga muvofiq amalga oshirish.
Dushmanning kiyimini kiyib, garchi bu kiyimda jang qilish noqonuniy xiyonat boʻlsa ham dushman jangchilariga taqlid qilishga ruxsat beriladi.
Jangchilar ham mas’ul ofitser tomonidan boshqarilishi kerak. Yaʼni, qoʻmondon oʻz qoʻl ostidagi xodimlarining notoʻgʻri xatti-harakatlari uchun sudda javobgarlikka tortilishi mumkin. Agar urush toʻsatdan boshlangan boʻlsa, qarshilik koʻrsatishga vaqt qolmagan boʻlsa, masalan, chet el istilosi natijasida bundan mustasno.
Odamlar halokatga uchragan samolyotdan parashutda uchish
Zamonaviy urush qonunlari, xususan, 1949-yilgi Jeneva konvensiyalariga qoʻshimcha I Protokol doirasida, halokatga uchragan samolyotdan parashyutda uchayotgan odamlarga, ular qaysi hududda boʻlishidan qatʼi nazar, hujum qilishni taqiqlaydi. Dushman nazorati ostidagi hududga qoʻnganlaridan soʻng, agar ular dushmanlik harakati yoki qochishga urinayotganligi aniq boʻlmasa ularga hujum qilishdan oldin taslim boʻlish imkoniyati berilishi kerak. Ushbu taqiq havo-desant qoʻshinlari, maxsus kuchlar, qoʻmondonlar, aygʻoqchilar, sabotajchilar, aloqa xodimlari va razvedka agentlarini tushirishga taalluqli emas. Shunday qilib, parashyutlar bilan tushayotgan bunday xodimlar qonuniy nishonlardir va shuning uchun ularning samolyotlari halokatga uchragan taqdirda ham hujumga duchor boʻlishlari mumkin.
Qizil Xoch, Qizil Yarim Oy, Magen Devid Adom va oq bayroq
1949-yilgi Jeneva konvensiyalari kabi zamonaviy urush qonunlari, shuningdek, Qizil Xoch, Qizil Yarim Oy, Magen Devid Adom, Qizil Kristal yoki Xalqaro Qizil Xoch va boshqa emblemalarni aks ettiruvchi shifokorlarga, tez yordam mashinalariga yoki kasalxona kemalariga hujum qilishni taqiqlaydi. Shuningdek, oq bayroq koʻtargan odam yoki transport vositasiga qarata oʻq uzish ham taqiqlanadi. Chunki bu taslim boʻlish niyatini yoki muloqot qilish istagini bildiradi. Qanday boʻlmasin, Qizil Xoch/Oy/Yulduz yoki oq bayroq bilan himoyalangan odamlar betaraflikni saqlab qolishlari va jangovar harakatlarga kirishmasliklari kerak. Aslida, himoyalangan ramz ostida urush faoliyati bilan shugʻullanishning oʻzi xiyonat deb nomlanuvchi urush qonunlarini buzishdir. Ushbu talablarga rioya qilmaslik himoyalangan maqomni yoʻqotishiga olib kelishi va talablarni buzgan shaxsni qonuniy nishonga aylantirishi mumkin.
Davlatlar va shaxslar uchun qoʻllanilishi
Urush qonuni nafaqat davlatlar, balki alohida shaxslar va xususan, ularning qurolli kuchlari aʼzolari uchun ham majburiydir. Tomonlar urush qonunlariga rioya qilish qonuniy harbiy maqsadlarga erishishga xalaqit bermaydigan darajada boʻlishi kerak. Masalan, ular jangovar harakatlar yoki urush harakatlarida ishtirok etmagan odamlar va mol-mulkka zarar yetkazmaslik uchun barcha saʼy-harakatlarni amalga oshirishlari shart. Ammo bomba notoʻgʻri yoki tasodifan turar-joy hududiga tegsa, ular urush jinoyati uchun aybdor emaslar.
Yollanma askarlar
Shartnoma boʻyicha jangchilardan urushda foydalanish urush qonunlari uchun ayniqsa qiyin vaziyat boʻldi. Xalqaro huquq hali bu masala boʻyicha qarorga kelmagan.
Huquqbuzarliklarni bartaraf etish choralari
Toʻqnashuv paytida urush qonunlarini buzganlik uchun jazo qasddan yoki urush qonunlarini aniq va cheklangan tarzda buzishdan iborat boʻlishi mumkin. Mojaro tugagandan soʻng, urush qonunlarini buzish, ayniqsa vahshiylik sodir etgan yoki buyruq bergan shaxslar harbiy jinoyatlar uchun qonuniy tartibda alohida javobgarlikka tortilishi mumkin. Shuningdek, Jeneva konvensiyalarini imzolagan davlatlar urush qonunlarini muayyan „jiddiy buzish“ ga yoʻl qoʻygan yoki buyurgan har bir kishini qidirib topishlari, keyin sud qilishlari va jazolashlari kerak. (Uchinchi Jeneva konvensiyasi, 129-modda va 130-modda). Urush qonunlarining muayyan qoidalarini buzgan jangchilar noqonuniy jangchilar deb ataladi. Asirga olingan noqonuniy jangchilar harbiy asirlar maqomi va himoyasini yoʻqotishi mumkin. Ammo bu holat faqat " vakolatli sud „ ularning harbiy asirlar maqomiga ega emasligini aniqlagandan keyingina (masalan, Uchinchi Jeneva konventsiyasi, modda) yuz berishi mumkin. Oʻsha paytda, noqonuniy jangchi soʻroq qilinishi, sudlanishi, qamoqqa olinishi va hatto urush qonunlarini buzgani uchun oʻzini asirga olgan shaxsning ichki qonunchiligiga muvofiq qatl etilishi mumkin. Ammo ular hali ham baʼzi qoʻshimcha himoyalarga, shu jumladan, qoʻshimcha himoyalanish huquqiga ega. Ularga „Insonparvarlik bilan muomala qilinadi va sudlangan taqdirda ham adolatli va muntazam sudlov huquqlaridan mahrum boʻlmaydi.“ (Toʻrtinchi Jeneva konvensiyasi 5-modda.)
Urush qonunlari boʻyicha deklaratsiyalar, konventsiyalar, shartnomalar va qarorlar
Manbalar
Adabiyotlar
Havolalar
uz.wikipedia.org