Urugvay iqtisodiyoti

Urugvay iqtisodiyoti eksportga yoʻnaltirilgan qishloq xoʻjaligi sektori va yuqori darajadagi ijtimoiy xarajatlar bilan bir qatorda yaxshi maʼlumotli ishchi kuchiga ega. Mamlakatdagi turizm va bank ishi ham muhim tarmoqlardir; Urugvay xalqaro moliya va turizm uchun mintaqaviy markaz vazifasini bajaradi. Mamlakatda, shuningdek, kasaba uyushmalari va XX asrning boshlarida sakkiz soatlik ish kunini himoyalagan ilgʻor ishchilar huquqlarini himoya qilish vakolatxonasi mavjud.

Urugvay aholisining 90 % qismi urbanizatsiyalashgan hududlardan boʻlsa-da, sanoatning katta qismi va aholining yarmidan koʻpi poytaxt Montevideoda toʻplangan.

1996—1998-yillarda har yili oʻrtacha 5 % oʻsganidan soʻng, Urugvay iqtisodiyoti 1999—2002-yillarda katta tanazzulga yuz tutdi, bu asosan uning yirik qoʻshnilari Argentina va Braziliyaning iqtisodiy muammolari taʼsiridan kelib chiqqan. 2001—2002-yillarda Argentina fuqarolari Argentinadagi bank depozitlari muzlatib qoʻyilgandan soʻng, Urugvay banklariga qoʻyilgan dollarlarini koʻp miqdorda yechib olishdi, bu esa Urugvay pesosi kursining pasayishiga olib keldi va 2002-yilda Urugvay bank inqirozini keltirib chiqardi.

Tarixi

XIX asr

XIX asrda mamlakat boshqa Lotin Amerikasi mamlakatlariga oʻxshash xususiyatlarga ega edi: kaudilizm, fuqarolar urushlari va doimiy beqarorlik (1830—1903-yillar oraligʻida 40 ta qoʻzgʻolon), xorij kapitalizmini iqtisodiyotning muhim tarmoqlarini nazorat qilishi, savodsiz aholining yuqori foizi (1900-yilda aholining yarmidan koʻpi). Urugvayga kiritilgan xorijiy investitsiyalar tufayli Buyuk Britaniya investorlari yerning 22 % ini va sanoat infratuzilmasining koʻplab asosiy qismlarini, shu jumladan goʻsht va charm sanoatini, suv va gaz infratuzilmasini, trolleybus va 1100 milya temir yoʻl kabi transport tizimlarini nazorat qildilar.

Battledan keyingi islohotlar

1903-yildan 1907-yilgacha va yana 1911-yildan 1915-yilgacha prezident boʻlgan José Batlle y Ordóñez Urugvayning zamonaviy siyosiy rivojlanishi uchun namunaviy islohotlar olib bordi va 1929-yilda vafot etgunga qadar siyosiy sahnada hukmronlik qildi. Batlle keng koʻlamli siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirdi, masalan, farovonlik dasturi, hukumatning iqtisodiyotning koʻp jabhalarida ishtirok etishi va yangi konstitutsiya shular qatoriga kiradi.

Batlle xorijiy kompaniyalarni milliylashtirdi va zamonaviy ijtimoiy taʼminot tizimini yaratdi. 1905-yilda kam daromadli aholidan olinadigan daromad soligʻi bekor qilindi, har bir shaharda oʻrta maktablar tashkil etildi (1906), telefon tarmogʻi milliylashtirildi, ishsizlik nafaqalari joriy qilindi (1914), sakkiz soatlik ish kuni joriy etildi (1915). 1929-yilga kelib, ishlab chiqarishning 84 % i bir nechta sanoat tarmoqlarida: goʻsht, teri va jun ishlab chiqarishda toʻplangan. Qishloqlardan shaharlarga migratsiyani qoʻllab-quvvatlaydigan, shuningdek, janubiy va sharqiy Yevropadan kelgan muhojirlar toʻlqinlarini yanada ragʻbatlantiradigan sanoat siyosati amalga oshirildi. Montevideodagi shahar infratuzilmasiga kiritilgan investitsiyalar va oʻsib borayotgan iqtisodiyot shaharning 1930-yilgi futbol boʻyicha birinchi Jahon chempionatiga mezbonlik qilishiga olib keldi.

Batllening ikki prezidentlik muddatlari orasida xizmat qilgan Claudio Williman uning tarafdori boʻlgan va keyingi prezident Baltasar Brum (1919—1923)ga ham uning barcha islohotlarini davom ettirishda yordam bergan. Urugvayda 1900 ga yaqin chaqaloqlar oʻlimi darajasi (IMR) dunyodagi eng past koʻrsatkichlardan biri boʻlib, bu mamlakat aholisining juda sogʻlom ekanligini koʻrsatadi.

XX asr oʻrtalari

Urugvay iqtisodiyoti 20-asrning boshlarida (1920—1950-yillar) import oʻrnini bosuvchi sanoatlashtirishga yoʻnaltirilgan hukumat siyosati bilan boshlangan, bunda hukumat milliy ishlab chiqaruvchilarni importga qaramlikni kamaytirishga undagan va himoya qilgan. Umuman olganda, bu davrda ishlab chiqarish 1945-yildan 1954-yilgacha yiliga 8,4 % oʻsish bilan rivojlandi.

1956-yilga kelib oʻrta sinf aholining taxminan 40 % ini tashkil etdi, ommaviy axborot vositalari va kino kabi shahar xizmatlari hamda madaniyati gullab-yashnadi. Biroq import oʻrnini bosuvchi sanoatlashtirish siyosati 1950-yillarda barbod boʻla boshladi, chunki u iqtisodiy va ijtimoiy tartibsizliklarga olib keldi. Koʻpgina iqtisodiy tarixlarda 1950—1960-yillar va diktatura davri (1970—1980-yillar) iqtisodiy tanazzul davrlarini, soʻngra neoliberalizm sabab boʻlgan keyingi iqtisodiy tanazzul davrini tasvirlaydi.

1990-yillar va 2000-yillarning boshlarida Julio Maria Sanguinetti va Jorge Batlle boshchiligidagi Colorado partiyasining siyosati global neoliberallashuv tendensiyalaridan soʻng, ishlab chiqarish va kichik qishloq xoʻjaligidan monokulyar qishloq xoʻjaligi, moliya va turizm kabi xizmatlarni oshirishga oʻtishga yordam berdi. Biroq, Argentina va Braziliyadagi mintaqaviy iqtisodiy muammolar 1998-yildan 2003-yilgacha tanazzul va ishsizlikni keltirib chiqargani sababli bu siyosatlar susaydi.

Zamonaviy tendensiyalar

Urugvayda kasaba uyushmalari aʼzolari soni 2003-yildan buyon toʻrt baravar koʻpaydi, yaʼni 1,5 million kishidan iborat mehnatga layoqatli aholi uchun 2015-yilda 110 mingdan 400 mingdan ortiq kishiga yetdi. Xalqaro kasaba uyushmalari konfederatsiyasi maʼlumotlariga koʻra, Urugvay „asosiy mehnat huquqlari, xususan, uyushmalar erkinligi, jamoaviy muzokaralar va ish tashlash huquqi“ hurmat qilinishi boʻyicha Amerika qitʼasidagi eng ilgʻor davlatga aylandi.

Valyutasi

Urugvay iqtisodiyoti qisman dollarlashgan. 2008-yil avgust oyi holatiga koʻra, deyarli 60 % bank kreditlari AQSh dollaridan foydalanadi, lekin koʻpchilik operatsiyalar Urugvay pesosidan foydalangan holda amalga oshirilgan. Bugungi kunda Urugvay pesosi 1, 2, 5, 10 va 50 pesolik tangalarda va 20, 50, 100, 200, 500, 1000 va 2000 pesolik banknotlarda zarb qilinadi.

Sektorlari

Qishloq xoʻjaligi, toʻqimachilik va charm mahsulotlar

Urugvayning butun tarixi davomida eng kuchli eksport qiluvchi mahsulotlari mol goʻshti va jun boʻlgan. Mol goʻshti eksportiga kelsak, u 1991-yilda Urugvay Merkosur kelishuviga qoʻshilganidan beri koʻpaydi va mamlakat Yaponiya kabi uzoqroq bozorlar bilan savdo qila boshladi. 2018-yilda 589 ming tonna mol goʻshti yetishtirildi. Jun eksportiga kelsak, u soʻnggi yillarda Yangi Zelandiya kabi bozordagi boshqa raqobatchilar va rivojlangan dunyoda 2008-yilgi tanazzul davridagi talabning oʻzgarishi tufayli unchalik yaxshi daromad keltirmadi.

Mamlakatda yogʻochni qayta ishlash davom etishi bilan bir qatorda oʻrmon xoʻjaligi sohasi soʻnggi yillarda barqaror oʻsishga erishdi. 2018-yilda Urugvayda 1,36 million tonna guruch, 1,33 million tonna soya, 816 ming tonna makkajoʻxori, 637 ming tonna arpa, 440 ming tonna bugʻdoy, 350 ming tonna shakarqamish, 106 ming tonna apelsin, 104 ming tonna uzum, 90 ming tonna kolza, 87 ming tonna kartoshka, 76 ming tonna joʻxori, 71 ming tonna mandarin, 52 ming tonna suli, 48 ming tonna olma, bundan tashqari kamroq hosilli boshqa qishloq xoʻjaligi mahsulotlari yetishtirildi.

Liebig Extract goʻsht kompaniyasi 100 yil davomida Fray Bentosdagi juda katta va nufuzli mol goʻshti ekstrakti zavodini boshqargan.

Energiya

Urugvaydagi energiya Urugvayda energiya va elektr energiyasini ishlab chiqarish, isteʼmol qilish va import qilishni tavsiflaydi.

Iqlimni yumshatish choralari va energiya transformatsiyasi doirasida Urugvay elektr tarmogʻining 98 % dan ortiq qismini barqaror energiya manbalariga (birinchi navbatda quyosh, shamol va gidroenergiya) aylantirdi.

Qazilma yoqilgʻilar asosan transport, sanoat maqsadlarida foydalanish va mahalliy ovqat tayyorlash uchun Urugvayga import qilinadi.

Dasturiy taʼminot

Mamlakatda soʻnggi oʻn yilliklarda dasturiy taʼminot sanoati sezilarli darajada rivojlandi. PedidosYa kabi koʻpgina startaplar juda muvaffaqiyatli boʻldi. Urugvay dasturiy taʼminotni ham eksport qiladi. Urugvayning taniqli dasturiy taʼminot korxonalari: Genexus, Códigos del Sur, Overactive.

Konchilik

Garchi bu tarmoq mamlakat iqtisodiyotiga salmoqli hissa qoʻshmasa-da, soʻnggi yillarda oltin va sement ishlab chiqarish, shuningdek, granit qazib olishda maʼlum faollik kuzatilmoqda.

Mamlakatdagi Artigas Department ametist va agat kvars qazib olishi bilan mashhur. 2010-yillarda qiymati 9 million AQSH dollariga teng 20 ming tonna foydali qazilmalar qazib olinib, Germaniya, AQSh, Braziliya va Xitoyga eksport qilindi.

Plastmassalar

1991- va 1997-yillarda amalga oshirilgan ikkita yirik sarmoya tufayli Urugvayda ishlab chiqarilgan eng muhim eksport mahsuloti plastikdir. Ushbu investitsiyalar Urugvay iqtisodiyotida juda muhim rol oʻynagan plastmassaga asoslangan mahsulotlarning katta qismini eksport qilish uchun yoʻl ochdi.

Telekommunikatsiya

Statsionar tarmoqqa kiritilgan investitsiyalarning past darajasiga qaramay, Urugvay aholisining kichikligi ularga Janubiy Amerikadagi eng yuqori telekommunikatsiya zichligi darajasiga erishish va magistral liniyalarni 100 % raqamlashtirishga erishish imkonini berdi. Telekommunikatsiya sohasi bir necha yillardan buyon davlat monopoliyasida boʻlgan boʻlsa-da, mamlakatda liberallashtirishni joriy etish va uyali aloqa tarmogʻiga koʻproq firmalarning kirib kelishiga imkon beruvchi qoidalar ishlab chiqilgan.

Sayohat va turizm

2013-yilda sayohat va turizm mamlakat yalpi ichki mahsulotining 9,4 % qismini tashkil etdi. Mamlakat sayyohlik sanoati asosan qoʻshni mamlakatlardan tashrif buyuruvchilarni jalb qilish bilan xarakterlanadi. Hozirgi vaqtda Urugvayning asosiy diqqatga sazovor joyi ichki hududlar, ayniqsa Punta del Este atrofida joylashgan.

Urugvayning mutaxassisliklari

"Aholisi bor-yoʻgʻi uch million boʻlgan Urugvay tezda Lotin Amerikasining autsorsing markaziga aylandi. Hindistonning eng yirik texnologik konsalting firmalaridan biri bilan hamkorlikda Montevideodagi muhandislar Mumbaydagi hamkasblari uxlayotgan paytda ham ishlaydilar".
- The New York Times, 2006-yil 22-sentyabr.

Savdo shartnomalari

Maʼlumotlar

Quyidagi jadvalda Urugvayning 1980—2021-yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlari (XVJ xodimlarining 2022—2027-yillardagi hisob-kitoblari bilan) koʻrsatilgan. 10 % dan past inflyatsiya yashil rangda: