Umar Xayyom

To‘liq ismi — G‘iyosiddin Fatx ibn Ibrohim Umar Xayyom Nishopuriy.

Umar Xayyom — butun dunyoga taniqli fors-tojik she’riyatining taniqli namoyondasi, olim, matematik, astronom, shoir va faylasuf. Umar Xayyomning ijodi O‘rta Osiyo va Eron xalqlari va butun insoniyat madaniyati tarixida ajoyib hodisa bo‘lgan. Uning fizika, matematika, astronomiya sohasidagi kashfiyotlari dunyoning ko‘plab tillariga tarjima qilingan bo‘lib, muhim tarixiy ahamiyat kasb etadi.

Umar Xayyom 75 yil umr ko‘rgan. 1048 yil Nishopurda tavallud topgan. Nishopurda tahsil olib, Balx, Samarqand va boshqa fan o‘chog‘i markazlarida ta’lim oladi. 1069 yilga yaqin Samarqandda Umar Xayyom “Algebra va allukabal masalalari yechimi haqida” risola yozgan. 1074 yil Isfaxondagi yirik rasadxona qurilishiga boshchilik qilgan.

1077 yil “Yevklidning mushkul farazlari kitobiga sharh”ini yakunlaydi. 1079 yil hamkasblari bilan birga yangi taqvimni kuchga kiritadi. XI asrning so‘nggi yillari Isfaxon hukmdori o‘zgaradi va rasadxona yopiladi. Umar Xayyom Makka ziyoratiga yo‘l oladi. 1097 yil Xurosonda shifokor bo‘lib ishlaydi va forsiyda “Borliq umumiyligi haqida” risola yozadi.

Umrining so‘nggi 10-15 yilini Xayyom Nishopurda yolg‘izlikda, qiyinchiliklarda o‘tkazadi, odamlar bilan kam gaplashadi, ko‘proq kitob o‘qiydi. Tarixshunoslarning ma’lum qilishicha, umrining so‘nggi soatlarida Ibn Sinoning “Shifo kitobi”ni o‘qigan. U falsafiy asarning “Yagonalik va umumiylik” bo‘limigacha kelgan va kitobning kelgan joyiga tish kavlagich qo‘yib, o‘rnidan turgan, ibodat qilgan va hayotgan ko‘z yumgan.

Umar Xayyomning ijodi O‘rta Osiyo va Eron xalqlari va butun insoniyat madaniyati tarixida ajoyib hodisa bo‘lgan. Uning fizika, matematika, astronomiya sohasidagi kitoblari dunyoning ko‘plab tillariga tarjima qilingan va muhim tarixiy ahamiyatga ega. Uning “ilon kabi chaquvchi” she’rlari hanuz o‘zining benihoya sig‘imi, qisqaligi, timsoliligi, ifoda vositalarining oddiyligi va turlanuvchi ohangi bilan zabt etadi.

Umar Xayyom falsafasi uni Uyg‘onish davrining insonparvarlari (“Yaratguvchining maqsadi va yaralganlarning yuqori cho‘qqisi - biz”) bilan yaqinlashtiradi. U jamiyatda hukm surgan tartibni, diniy aqidaparastlarni va chegaralarni yomon ko‘rgan va nafratlangan. Biroq, Xayyom tushkunlikka va salbiy kayfiyatga tushib qolgan, bunday holat o‘rta asrlarda va ayniqsa, Sharqda ko‘p kuzatilgan. Bu dunyo vaqtincha va o‘tkinchi hisoblangan. O‘sha vaqtlar ilohiyotchilari va faylasuflari abadiy hayotga va baxtga faqatgina o‘limdan keyingina erishish mumkin, degan fikrga tayanishgan.

Bularning bari Umar Xayyomning ijodida namoyon bo‘lmay iloj yo‘q edi. Ammo, shoir, shuningdek, real hayotni ham yaxshi ko‘rgan, uning nomukammalligiga qarshilik ko‘rsatgan va mavjud axloq va din chegaralariga qaramay, uning har bir lahzasidan zavqlanish kerakligiga chorlagan.

Umar Xayyom ruboiylari - o‘rta asrlar sharq she’riyatining mumtozi bo‘lib, bugungi kunda ham o‘ziga dono so‘zlar ixlosmandlarini tortadi.

Boy tarixiy ma’lumotlar asosida olimlar Umar Xayyomning astronomiya, matematika va fizika sohalaridagi bir qator muhim kashfiyotlarini isbotlab berishgan.

Bizga Xayyomning uchta yo‘nalishdagi matematik namunalari ma’lum: algebra, parallellik nazariyasi, mutanosiblik va sonlar ta’limoti nazariyasi. Ushbu yo‘nalishlarining barchasida Xayyomning turli mamlakatlarda atoqli o‘tmishdoshlari va shogirdlari bo‘lgan. U ko‘p tarafdan mumtoz yunon va ellinistik fanlarga tayangan - Arastu, Yevklid va boshqalar, lekin shu bilan birga, u hisob-algoritmining qismini belgilovchi yangi matematikaning yorqin namoyondasi bo‘lib ishtirok etadi.

Xayyomning sonlar hisobini Nosir id-Din at-Tusiy davom ettirgan. Ovrupada haqiqiy (ijobiy va salbiy) raqamlarning yagona mohiyati XVI asr oxirida paydo bo‘ladi, S. Steven tomonidan ochiladi. Munosabatlar tanqidi nazariyasining beshinchi kitobi bo‘lmish “Ibtido”, hisoblash matematikasi nuqtai nazariga XVII asr matematiklarining bir qator asarlari bag‘ishlangan; son mavjudligini ishlab chiqishda R. Dekard va I. Nyutonlar asosiy rol o‘ynashgan, ular raqamning tasodifiy qiymatinig bir xil turdagi birlik qiymatiga mavhum aloqasi sifatni aniqladilar.

Umuman olganda, sonlarning jiddiy nazariyasi XIX asrga kelibgina paydo bo‘ldi. Shunday qilib, islom olami matematiklarining ishlari, ularning orasida Umar Xayyomniki ham zanjirdagi ahamiyatli bog‘lam bo‘lib xizmat qiladi. Ularning mehnati - asosida matematik tahlil yotuvchi sonlarning jiddiy nazariyasiga olib keldi.

Umar Xayyomning matematik risolalari

•          Arifmetika mushkulotlari (Mushkilat al-xisab) - qo‘l yozma topilmagan.

•          Nomsiz algebraik risola - Tehronda.

•          Algebra va almukabal masalalarining yechisi haqida risola (Risola fi-l-baraxin 'ala masa'il aljabr va-l-muqobala) - Parij, Leyden, London, Nyu-York, Rim.

• Yevklid kitobini kirishdagi qiyinchiliklar haqida izoh (Sharh ma ashkala min musadarat kitab Uklidis) - Leyden.

Manba: arboblar.uz