Ulkan qizil yulduz
Ulkan qizil yulduz-soʻnayotgan yulduzlarning biridir.Yulduzning massasiga qarab, uning umri millionlab yillarga choʻziladi. Qizil gigant yulduzning massasi 0,5 dan 8 gacha boʻlgan quyosh massasiga ega va undan kattaroqlari Qizil supergigant, undan ham kattaroqlari esa Gipergigant deb ataladi
Oʻziga xosligi
Hertzsprung-Russell diagrammasida qizil gigant yulduz asosiy ketma-ketlik yulduziga xos emasligini, lekin K yoki M tipidagi spektrga ega ekanligini koʻrish mumkin.Ular qizil gigant yulduzlar deb ataladi, chunki ularning koʻrinishi qizgʻish va nisbatan katta.Ket yulduzlar turkumidagi Mir yulduzi, Torpak yulduz turkumidagi Aldebaran,Sirshi yulduz turkumidagi Arktur bahaybat qizil yulduzlar hisoblanadi. Saryshayan yulduz turkumidagi Antarlar, Orion yulduz turkumidagi Betelgeuse va Tazy yulduz turkumidagi Tazy VY supergigant qizil yulduzlar hisoblanadi.
Koʻpgina qizil gigant yulduzlarning yadrolari termoyadroviy reaktsiyada parchalanmagan geliy atomlaridan iborat.Ularning energiyasi geliy qatlamidan tashqarida kuygan vodorod qatlami tomonidan taʼminlanadi.Shuning uchun ular qizil gigant yulduzning RGB shoxli yulduzini hosil qiladi.Biroq, yadrolari ogʻir uglerodga boy atomlardan tashkil topgan qizil gigant yulduzlar ham bor, ular AGB yulduzlari deb ataladi.Yulduz atmosferasida bir oz koʻproq uglerodli AGB yulduzlari CN dan CR gacha boʻlgan spektral turga ega
Oʻzgarishi
Massasi Quyoshnikidan 0,5 dan 7 baravar katta boʻlgan yulduz yadrosida vodorod yoqilgʻisi tugasa, yonish yadrodan tashqarida vodorod boʻlgan qatlamga oʻtadi.Yadrodagi geliy esa yulduzni energiya bilan taʼminlay olmaydi, u ogʻirligi tufayli qiziydi va yadro atrofidagi qatlamlardagi vodorod yadroga quyiladi va shoshilinch energiyani ajrata boshlaydi.Bu asl nusxadan (taxminan 1000 ~ 10 000 marta) yorqinroq boʻlishiga va hajmining oshishiga olib keladi.Ovozni oshirish miqdori yorugʻlik chiqishidan oshib ketganda, sirt qatlamining harorati pasayadi.Shunday qilib, sirt qatlami haroratining zaiflashishi tufayli uning yorugʻligi qizil rangga oʻtadi va u ulkan qizil yulduz sifatida paydo boʻladi.Nazariy jihatdan, yulduz spektri A dan K gacha boʻlgan asosiy ketma-ketlik yulduzi qizil gigantga yoki hatto qizil supergigantga aylanadi.Shu bilan birga,O dan B turigacha boʻlgan yulduzlar koʻk gigantlarga aylanadi (ular qizil gigantning oʻzgarishiga oʻxshamaydigan jarayonni boshdan kechiradi)
Geliyning termoyadro reaksiyasi yulduz yadrosidagi qisqarish geliyning uch-alfa jarayonini yoqadigan zichlik va harorat sharoitlariga yetganda boshlanadi
Agar massasi Quyoshnikidan 2,5 baravar kam boʻlgan yulduzlar haqida gapiradigan boʻlsak, geliy yadrosining uzluksiz tashqariga chiqarilishi tufayli yadroda geliyning toʻplanishiga qarshilik tezlashadi va tortishish kuchiga qarshi elektron bosimi paydo boʻladi.Shuning uchun harorat 100 million darajaga koʻtarilganda,oq mitti yulduz kabi zich yulduz hosil boʻladi.Bu turdagi geliyning yonishi uning ichidagi energiyani darhol chiqarib yubora olmasligi sababli, u energiya toʻplashi sababli yulduz nurlarining qisqa portlashlariga olib kelishi mumkin.Keyin yadro yana yetarli energiyani boshdan kechiradi va tashqi qatlamdagi vodorod murakkab shaklda geliyga aylanadi va yadroda toʻplanadi.Shunday qilib, geliy uzoq vaqt toʻplanib, maʼlum chegaradan oshib ketganda, yadroni oʻrab turgan uglerod-kislorodga boy qatlamda yana geliy porlashi paydo boʻladi.Bu vaqtda yulduz HR diagrammasidagi gigant yulduzlar orasiga joylashtiriladi va har bir miltillagandan keyin keyingi yirik yulduz turiga oʻtadi.
Quyosh massasidan 2,57 baravar katta yulduzlarning termoyadro reaksiyasi tez sodir boʻladi, yadrosi issiq, uning yonishi oq mitti yulduz tipiga yetguncha boshlanadi, barcha yadro harakati bir xil va uzluksizdir.Bunday yulduzlar tarkibida ogʻir metallar kam boʻlsa (metall kambagʻal yulduz), ular HR diagrammasining oʻrta qismiga kiritilgan. Shu bilan birga, metallga boy yulduzlar HR diagrammasidagi qizil yulduzlarga qoʻshiladi.
Quyosh qizil gigant yulduz sifatida
Quyoshning asosiy ketma-ket yulduz sifatidagi hozirgi tabiati va kelajakdagi quyosh qizil gigant sifatida Bizning Quyoshimiz 5 yoki 7,5 milliard yil ichida qizil gigantga aylanadi. Olimlarning hisob-kitoblariga koʻra, quyosh oʻsha paytda juda katta boʻladi va u hozirgi quyosh tizimidagi Merkuriy,Choʻlpon,Yer,Qizil yulduz kabi barcha sayyoralarni va boshqa kosmik jismlarni yutib yuborishi mutlaqo mumkin. Biroq, massaning kamayishi tufayli Quyoshning tortishish kuchi zaiflashgani sababli,Marsdan tashqaridagi barcha sayyoralar Quyosh tizimidan tashqariga qarab harakatlana boshlaydi.Merkuriy,Choʻlpon sayyorasi, albatta, quyosh tomonidan soʻriladi, lekin yerning taqdirini hal qilish kerak. Toʻlqinlar kuchi boʻlmasa, Yerning Quyosh atrofidagi orbitasi tashqi tomonga 1,5 astronomik birlikka kengayadi.Ammo yaqinda oʻtkazilgan tadqiqotlar shuni tasdiqladiki, yer va quyosh hayajonli kuchga ega, shuning uchun er baribir quyosh tomonidan soʻriladi.Ammo bungacha Quyosh vodorodining tugashi tufayli Yer biosferasi allaqachon qulab tushgan boʻladi va ortib borayotgan quyosh energiyasi Yerdagi suvni bugʻlanadi. 3 milliard yildan keyin yer yuzasi Mars yuzasi kabi issiq boʻladi va 5 milliard yildan keyin yer yuzasidagi havo tashqi dunyoga tarqaladi.Shunday qilib, yer kul bilan qoplangan qorongʻu sayyoraga aylanadi.
Manbalar
uz.wikipedia.org