Uch avlod inson huquqlari
Inson huquqlarining „avlodlari“ tushunchasi 1970-yillarda paydo boʻlgan. Inson huquqlari tan olingan vaqtga koʻra uch avlodga boʻlinadi:
1.
Birinchi avlod — fransuz inqilobi tomonidan eʼlon qilingan shaxsiy va siyosiy huquqlar, shuningdek, Amerikada Mustaqillik uchun kurash;
2.
Ikkinchi avlod — xalqning oʻz ahvolini yaxshilash uchun kurashi natijasida paydo boʻlgan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy huquqlar;
3.
Uchinchi avlod — jamoaviy huquqlar, tinchlik huquqi, qurolsizlanish huquqi, toza atrof-muhitga boʻlgan huquq, rivojlanish huquqi va boshqalar.
Uchinchi avlod huquqlarini tan olish masalasi munozaralidir. Aksariyat ekspertlarning fikriga koʻra, inson huquqlari doirasida jamoaviy huquqlar haqida gapirish mumkin emas. Yaʼni inson huquqlari millatlar, ozchilik vakillari yoki boshqa ijtimoiy guruhlarning huquqlari emas. Bular shaxslarning „birlik“ huquqlaridir.
Birinchi avlod huquqlari
Shaxsiy huquq va erkinliklar
Shaxsiy huquq va erkinliklar fuqarolik deb ham ataladi. Ularning aksariyati tugʻilishdan boshlab har bir insonga tegishli va ajralmasdir.
Fuqarolik huquqlari shaxsning jamiyat aʼzosi sifatida erkinligini taʼminlash, uni noqonuniy tashqi aralashuvlardan huquqiy himoyasini taʼminlashga qaratilgan.
Shaxsiy huquqlarga quyidagilar kiradi: yashash huquqi; shaxsning shaʼni va qadr-qimmatini hurmat qilish huquqi; erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi; maxfiylik; harakat erkinligi; millatini va muloqot tilini tanlash erkinligi; sud muhokamasi huquqi; aybsizlik prezumptsiyasi huquqi va boshqalar.
Siyosiy huquq va erkinliklar
Siyosiy huquq va erkinliklar insonga ijtimoiy-siyosiy hayotda va davlat boshqaruvlarida ishtirok etish imkoniyatini beradi.
Siyosiy huquqlarning oʻziga xos xususiyati shundaki, ularning koʻpchiligi nafaqat odamlarga, balki faqat maʼlum bir davlat fuqarolariga tegishlidir. Ular fuqaro voyaga yetgan paytdan boshlab to‘liq ravishda ishlay boshlaydi.
Siyosiy huquqlarga quyidagilar kiradi: davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish huquqi; ovoz berish huquqi; soʻz erkinligi; tinch namoyishlar oʻtkazish huquqi; uyushma va uyushmalar tuzish huquqi hamda boshqalar.
Ikkinchi avlod huquqlari
Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar
Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy huquqlar inson hayotining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlari bilan bogʻliq boʻlib, uning mehnat, farovonlik, ijtimoiy taʼminot sohasidagi mavqeini belgilaydi. Maqsad — odamlar qoʻrquv va istaklardan xalos boʻlishlari uchun sharoit yaratishdir.
Ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarga quyidagilar kiradi: mehnat qilish huquqi; dam olish huquqi; ijtimoiy taʼminot huquqi; uy-joy huquqi; munosib turmush darajasiga boʻlgan huquq; sogʻliqni saqlash huquqi va boshqalar.
Madaniy huquqlar insonning maʼnaviy rivojlanishini kafolatlaydi hamda har bir shaxsning ijtimoiy taraqqiyotning foydali ishtirokchisi boʻlishiga yordam beradi. Bularga quyidagilar kiradi: taʼlim olish huquqi; madaniy boyliklardan foydalanish huquqi; jamiyatning madaniy hayotida erkin ishtirok etish huquqi; ijodkorlik huquqi; ilmiy taraqqiyot natijalaridan foydalanish huquqi va boshqalar.
Rossiya Konstitutsiyaviy sudi raisi Valeriy Zorkin taʼkidlaganidek, ikkinchi avlodning huquqlari dastlab Sovet Ittifoqida mustahkamlangan va qabul qilingan. Bu esa xalqaro hujjatlarga ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar toʻgʻrisidagi qoidalarni kiritilishiga sabab boʻlgan.
Uchinchi avlod huquqlari
Inson huquqlarining uchinchi avlodining paydo boʻlishi XX asrning ikkinchi yarmidagi keskinlashuv bilan oldindan belgilab qoʻyilgan global muammolardir. Ular orasida birinchi oʻrinlardan biri ekologik muammolar. Shuningdek, eng rivojlangan mamlakatlarning axborotlashtirish davriga kirishi hamdir. Demak — xavfsiz muhitga boʻlgan huquq, maʼlumot olish huquqi kabi huquqlar. Uchinchi avlod huquqlarining oʻziga xos xususiyati shundaki, ular jamoaviydir va ularni birgalikda amalga oshirilishi mumkin.
Yana qarang
Manbalar
Havolalar
uz.wikipedia.org