Turkmanobod
Turkmanobod (turkmancha: Türkmenabat; 1924-yilgacha va 1927-93 yillarda Chorjoʻy, 1924-27 yillarda Leninsk) — Turkmanistonning ikkinchi eng yirik shahri, Lebap viloyati markazi. Amudaryoning chap sohilida. Yirik temir yoʻl tuguni va daryo porti, aeroport bor. Aholisi 408 906 kishi.
Shaharda neftni qayta ishlash, metallsozlik sanoati korxonalari, ipak, goʻsht kombinatlari, jun, yigiruvtoʻquv, tikuvchilik, poyabzal, mebel fabrikalari, qorakoʻl, paxta tozalash, sut, vino, qurilish materiallari, superfosfat, taʼmirlash zdlari ishlab turibdi. Ped. instituta, bir kancha oʻrta maxsus bilim yurtlari, teatr, tarixoʻlkashunoslik muzeyi, Turkmaniston tajriba ipakchilik styasi, meliorativ stya bor.
Etimologiyasi
Shaharning avvalgi nomi, Chorjoʻy turkmancha boʻlib, forscha chahorjuy soʻzidan olingan boʻlib, u ikki qismdan iborat: čahâr, „toʻrt“ va juy „soy“ soʻzlaridan tashkil topgan. Ushbu turdagi nomlar Eronda ham keng tarqalgan, masalan, Sejoʻy qishlogʻi (soʻzma-soʻz tarjimasi „uch ariq“). Shaharning hozirgi nomi oddiygina turkman soʻzi va forscha: آباد, ābād ) qoʻshimchasining birikmasidan iborat boʻlib, obod „ekin ekiladigan joy“ (qishloq, shahar, viloyat) maʼnosini bildiradi.
Tarixi
Zamonaviy sanoat shahri boʻlgan Turkmanobodning tarixi 2000 yilga borib taqaladi. Shahar toʻgʻrisidagi dastlabki maʼlumotlar arab tarixchisi Balozuriyning (9-asr) asarida keltirilgan. Shaharning dastlabki nomi Amuy boʻlib, keyinroq arab tili taʼsirida Amul shaklini olgan. Amudaryo bu qadimiy shahar nomi bilan atalgan. Turkmanobod Buyuk Ipak yoʻlining Buxoro, Xiva va Marvga olib boradigan uchta yoʻl kesishmasidagi markaz edi. Arablar Amulga ilk bor 651 va 655-yillarda (Marvni bosib olganlaridan keyin) hujum qildilar. Bu toʻgʻridagi maʼlumotlar Xitoy manbalarida keltirilgan. 672-yilda Amul aholisi va arablarning Xurosondagi noibi Abdulloh ibn Ziyod askarlari oʻrtasida jang boʻlib oʻtgan. Shundan keyin u sulh tuzib Marvga qaytib ketgan. 8-asr boshida shaharni arab noibi („amil“) boshqargan.
Oʻrta asr Amul shahri xarobalari Chorjoʻy temir yoʻl stansiyasidan 9 km shimoli-sharqda joylashgan. 1-asrda vujudga kelgan shahar 150 ga maydonni egallab, ark (0,5 ga), shahriston (9 ga) va tashqi shahardan iborat boʻlgan. Ark shahristondan 33 m balandlikdagi tepalikda joylashgan. Shahriston kushon davri shahrining oʻzagi boʻlib, shahar katta rabod bilan oʻralgan. kushonlar davrida rabod 50 gektar maydonni egallagan.
10-asrda Amul kichkina boʻlsada, aholisi zich joylashgan. Shaharning jome masjidi baland yerda oʻrnashgan, bozorlarining usti yopiq boʻlgan.
Shahar 1221-yilda moʻgʻullar tomonidan vayron qilingan. Moʻgʻullar istilosidan keyingi manbalarda u qishloq sifatida tilga olinadi. 15-asrdan avvalgi „Amul“ nomi bilan birga shaharning yangi „Chorjoʻy“ nomi ham isteʼmolga kira boshlaydi va asta-sekin bu nom eskisini siqib chiqaradi.
Amul bir necha asrlar davomida oʻzbek xonligi (keyinchalik amirligi) hisoblanadigan Buxoroning muhim shahri boʻlgan.
Rossiya imperiyasi Turkistonni bosib olishni boshlagach, Amul Buxoro amirligi tomonidan ruslarga taslim boʻlib, keyinchalik Rossiyaning vassaliga aylanib, Rossiya imperatoriga sodiqlik qasamyodi qiladi. Zamonaviy shahar 1886-yilda, rus kazaklari hozirgi Turkmanobodning sharqiy qismidagi Uralkaga joylashib, oʻz turar joyini Yangi Chorjoʻy deb ataganlarida tashkil etilgan. Trans-Kaspiy temir yoʻli qurilishini yakunlash uchun bu yerga joylashtilirgan edi.
Rossiyada bolsheviklar hokimiyat tepasiga kelgan 1917-yil inqilobidan keyin kommunistlar Rossiya imperiyasining sobiq Oʻrta Osiyo viloyatlarini sobiq Xiva (Xorazm) va Buxoro xonliklari bilan birga etnik respublikalarga birlashtirdilar. Shunday qilib, Turkmanobod (o‘sha paytdagi nomi Chorjoʻy) O‘zbekiston hududi va qudratini qisqartirish maqsadida yangi tashkil etilgan Turkmaniston SSRga o‘tkazildi, bu yerda antisovetlarga qarshi separatistik harakatlar avj oldi.
Shaharning temir yoʻllar kesishmasidagi roli va Amudaryo viloyatining yuqori unumdorligi uni mamlakatning shimoli-sharqiy mintaqasidagi qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining yirik savdo markaziga aylantirdi. Shaharda oziq-ovqat, toʻqimachilik (paxta va ipakni qayta ishlash) fabrikalari mavjud. Chorjoʻy Sovet davrida Turkmanistonning sanoat va transport markazi boʻlgan, ammo bu bilan bogʻliq ish joylari va transport imkoniyatlarining aksariyati Ashxobodga koʻchirilgan yoki Turkmaniston mustaqillikka erishganidan beri yopilgan.
Brokxaus va Efron ensiklopedik lugʻatidagi Chorjoʻy haqidagi maqoladan (XX asr boshlari):
Chorjoʻy — Oʻrta Osiyo temir yoʻlining Amudaryo stansiyasi yaqinida (Krasnovodskdan 1070 y.), Amudaryoning chap qirgʻogʻida, Buxoro amiri Rossiya hukumatiga bergan yerda tashkil topgan shahar posyolkasi. Aholisi 4 068 kishi (2 651 erkak, 1 417 ayol), shu jumladan 3 501 nafari ruslar. Keng ravon koʻchalar, yetarlicha yashil zonalar, koʻplab doʻkonlar va ancha jonli bozori bor. Chorjoʻy muhim savdo markazi boʻlib, u yerdan Buxoro, Xiva va qisman Afgʻonistonga ketayotgan tovarlar daryo kemalariga yuklanadi. Amudaryo flotining paroxodi janubdagi Patta Hisor (Termiz) va Petro-Aleksandrovskiy (Xiva) oʻrtasida aloqani taʼminlab turadi… Chorjoʻydan 16 verst masofada Buxoroning ancha yirik Chorjoʻy shahri (mahalliy Chorjoʻy), oʻzining devor qoldiqlari va qal’asi boʻlgan Chorjoʻy viloyatining (bekligi) markazi joylashgan. Aholisi 15 ming kishi. Qadimgi Chorjoʻy (Amudaryo) jonli savdo almashinuvi bilan ajralib turadi. 1900-yilda stansiyaga 1 820 244 pud yuk (harbiy materiallar, shakar, yogʻoch, qurilish materiallari, temir, un, choy, guruch va boshqalar) keltirildi, oʻsha yili Chorjoʻy stansiyasidan 963 382 pud (teri, gilam, qoʻy terisi, paxta chigiti, paxta (516 641 pud), jun va boshqalar) yuk joʻnatilgan.
Katta sovet ensiklopediyasining uchinchi nashrida shahar haqida shunday yozilgan:
Chorjoʻy, shahar, Turkmaniston SSR Chorjoʻy viloyatining markazi, Amudaryoning chap qirgʻogʻida (Krasnovodsk-Toshkent temir yoʻl liniyasi kesib oʻtgan joy). Chorjoʻydan Qoʻngʻirot-Makat temir yoʻli boshlanadi. Aholisi 1977-yilda 113 ming kishi (1939-yilda 51 ming). 1880-yillarda Buxoro xonligi hududida rus istehkomi sifatida vujudga kelgan. 1886-yildan Yangi Chorjoʻy deb nomlangan shahar Oʻrta Osiyoning savdo va transport markazi boʻlgan (1888-yilda Oʻrta Osiyo temir yoʻli Chorjoʻy orqali oʻtgan). 1918—24 yillarda Turkiston ASSR, 1924-yildan Turkmaniston SSR tarkibida. 1937-yildan Chorjoʻy deb nomlangan. 1939—63 va 1970-yildan viloyat markazi[2].
Geografiyasi
Turkmanobod 187 m (614 ft) balandlikda, Amudaryo boʻyida, Oʻzbekiston bilan chegarada joylashgan. Turkmanobod Lebap viloyatining markazida joylashgan boʻlib, Turkmanistonning uchta viloyati: Mari, Ahal va Toshoʻgʻuz viloyatlari hamda O‘zbekiston va Afg‘oniston bilan chegaradosh.
Sharqiy Qoraqum choʻlida Turkmanoboddan 70 kilometr janubda (43 milya) zemzen yoki choʻl timsohlari bilan mashhur Repetek qoʻriqxonasi joylashgan.
Iqlimi
Turkmanobod salqin choʻl iqlimiga ega (Köppen iqlim tasnifida BWk), qishi salqin va yozi juda issiq. Yomgʻir odatda yengil va tartibsiz boʻlib, asosan qish va bahor oylarida tushadi.
Aholisi
Turkmanobod turkman tilining oʻziga xos lahjasiga egaligi bilan mashhur. Bu mintaqaviy lahja turkman va oʻzbek tillarining gibrididir, ular mintaqa madaniyati va urf-odatlariga katta taʼsir koʻrsatgan. Bu lahjada asosan Turkmanobod va Lebap viloyatining shimoliy tumanlarida so‘zlashadi.
Transport tizimi
Turkmanobod mamlakat poytaxti Ashxobod va port shahri Turkmanboshi bilan Turkmaniston havo yoʻllari va M37 avtomagistrali orqali bogʻlangan. Shahar, shuningdek, Turkmanistonning barcha viloyatlari bilan temir yoʻl orqali bogʻlangan. 2017-yilning mart oyida Turkmanobodda Amudaryoni kesib o‘tish uchun ikkita yangi ko‘prik ochildi, biri temir yo‘l, ikkinchisi avtotransport uchun. Temir yoʻl koʻprigi 1900-yillarning boshlarida qurilgan koʻprikning oʻrniga, avtomobil koʻprigi esa ponton koʻprigini almashtirdi .
2018-yilda yangi Turkmanobod xalqaro aeroporti ochildi, u shaharning janubiy chekkasida yangi qo‘shib olingan qismida joylashgan. Aeroport majmuasining sig‘imi soatiga 500 yo‘lovchini tashkil etadi. Turkmanobod mamlakatning barcha yirik shaharlariga va undan rejali havo qatnovini taklif etadi.
Shahar O‘zbekiston bilan xalqaro chegaradagi Farob punktidan bir oz masofada joylashgan.
Madaniyati
Turkmanobod oʻzining bozorlari bilan mashhur. Eng katta bozor — „Jahon bozori“ (turkmancha: Dünya bazar). Boshqa mashhur bozorlar: Yashil bozor (Gök bozor) va Markaziy bozor (Merkezi bozor). Butun mamlakat boʻylab odamlar Turkmanobodga mahalliy, xitoy, turk, oʻzbek va rus tovarlarini sotib olish uchun kelishadi. Dunya bozorida zargarlik buyumlari, maishiy texnika, kiyim-kechak, sut mahsulotlari va avtomobillar kabi koʻplab rastalar mavjud.
Zaton, shahar markazidan taxminan 5 kilometr (3.1 mi) uzoqlikda joylashgan sunʼiy plyaj asosiy dam olish maskani hisoblanadi. Yozda yoshlar dam olish uchun Zatonga yigʻilishadi.
Taʼlim tizimi
Turkmanobodda bitta universitet — Saidnazar Saydiy nomli Turkman davlat pedagogika instituti (Seýitnazar Seýdi adyndaky Turkmen Döwlet Mugallymchilyk Institute) tibbiyot kolleji, umumtaʼlim maktablari, ixtisoslashtirilgan sanʼat va sport maktablari mavjud.
Diqqatga sazovor joylari
Turkmanoboddan 70 km janubi-gʻarbda, sharqiy Qoraqumda Repetek qoʻriqxonasi Oʻrta Osiyodagi eng issiq joy hisoblanadi.
Amul-Chorjoʻy turar-joyi — 10-12 asrlarga oid Amul hukmdori qal’asi xarobalari. U Turkmanobodga kirishga juda yaqin — atigi 10 kilometr uzoqlikda joylashgan. 10-asrda aholi punkti suvli keng xandaq bilan oʻralgan, keng kvadrat shaklda qurilgan qal’a edi.
Oston bobo maqbarasi . Shuningdek, u Karki shahar-muzeyi tarkibiga kiradi, 11-asrda qurilgan masjid va qabrdan iborat.
Doyaxotin karvonsaroyi (Boy-Xotin) . Amuldan Xorazmga olib boruvchi yo‘lda joylashgan karvonsaroy, 11-12 asrlarga oid noyob meʼmorchilik yodgorligi hisoblanadi. Bugungi kundagacha faqat xom gʻishtli karvonsaroyning ulkan xarobalari yetib kelgan. Rabot bir vaqtlar dumaloq minoralar bilan mustahkamlangan.
Qoʻytentogʻ (Köýtendag) — tabiiy sivilizatsiyaga tegilmagan togʻli hudud, hayvonlar va oʻsimliklarning eng noyob turlari bilan toʻla. Bu yerda oy manzarasini, noyob karst gʻorlarini, shuningdek, insoniyatdan oldingi tarixga oid bir joyda toʻplanib qolgan dinozavr izlari saqlangan Dinozavr platosini koʻrish mumkin.
Turkmaniston janubi-sharqidagi Gaurdak togʻining shimoli-sharqiy yon bagʻrida eng qadimiy dinozavrlarning yuzdan ortiq toshga aylangan izlari topilgan dinozavrlar platosi kashf qilindi. 750-800 metr balandlikda joylashgan qoyali platoda izlar deyarli mukammal saqlanib qolgan.
Shaharda cherkovlar ham faoliyat koʻrsatmoqda: Avliyo Nikolay Moʻjizakor cherkovi va muqaddas Birinchi Havoriylar Pyotr va Pavl cherkovi. Ilgari viloyat kutubxonasi boʻlgan masjid binosi bor.
Sanʼatda
Chorjoʻy qovunlari Anna Axmatovaning
"Chorjoʻy qovunidan oy yotganda" sheʼrida tilga olingan.
Oleg Basilashvilining qahramoni
"Ikki kishilik vokzal" filmida Chorjoʻy qovunlari bilan savdo qilgan.
Chorjoʻy qovunlarini qarindoshlariga Aleksandr Pankratov-Cherniy qahramoni
"Nofelet qayerda?" filmidagi sovgʻa sifatida olib kelgan.
"Qovun" filmi (1982, „Qozoqfilm“) qahramoni Chorjoʻy qovunini sotib olgan.
Qardosh shaharlari
Manbalar
uz.wikipedia.org