Turkiya — Yaponiya munosabatlari
Yaponiya — Turkiya munosabatlari (yaponcha: 日本とトルコの関係; turkcha: Japonya-Türkiye ilişkileri) Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi tashqi aloqalardir. Yaponiyaning Anqarada elchixonasi va Istanbulda bosh konsulligi bor. Turkiyaning Tokioda elchixonasi va Nagoyada bosh konsulligi bor. Oʻzaro munosabatlar iliq hisoblanadi.
Tarixi
Usmonli imperiyasi
Ikki davlat oʻrtasidagi aloqalar XIX asrda boshlangan. 1890-yilda Turkiyaning „Ertugʻrul“ fregati Yaponiyaning Vakayama qirgʻogʻida rifga urilib, choʻkib ketgan. Asosiy aloqalar shundan soʻng boshlandi. Tirik qolgan dengizchilar ikkita yapon fregati tomonidan Istanbulga qaytarildi. Vakayama prefekturasining Kushimoto shahrida, Kushimoto turk yodgorlik va muzeyi yaqinida Usmonli dengizchilar xotirasiga yodgorlik oʻrnatildi. 2015-yilda Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi doʻstlikning 125 yilligi munosabati bilan „125 yillik xotira“ filmi namoyish etildi. Kinofilm Yaponiya-Turkiya munosabatlaridagi ikki tarixiy voqea, Ertugʻrulning choʻkib ketishi va 1985-yilda Erondan yapon fuqarolarining evakuatsiya qilinishini aks ettiradi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida haqiqiy nipponofiliya Usmonli matbuotini Yaponiyaga oid yuzlab-yuzlab maqolalar bilan egallab oldi. Oʻrta Osiyodan koʻchgan sharq xalqi sifatida koʻplab turklar gʻarb modernizatsiyadan koʻra Yaponiya kabi boshqa bir Sharq, Osiyo xalqiga oʻzgacha yaqinlik his qilganlar. Turklar va yaponlar oʻrtasidagi oʻzaro tortishuvlarga ularning asrlar davomida Usmonlilarning ashaddiy dushmani va Yaponiyaning yangi dushmani boʻlgan Rossiyaga nisbatan umumiy dushmanligi qoʻshildi. Panosiyoizm mafkurasini targʻib qila boshlagan yaponlar Meydzi imperatori bilan Yamato xonadoni shahzodalari sulton-xalifa Abdul Hamid II ni ziyorat qilish uchun yuborib, hadyalar va shartnomalar tuzish boʻyicha takliflar bilan kela boshladilar, bu esa Usmonli matbuotida katta hayajonga sabab boʻldi. Yaponiyani maʼlum darajada hayratda qoldirgan Abdulhamid II imperator Meydzi islom dinini qabul qiladi, oʻzini xalifa deb eʼlon qiladi va shu tariqa uni dunyodagi barcha sunniy musulmonlarning hurmatli shaxsiga aylantiradi, degan mashhur mish-mishlar tufayli paydo boʻlgan fikrlarga berilib ketgan edi.
Yaponiya kabi Osiyo davlatining 1905-yilda Usmonli imperiyasining anʼanaviy dushmani boʻlgan Rossiyani magʻlubiyatga uchratgani ittifoqchilarni juda ruhlantirdi va gazetalar Yaponiyaning gʻalabasini nafaqat Rossiya, balki Gʻarb qadriyatlari ustidan qozonilgan gʻalaba sifatida tasvirlashdi. Ittifoqchilar yaponlarning Gʻarb ilm-fan va texnologiyasini oʻzlarining „Sharqiy maʼnaviy mohiyatini“ yoʻqotmasdan qabul qilganliklari uchun ayniqsa hayratda qoldilar, bu Gʻarb qadriyatlarini qabul qilmasdan turib modernizatsiya qilish mumkinligini isbotlaydi va Usmonli imperiyasini Yaqin Sharqdagi „Yaponiya“ga aylantirish uchun ilhom beradi". Turklar Buyuk Xitoy devorining shimolida yashovchi xalq sifatida paydo boʻlgan. Tarixda turklar haqida birinchi manbalar milodiy 585-yilda Xitoy imperatori Venga yozgan maktubida uchragan. Asrlar davomida turklar Yevroosiyo boʻylab kezib, 1071-yilda Manzikert jangida rimliklar ustidan qozonilgan gʻalabadan keyin Anadoluda juda koʻp sonli boʻlib joylashdilar. Davlat Buyuk Xitoy devorining shimolida joylashgan Sharqiy Osiyodagi turklarning vatani uchun qabul qilgan Turon nomi bilan koʻp vaqt oʻtkazdi. Xitoy va arablar turklarning anʼanaviy dushmani boʻlganligi sababli, bu xalqlar bilan doʻstlik rishtalari mavjud emas. Yosh turklarning mafkurachisi Ziya Goʻkalp 1913-yilda yozgan maqolasida „turkning qilichi va shunga oʻxshab uning qalami oʻzlarini emas, arablarni, xitoylarni va forslarni koʻtardi“ degan edi. Goʻkalp turklar uchun Attila Hun, Chingizxon, Temur va Hulagu Xon kabi turk-moʻgʻul anʼanalarining muhim shaxslarini yana bir bor oʻrganish vaqti kelganini taʼkidladi.
Yosh turklar inqilobidan keyin 1908-yilda boshlangan ittifoqchi rejim tomonidan olib borilgan modernizatsiya siyosati Yaponiyaning Meiji modernizatsiyasidan ilhomlangan edi. Ittifoqchilardan biri, polkovnik Pertev Bey 1908-yilgi inqilobdan keyin shunday deb yozgan edi: „Biz yaqinda … bir necha yil oldin Uzoq Sharqning chiqayotgan quyoshi kabi yorqinlik bilan koʻtarilamiz! Nima boʻlganda ham, millat hamisha oʻz kuchi natijasida yuksalishini unutmaylik!“.
Yaponiya va Usmonli imperiyasi oʻrtasida shartnoma munosabatlarini oʻrnatishga urinishlar Yaponiyaning boshqa buyuk davlatlar singari ahdnomalar olishini talab qilishi va imperiyaning ikki davlat faqat mutlaq teng huquqlar sifatida muzokara olib borishini talab qilishi sababli muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Birinchi jahon urushi davrida Yaponiya Antanta davlatlatdan biri, Turk Usmonli imperiyasi esa markaziy kuchlardan biri edi.
Turkiya Respublikasi
Turkiya Respublikasi tashkil topganidan keyin 1924-yilda diplomatik aloqalar oʻrnatildi va 1925-yilda ilk elchixonalar ochilgan. Yaponiyaning Turkiyadagi birinchi elchisi Sadatsuchi Uchida boʻlib, Uchida 1926-yilda Turkiya va Yaponiya oʻrtasida oʻzaro almashinuvni yoʻlga qoʻygan notijorat tashkilot boʻlgan Yaponiya-Turkiya jamiyatini tuzdi.
Turkiya 1945-yilning fevralida Yaponiyaga urush eʼlon qilgan boʻlsa-da, bu ham butunlay ramziy boʻlgan. 1985-yilda Eron-Iroq urushi paytida harbiy harakatlar barcha samolyotlarni urib tushirish bilan tahdidli vaziyat kuchayganida, Turkiya oʻsha paytda Tehronda yashagan 215 yapon fuqarosini qutqarish uchun samolyot yuborgan. Turkiya hukumati shunda: "Biz Ertugʻrul dengizchilarining qutqarilishini unutganimiz yoʻq. Shunday qilib, yordamga muhtoj Yaponiya fuqarolari borligini eshitganimizdan soʻng, biz ularni qutqarishga bordik " deb bayonot bergan.
2010-yil turk-yapon munosabatlarining 120 yilligi munosabati bilan yil davomida Turkiya boʻylab 186 dan ortiq tadbir oʻtkazildi. Bu yil Turkiya "Turkiyada 2010-yil Yaponiya yili "ni oʻtkazdi. 2010-yil 10-iyulda imperatorning amakivachchasi Mikasa shahzodasi Tomoxito Kaman Kalehöyuk arxeologiya muzeyining ochilish marosimida ishtirok etdi. Muzey Yaponiya mablagʻi hisobidan qurilgan. Shahzoda koʻpincha yapon-turk munosabatlarini rivojlantirishda faol ishtirok etgan. Bundan tashqari, 2011-yil mart oyida Sharqiy Yaponiyada sodir boʻlgan Buyuk zilzila va 2011-yil oktyabr va noyabr oylarida Turkiyaning sharqiy qismida sodir boʻlgan zilzilalar natijasida har ikki davlat bir-birini qoʻllab-quvvatlagan. Bu ikki mamlakat fuqarolari oʻrtasidagi munosabatlarni mustahkamlagan.
Xalqaro tashkilotlarda hamkorlik
Yaponiya — Turkiya bir qator xalqaro tashkilotlarga aʼzodir, jumladan:
Siyosiy munosabatlar
Turkiya va Yaponiya Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD), G20 va Jahon savdo tashkiloti (JST) aʼzolaridir. Shuningdek, Turkiya Yevropa Kengashi va Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT) aʼzosi, Yaponiya esa kuzatuvchi hisoblanadi.
Yaponiyada 4444 nafar (2010) turk fuqarosi istiqomat qiladi, bu Turkiyaning Yaponiya bilan aloqalarining muhim jihatini tashkil etadi.
Yaponiya-Turkiya jamiyati 1926-yilda tashkil etilgan boʻlib, oʻshandan beri seminarlar, sanʼat, til va madaniyat almashinuvi va hatto oshpazlik almashinuvi faoliyati orqali Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi doʻstona munosabatlarni rivojlantirilmoqda.
Turkiya-Yaponiya Madaniy Muloqot Jamiyati 2006-yilda tashkil etilgan, biroq 1873-yildan beri Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi madaniy va boshqa turdagi almashinuv faoliyatini qayd etib boradi.
Yaponiya Tashqi ishlar vazirligi tomonidan 2012-yilda Turkiyada oʻtkazilgan jamoatchilik soʻroviga koʻra, respondentlarning 83,2 foizi Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi munosabatlar „doʻstona“ deb javob bergan.
Yaponiya Turkiyaning 2019-yilgi Suriya shimoli-sharqidagi hujumini tanqid qildi. Tashqi ishlar vaziri Toshimitsu Motegi oʻz bayonotida shunday dedi: „Yaponiya soʻnggi harbiy amaliyot Suriya inqirozini hal qilishni yanada qiyinlashtirishi va gumanitar vaziyatning yanada yomonlashishiga olib kelishidan chuqur xavotirda. Yaponiya yana bir bor Suriya inqirozini hech qanday harbiy yoʻl bilan hal qilib boʻlmasligi haqidagi pozitsiyasini taʼkidlaydi“.
Ikkala davlat ham Nissan kompaniyasining sobiq rahbari Carlos Ghosn qochib ketgan paytda hamkorlik qilgan.
Yuqori darajadagi tashriflar
Manbalar
Havolalar
uz.wikipedia.org