Turkiya — Ozarbayjon munosabatlari
Ozarbayjon-Turkiya munosabatlari Ozarbayjon va Turkiya oʻrtasidagi siyosiy, iqtisodiy va boshqa sohalardagi ikki tomonlama munosabatlardir.
Etnik, diniy va madaniy jihatdan Turkiyaga yaqin boʻlgan Ozarbayjon uning Janubiy Kavkazdagi asosiy hamkori boʻlib qolmoqda, shuning uchun Turkiya — Ozarbayjonning mustaqilligini mustahkamlash va hududiy yaxlitligini saqlash borasidagi saʼy-harakatlarining sodiq tarafdori.
Еurli manbalarga koʻra, mamlakatlar oʻrtasidagi davlat chegarasining uzunligi — 9 kmdan 11 km gacha.
Tarixi
Ozarbayjon SSR davrida
Kars shartnomasi imzolangandan keyin Turkiyaga Ozarbayjon SSR diplomatik vakillari yuborilgan. 1921-1922 yillarda Ozarbayjon SSR va Kavkazorti SFSRning Turkiyadagi diplomatik vakili Ibrohim Abilov boʻlgan.
1991-yildan keyin
Qorabogʻ urushi Qorabogʻ urushi boshlanishi bilan Turkiya, ayniqsa, Ozarbayjon prezidenti Abulfaz Elchibey davrida Ozarbayjonni toʻliq qoʻllab-quvvatladi. Kelbajar viloyati Armaniston kuchlari nazoratiga oʻtganiganidan soʻng Turkiya 6-aprel kuni BMT Xavfsizlik kengashining favqulodda yigʻilishida murojaat bilan chiqdi. Ammo Xavfsizlik Kengashi Turkiya taklif qilgan „Armanistonning suveren — egamen Ozarbayjon Respublikasiga nisbatan tajovuzkorligi“ni rad etdi. Qabul qilingan rezolyutsiyada faqat „Togʻli Qorabogʻdagi mojaroda dushmanlik harakatlari avj olgani“dan jiddiy xavotir bildirildi, Armanistonning tajovuzi haqida hech narsa deyilmadi. 1992-yil mayida arman qurolli tuzilmalari Naxichevanga hujum qildi, Turkiya urushga aralashishi mumkin boʻlgan vaziyat yuzaga keldi. 1993-yilda Turkiya Ozarbayjon viloyatlarini arman qoʻshinlari bosib olganini bahona qilib, Armaniston-Turkiya chegarasini bir tomonlama toʻsib qoʻydi. Turkiya hukumati Armaniston arman genotsidini xalqaro miqyosda tan olinishga urinishini toʻxtatib, oʻz qoʻshinlarini Togʻli Qorabogʻdagi mojaro zonasidan olib chiqib ketish sharti bilan chegarani ochishga vaʼda berdi.
Biroq aksariyat hollarda Turkiyaning yordami diplomatiya bilan cheklangan. Tadqiqotchi Svante Kornel fikricha, bunga Turkiyaning Kavkazdagi yana bir nufuzli oʻyinchi — Rossiya bilan munosabatlarini buzishdan qoʻrqishi sabab boʻlgan. 1993-yil aprelida armanlar Ozarbayjonning Kelbajar viloyatini egallab olganida, Turkiya prezidenti Turgut Oʻzal Rossiyani Armanistonni qoʻllab-quvvatlayotganlikda ayblagan edi. Shuningdek, Turkiya Ozarbayjon bilan harbiy hamkorlikni kengaytirib, qurol yetkazib berishni boshlashini maʼlum qildi. Bunga javoban Rossiya mudofaa vaziri Pavel Grachyov Anqaraga safari chogʻida Anqarani „Ozarbayjondan uzoqroq turing“ degan ma‘noda diplomatik tarzda ogohlantirgan edi.
Ikkinchi Qorabogʻ urushi Turkiya 2020-yili Ikkinchi Qorabogʻ urushi vaqtida ham Ozarbayjonga siyosiy yordam koʻrsatdi. Oʻt ochishni toʻxtatish boʻyicha kelishuva erishilgach, Turkiya Ozarbayjonga Armaniston qoʻshinlari tashlab chiqqan hududlarni minalar va qoʻlbola portlovchi qurilmalardan tozalashda yordam berishni davom ettirdi. 11-noyabrda Rossiya va Turkiya mudofaa vazirlari Sergey Shoygu va Hulusi Akar Togʻli Qorabogʻda oʻt ochishni toʻxtatish rejimini kuzatish boʻyicha qoʻshma markaz tashkil etish toʻgʻrisidagi memorandumni imzoladi.
Diplomatik munosabatlar
Turkiya Ozarbayjon mustaqilligini 1991-yil 9-noyabrda tan olgan. Turkiya 1991-yilda Ozarbayjon mustaqilligini tan olgan birinchi davlat boʻlgan edi.
Mamlakatlar oʻrtasida diplomatik munosabatlar 1992-yil 14-yanvarda oʻrnatilgan.
Turkiyaning Ozarbayjondagi elchixonasi 1992-yil yanvarida, Ozarbayjonning Turkiyadagi elchixonasi 1992-yil avgust oyida ochilgan.
Ozarbayjon parlamentida ikki tomonlama hamkorlik boʻyicha parlamentlararo guruh faoliyat koʻrsatmoqda. Guruh rahbari — Ahliman Amiraslanov.
Turkiya Buyuk Millat Majlisida ikki tomonlama munosabatlar boʻyicha parlamentlararo guruh faoliyat koʻrsatmoqda. Guruh rahbari — Shamil Ayrim.
Ozarbayjon Bosh konsulligi Istanbul va Karsda faoliyat yuritadi.
Naxichevan va Ganjada Turkiyaning Bosh konsulligi joylashgan.
Ozarbayjonning Istanbuldagi bosh konsuli — Narmina Mustafoyeva.
Huquqiy baza
Tomonlar oʻrtasida 256 ta hujjat imzolangan.
Baʼzi konvensiyalar:
Iqtisodiy hamkorlik
Ozarbayjon 2000-yillarda turk tovarlari uchun muhim bozorga aylandi. 2001—2011-yillarda Turkiyaning Ozarbayjonga yillik eksporti 225 million AQSh dollaridan 2 064 million dollargacha koʻtarilgan.
2020-yil 25-fevralida Boku shahrida Ozarbayjon Respublikasi va Turkiya Respublikasi prezidentlari ishtirokida oliy darajadagi Ozarbayjon-Turkiya strategik hamkorlik kengashining VIII yigʻilishi boʻlib oʻtdi, uning doirasida Ozarbayjon-Turkiya davlatlari oʻrtasida bir qator hujjatlar imzolandi.
2020-yil dekabr oyida Ozarbayjon Energetika vazirligi va Turkiya Energetika va tabiiy resurslar vazirligi oʻrtasida Naxichevanga tabiiy gaz yetkazib berish boʻyicha memorandumi imzolandi.
Turkiya va Ozarbayjon oʻrtasida imtiyozli savdo-sotiq toʻgʻrisidagi kelishuv mavjud.
1996-yildan beri iqtisodiy hamkorlik boʻyicha hukumatlararo komissiya faoliyat koʻrsatmoqda.
Ozarbayjonda 5000 ga yaqin turkiyalik yuridik shaxs va tadbirkor faoliyat yuritmoqda.
Imtiyozli savdo-sotiq toʻgʻrisidagi shartnoma doirasida 15 turdagi mahsulotlarning bojsiz aylanmasi amalga oshirilmoqda.
Neft va gaz sanoati
Boku — Tbilisi — Jayhan neft quvuri Boku — Tbilisi — Jayhan — Turkiyaning Oʻrta yer dengizi sohilida joylashgan Jayhan portiga Kaspiy neftini yetkazib beradigan quvur liniyasi. 2004-yil 3-fevralda Bokuda Ozarbayjon, Gruziya va Turkiya prezidentlari ishtirokida Boku — Tbilisi — Jayhan loyihasini moliyalashtirish boʻyicha hujjatlarni imzolash marosimi boʻlib oʻtgan edi.
Butun neft quvurining rasmiy tantanali ochilish marosimi 2006-yil 13-iyulda Jayhanda boʻlib oʻtdi. Bu MDHda Rossiyadan tashqarida yotqizilgan hamda AQSH va Buyuk Britaniyaning bevosita ishtirokida qurilgan birinchi neft quvuri edi. Ish boshlanishi bilan Markaziy Osiyo, Kavkaz va Kaspiy dengizini qamrab olgan ulkan mintaqadagi kuchlarning geosiyosiy uygʻunligi yana bir bor keskin oʻzgardi. Mavjud Boku-Novorossiysk neft quvuri orqali Rossiya hududi orqali amalga oshirilishi mumkin boʻlgan katta hajmdagi neftni tashish Rossiyani chetlab oʻtdi va bu uning mintaqadagi taʼsirini kamaytirdi.
Boku — Tbilisi — Arzrum gaz quvuri 2007-yil 25-martida Boku — Tbilisi — Arzrum gaz quvurining tantanali ochilish marosimi boʻlib oʻtdi, unda Ozarbayjon, Gruziya va Turkiya rahbarlari ishtirok etdi.
Nabukko (Nabucco) 25-fevral, Nabukko Turkmaniston va Ozarbayjondan Yevropa Ittifoqi mamlakatlariga, birinchi navbatda, Avstriya va Germaniyaga toprtilgan 3300 km uzunlikdagi magistral gaz quvuridir. Loyiha quvvati yiliga 26-32 milliard kub metr gaz yetkazib berishga moʻljallangan. Loyihaning taxminiy qiymati 7,9 milliard yevroni tashkil etadi. Loyiha 2002-yildan beri ishlab chiqilmoqda. Qurilish 2011-yilda boshlanib, 2014-yilgacha yakunlanishi rejalashtirilgan edi. Quvurning katta qismi Turkiya hududidan oʻtishi kerak edi. 2013-yil 28-iyun kuni Nabukko loyihasi yopilgani, ustuvor loyiha endi Trans-Adriatik gaz quvuri ekani va Shohdengiz konidan gazni Ozarbayjondan olib oʻtish umuman muammoli ekani eʼlon qilindi.
TANAP TANAP loyihasini ishlab chiqish 2011-yil 17-noyabrda Istanbulda boʻlib oʻtgan Uchinchi Qora dengiz energiya va iqtisodiy forumida rejalashtirilgan edi. 2011-yil 26-dekabrda Turkiya va Ozarbayjon oʻrtasida gaz quvurini tortish va foydalanish boʻyicha memorandum imzolandi.
2015-yil 17-martda Rejep Tayyib Erdog‘an, Ilhom Aliyev va Georgiy Margvelashvili Turkiya sharqidagi Kars shahrida quvur poydevorini qoʻyish va shu tariqa gaz quvuri qurilishi boʻyicha ishlar boshlanishini nishonlash uchun rasman uchrashdi. Qurilish 2015-yilda boshlandi va 2018-yil iyunida yakunlandi.
TANAP Janubiy gaz yoʻlagining bir qismi boʻlib, Trans-Adriatik quvur liniyasiga (TAP) ulanadi. Quvur Gruziya-Turkiya chegarasidan Turkiyaning gʻarbiy chegarasigacha oʻtadi. Bitta filial Turkiyadan Gretsiyaga, u yerdan Albaniyaga va Italiyadagi soʻnggi manzilga tortilishi rejalashtirilgan. Loyiha Ozarbayjonning Shohdengiz konidan gaz tashishni nazarda tutadi. Gaz quvuri Ozarbayjondagi Sangachal terminalidan boshlanadi. Uning dastlab rejalashtirilgan quvvati 16 milliard kub metr tabiiy gazni tashkil etadi. Olti milliard kub metr Turkiyaga, qolgani esa Yevropaga yetkazib beriladi. 2018-yilda gaz Turkiyaga yetib bordi va 2020-yilda Transadriatik gaz quvuri (TAP) qurilishi tugallangach, gaz Yevropaga yetkazilishi rejalashtirilgan edi. Loyiha aksiyadorlari: SOCAR (58 foiz), Botas (30 foiz) va BP (12 foiz).
2018-yil 12-iyunda Turkiyaning Eskishehir viloyatida kompressor va oʻlchash stansiyasida Trans-Anadolu gaz quvurining ochilish marosimi boʻlib oʻtdi. Ozarbayjon va Turkiya prezidentlari gaz quvurini ishga tushirdi. 2019-yil 30-noyabrda Turkiyadagi Edirne shahrining Ipsala qishlogʻida gaz quvuri Yevropa bilan bogʻlandi (1-bosqich).
SOCAR Turkiya SOCAR 2008-yilda SOCAR Turkiya shoʻba korxonasi Petkim neft-kimyo majmuasini sotib olish orqali Turkiyaning neft-kimyo sektoriga sarmoya kiritdi.
STAR 2018-yil 19-oktabrda Turkiyaning Izmir shahrida Ozarbayjon davlat neft kompaniyasi SOCARga tegishli STAR neftni qayta ishlash zavodining ochilish marosimi boʻlib oʻtdi.
Zavod nafta, dizel yoqilgʻisi, aviakerosin, suyultirilgan gaz hamda benzin va mazutdan boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishga moʻljallangan. Bu yerda Azeri Light, Kerkuk va Urals kabi neft turlari qayta ishlanadi. Yiliga 10 million tonna mahsulotni ishlab chiqarish rejalashtirilgan.
Gaz taʼminoti
2021-yilda Ozarbayjon Turkiyaga 8 milliard 820,24 million kub metr gaz yetkazib berdi.
Gaz „Shohdengiz −1“ va „ Shohdengiz −2“ konlaridan qazib olinmoqda.
Transporti
Boku — Tbilisi — Kars temiryoʻli Boku — Tbilisi — Kars temiryoʻli Ozarbayjon, Gruziya va Turkiya temiryoʻl tarmoqlarini bogʻlaydigan transport koridoridir. Loyihaga 2007-yilda kirishilgan. 2007-yil 7-fevralda Gruziya, Ozarbayjon va Turkiya temiryoʻl koridorini yaratish boʻyicha hukumatlararo bitimni imzolagan edi. Shartnoma doirasida Gruziyaning Axalkalaki stansiyasidan Kars shahridagi temiryoʻl vokzaliga qadar uzunligi 98 km boʻlgan temiryoʻl liniyasi qurilishi kerak edi, shundan 68 km Turkiya, 30 km Gruziya hududiga toʻgʻri keladi.
2017-yil 30-oktyabr kuni Boku
— Tbilisi
— Kars (BTK) temiryoʻl liniyasining rasmiy ochilish marosimi boʻlib oʻtdi. Marosimda Ilhom Aliyev, Rejep Tayyib Erdog‘an va Giorgiy Kvirikashvili ishtirok etdi.
Ulushlar Rafineri Holding (SOCAR Turkey Energy) — 60 %
SOCAR — 40 %
Fuqarolar almashuvi
Fuqarolarning vizasiz sayohati toʻgʻrisida kelishuv mavjud.
Taʼlim
2021-yil dekabr holatiga koʻra, Turkiyada 25 ming ozarbayjonlik talaba tahsil olmoqda. Ozarbayjonda 3 ming turk talabasi bor. Ulardan 700 ga yaqini Ozarbayjon tibbiyot universitetida ta‘llim olmoqda.
Sogʻliqni saqlash
Ozarbayjon kasalxonalardagi tibbiy asbob-uskunalar va asboblarning asosiy miqdori Turkiyada ishlab chiqarilgan.
Turkiyada ishlab chiqarilgan 1000 dan ortiq dori vositasi Ozarbayjonda davlat roʻyxatidan oʻtgan.
Tibbiyot turizmi rivojlanmoqda.
Harbiy hamkorlik
Turkiya Ozarbayjonning harbiy sohadagi asosiy hamkorlaridan biridir. 1992-yil yanvarida Ozarbayjon prezidenti Ayaz Mutalibov NATOga aʼzo davlat boʻlgan Turkiya bilan harbiy hamkorlik shartnomasi imzolagan edi. Ozarbayjon qurolli kuchlari Turkiya qurolli kuchlari bilan koʻplab sohalarda yaqindan hamkorlik qilmoqda.
Turk instruktorlari Ozarbayjon dengiz flotining komanda va razvedka brigadasi kabi maxsus kuchlar boʻlinmalarini tayyorlaydi.
Qoʻshma deklaratsiyalar
Turkiya rahbarining Ozarbayjonga rasmiy ikki kunlik safari doirasida 2021-yil 15-iyunda Shusha shahrida Ozarbayjon prezidenti Ilhom Aliyev va Turkiya prezidenti Rejep Tayyib Erdog‘an ittifoqchilik munosabatlari toʻgʻrisidagi qoʻshma deklaratsiyani imzoladi.
2021-yil 27-iyulda Turkiya, Ozarbayjon va Pokiston aloqalarni mustahkamlash va hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan Boku deklaratsiyasiga qoʻl qoʻydi.
Manbalar
Havolalar
uz.wikipedia.org