Turkiy halqlar
Turkiy ellar Turkiy tillarda soʻzlashuvchi, shimoliy va markaziy Yevroosiyoda yashovchi xalqlar guruhidir. Bu xalqlar u yoki bu darajada umumiylashgan madaniyat va anʼanalarga ega. Turkiy xalqlar tayinli bir irqqa tegishli emas, ularni bogʻlovchi unsur asosan etnogenezlarida joy olgan Turk urugʻlari va tillaridir.
Mamlakatlar
Tarixi
Turk, turkiylar — jahondagi turkiy tillardada soʻzlashuvchi xalqlarga nisbatan ishlatiladigan nom. Turk soʻzi baquvvat, barkamol, odillik kabi maʼnolarni anglatadi, degan fikrlar mavjud. Qadimgi turklar genetik va fenotipik jihatdan Sharqiy osiyoliklar va sibirliklar bilan chambarchas bog'liq edi. Turkiy xalqlar mo'g'ullar va koreyslar bilan alohida yaqin munosabatda bo'lishi mumkin.
Bir necha ming yilliklar davomida turkiy qabilalar koʻp marta birlashgan va parchalanganligi tufayli ularning qabilaviy tarkibi oʻzgarib turgan.
Mil. av 2-asrdan — mil. 3-asrgacha boʻlgan davrda turklar Hun xoqonligi tarkibida boʻlganligi sababli Xitoy manbalarida shyunnu, hunnu deb ham atalgan. Mazkur xoqonlik yemirilgandan keyingi 300 yilga yaqin davr davomida xitoylar turklarni tiyekle (zamonaviy tilda tele) deb atashgan.
6-asrda turklarda boʻlgan Ashina avlodi kuchayib, Turk xoqonligi barpo etgan. Xitoy manbalariga koʻra, 9-asrda tilga olinadigan turk qabilalari 58 ta nom bilan ajratilgan. Shulardan 22 tasi uygʻur (ittifoqchilar) deb nomlangan. Uygʻur xoqonligi tugatilganidan soʻng bularning katta bir qismi Turkiston hududida joylashgan (qarang Turk). Turkiya olimlari asarlarida turk qabilasi koʻkturk deb xam ataladi. Tadqiqotlarga koʻra, koʻkturk soʻzi tangriga, yaʼni osmonga ishongan turklar, balandlik turklari, koʻk boʻri totemi boʻlgan turklar kabi maʼnolarni anglatgan. Markaziy Osiyoda turk toponim, etnonim, gidronim sifatida koʻplab uchraydi.
Hozirgi davr
Turkiy aholi soni taxminan 200-250 million nafarga yetgan. Shulardan 70 millioni Turkiya turklaridir. Hozirda oltita mustaqil turkiy davlat mavjud:
Yana qarang
Manbalar
Havolalar
uz.wikipedia.org
Sun'iy intellekt javobi:
Turkiy xalqalr — bu turkiy tillarda so‘zlashadigan va umumiy madaniy, tarixiy ildizlarga ega bo‘lgan xalqlar guruhi. Ular asosan Markaziy Osiyo, Sharqiy Yevropa, Qozog‘iston, Turkiya, Eron, Afg‘oniston va Siberiya hududlarida yashovchi ko‘plab millatlarni o‘z ichiga oladi.
Tarixi
Turkiy xalqlarning tarixi ming yilliklarga borib taqaladi. Ularning paydo bo‘lishi va tarqalishi asosan Movarounnahr va Qozog‘iston hamda Sharqiy Turkiston hududlaridan boshlangan. XI asrdan keyin turkiy boshqotirmalar va qadimiy turkiy davlatlar, masalan, Qarluq, Og‘uz, Qipchoq davlatlari, O‘g‘uzlar va boshqa ko‘plab turkiy qabilalar vujudga kelgan.
Til va madaniyat
Turkiy tillar bir tilda emas, balki keng tarqalgan bir nechta lahjalarga bo‘lingan. Ushbu tillar turk til oilasiga mansub bo‘lib, ular o‘zaro yaqinlik va grammatik-xususiyatlarga ega. Masalan, turk tilining Turkik til oilasiga mansub bo‘lgan turli guruhlari mavjud: O‘g‘uz, Qipchoq, Qarluq va boshqalar.
Asosiy turkiy xalqlar
- Turklar (Turkiya): Dunyo bo‘yicha eng ko‘p sonli va mashhur turkiy xalq.
- Qozoqlar (Qozog‘iston): Markaziy Osiyoda joylashgan katta turkiy xalq.
- O‘zbeklar (O‘zbekiston): Turkiy madaniyat va tilga ega bo‘lgan xalq.
- Qirim tatarlari (Ukraina): Qrim yarim orolida yashovchi turkiy xalq.
- Qorachoy-balkarlar (Shimoliy Kavkaz): Kavkazda joylashgan turkiy xalq.
- Qirg‘izlar (Qirg‘iziston): Turkiy tillarda so‘zlashuvchi xalq.
- Uyghurlar (Sharqiy Turkiston/Xitoy): Sharqiy Turkistonda yashovchi turkiy xalq.
- Tatarlar (Rossiya va atrof hududlar): Turkiy tilli xalq.
Turkiy xalqlarning madaniyati
Turkiy xalqlarning madaniyati ko‘p jihatdan o‘zining qadimiy an’analari, musiqasi, milliy kiyimlari, adabiyoti va urf-odatlari bilan ajralib turadi. Ular qishloq xo‘jaligi, chorvachilik va savdo-sotiq bilan ham mashhurdir. Turkiy xalqlarning ko‘pchiligi musulmon bo‘lib, islom dini ularda chuqur ildiz otgan.
Zamonaviy holat
Bugungi kunda turkiy xalqlar o‘rtasida madaniy hamkorlik va tilning rivojlanishi uchun turli tashkilotlar mavjud. Masalan, Turkiy Kengash, turkiy tilli mamlakatlar o‘rtasida siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarni rivojlantirishga qaratilgan muhim platforma hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, turkiy xalqlar nafaqat til, balki tarix, madaniyat va milliy identifikatsiya jihatidan ham o‘zaro bog‘liq bo‘lgan keng ko‘lamli jamoadir. Ularning tarixi va madaniyati Markaziy Osiyo va Yaqin Sharqning shakllanishida muhim rol o‘ynagan.