Turk millatchiligi
Turk millatchiligi — (turkcha: Türk milliyetçiliği) turk xalqini milliy, etnik yoki lingvistik guruh sifatida targʻib qilib kelgan va ulugʻlagan siyosiy mafkura hisoblanadi. Turk millatchiligini ifodalash uchun koʻpincha „ultratsionalizm“ atamasi qoʻllanib kelinadi.
Tarixi
Usmonlilar imperiyasi qulagandan keyin hokimiyat tepasiga Mustafo Kamol Otaturk hokimiyat oʻrniga keldi. U turk tilini yot taʼsirlardan „tozalash“ maqsadida til islohotini oʻtkazib keladi. Shu bilan birga u 1935-yildan boshlab turk siyosiy va taʼlim doiralarida Quyosh tili nazariyasini ilgari surdi. Hüseyin Cahit Yalçin va Rifat Osman Bey kabi turk tadqiqotchilari ham ilk shumerlarning prototurk ekanligi haqidagi fikrni ilgari surib keldilar.
Variantlar
Turk millatchiligi bilan bogʻliq mafkuralar qatoriga Pan-Turkizm yoki turanizm etnik yoki irqiy essenizm yoki milliy tasavvufning bir koʻrinishidir, turk-islom sintezi turk millatchiligini islomiy oʻziga xoslik bilan birlashtirib turadi, Anadoluchilik (turk millatini alohida mavjudot sifatida qaraydigan) kiradi. XI asrda Saljuqiylar Anadoluni bosib olgandan keyin dunyoviy, fuqarolik millatchi kemalizm rivojlandi.
Kemalizm
Otaturk tomonidan amalga oshirilgan Turkiya Respublikasining asoschisi mafkurasida millatchilik (turkcha: milliyetçilik deya atalgan) mavjud edi, uning oltita asosiy ustunlaridan biri sifatida eʼtirof etib kelingan.
Kamolistlar inqilobi koʻp dinli va koʻp millatli Usmonli imperiyasi qoldiqlaridan milliy davlat yaratishni maqsad qilgan edi. Kemalistik millatchilik ijtimoiy shartnoma nazariyalaridan, ayniqsa Jean-Jacques Rousseau va uning Ijtimoiy shartnomasi tomonidan ilgari surilgan tamoyillardan kelib chiqadi. Ijtimoiy shartnomani kemalistik idrok etish Usmonli imperiyasining parchalanishi natijasida yuzaga keladi, bu esa Usmonli „Millet“ tizimining muvaffaqiyatsizligi va samarasiz Usmoniylik siyosatining mahsuli boʻlib qoldi. Kemalistik millatchilik, Usmonli imperiyasining parchalanishini boshidan kechirganidan soʻng, ijtimoiy shartnomani „eng oliy ideal“ deb belgiladi.
Pan-Turkizm
„Turonchi“ millatchilik 1839-yilda tashkil etilgan Turon jamiyati bilan boshlanib, 1908-yilda Turk jamiyati bilan davom etib, keyinchalik Turk oʻchoqlariga aylangan va oxir -oqibat Pan-Turanizm va Pan-Turkizm kabi mafkuralarni qamrab olgan holda kengaygan. Sulton Abdulhamid II ni agʻdargan Yosh turklar inqilobi Usmonlilar imperiyasida turk millatchilarining hokimiyatga kelishiga olib keldi va oxir-oqibat uch poshoning, marhum Usmonli hukumati ustidan nazorat qilishiga olib keladi yaʼni sabab boʻldi.
Turk-islom millatchiligi
Turk-islom millatchiligi, turk-islom sintezi deb ham ataladi (turkcha: Türk-İslam sentezi) turk millatchiligi va islomni birlashtirgan oʻta oʻngchi islomiy-konservativ mafkuradir.
Turk-kipr millatchiligi
Kipr turk millatchiligi Shimoliy Kipr Turk Respublikasining (KKTC) mustaqilligini qoʻllab-quvvatlashga urgʻu beradi va Shimoliy Kipr Turk Respublikasining Turkiyadan mustaqil boʻlishini istaydi, shu bilan birga Greklar hukmronlik qilgan Kipr Respublikasi bilan birlashgan Kipr gʻoyasiga qarshi chiqadi.
Neo-Nazism va neo-fascism
Neonatsistlar guruhi 1969-yilda Izmirda, bir guruh sobiq Respublika qishloqlari millat partiyasi aʼzolari (Millatchi Harakat partiyasining oldingi partiyasi) „Nasyonal Aktivitede Zinde taraqqiyot“ (Milliy faoliyatda kuchli rivojlanish) uyushmasini tashkil qilganda mavjud edi. Klub ikkita jangovar boʻlinmaga ega edi. Aʼzolar SA formasini kiyib, Gitler salomini ishlatishhan edi. Liderlardan biri (Gündüz Kapanjiogʻlu edi) 1975-yilda Millatchi Harakat partiyasiga qayta qabul qilindi.
Bugungi kunda neo-fashist Kulrang boʻrilar va turk ultramillatchiMHP dan tashqari Turkiyada Ataman Birodarlar, yoki Turk Natsistlar partiyasi va Milliy kabi neo-natsist tashkilotlar mavjud. Turkiya Sotsialistik partiyasi asosan internetga asoslangan.
"Turklikni haqorat qilish" qonunlari
Turkiya Jinoyat kodeksining soʻz erkinligi tushunchasiga zid deb qabul qilingan 301-moddasida „Turk millatini, Turkiya Respublikasini, Turkiya Buyuk Millat Majlisini, Respublika hukumatini ochiqchasiga haqorat qilgan shaxs. Turkiya va davlatning sud organlari olti oydan ikki yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Lekin u faqat adliya vazirining ruxsati bilan boʻlishi mumkin“. Shu bilan birga, unda „Tanqid qilishga qaratilgan fikr bildirish jinoyat tarkibiga kirmaydi“, deya jinoyat kodeksida bayon etilgan.
Yana qarang
Manbalar
Adabiyotlari
Havolalar
uz.wikipedia.org