Turk lirası

Turk lirasi — Turkiya Respublikasi va Shimoliy Kipr Turk Respublikasida, norasmiy ravishda Suriya Muvaqqat hukumati va Suriya ozodlik hukumati tomonidan nazorat qilinadigan hududlarda rasman qoʻllaniladigan pul birligi. Kurush boʻlgan turk lirasini bosib chiqarish va boshqarish faoliyati Turkiya Respublikasi Markaziy banki tomonidan amalga oshiriladi.

Turk lirasining jahon miqyosidagi nufuzini oshirish va turli chalkashliklarga chek qoʻyish maqsadida 2005-yil 31-yanvarda valyutadan oltita nol olib tashlandi va turk lirasi vaqtincha muomaladan chiqarildi va yangi turk lirasi(YTL) uning oʻrniga ishlatila boshladi. YTLning quyi birligi Yeni Kurushdir. TL dan YTL ga oʻtish tugallangani munosabati bilan 2009-yil 1-yanvarda Turk tangalari muomalaga kiritildi. Biroq 2009-yilda muomalaga kirgan tangalarda YTLdagi kabi 6 ta nol mavjud emas edi.

Turk lirasining old tomonida bugungi kungacha faqat Mustafo Kamol Otaturk va İsmet Inönüning suratlari topilgan. Ismet Inönüning surati prezidentlik davrida (1938-1950) faqat turk lirasining old tomonida edi. Buning sababi, Usmoniylar davridan beri anʼanaga aylangan va Usmonli boʻlmagan koʻplab davlatlar tomonidan ham qoʻllaniladigan pulning old tomoniga davlat rahbarining rasmini qoʻyishdir. Bu anʼana 1925-yil 30-dekabrda qabul qilingan „Mavjud kassa hujjatlarini yangi hujjatlar bilan amalga oshirish toʻgʻrisida“ gi 701-sonli qonun bilan rasmiylashtirildi. Shu sababdan tanganing old tomonida prezidentlik davrida İsmet İnönüning surati ishlatilgan. Biroq, bu qonunga 1952-yilda Adnan Menderes boshchiligidagi hukumat tomonidan oʻzgartirish kiritildi va turk lirasida oʻsha paytdagi davlat rahbari emas, faqat Mustafo Kamol Otaturkning surati boʻlishiga qaror qilindi. Shuning uchun turk lirasi oldida suratlari ishlatilgan yagona davlat arboblari Mustafo Kamol Otaturk va İsmet İnönü edi. Bundan tashqari, Yunus Emre, Mehmed II, Mehmet Akif Ersoy va Cahit Arf kabi turk buyuklarining portretlari turk lirasining baʼzi emissiyalarining orqa tomonida joylashgan.

Tarixi

Usmonli lirasi (1844-1923)

Birinchi lira Usmonli lirasi nomi bilan 1843-yil 5-yanvarda Sulton Abdulmejid davrida chiqarilgan. Qogʻoz pullar chop etilishidan oldin ishlatilgan bu Usmonli oltin tanga sariq lira deb atalgan. 1854-yil 2-iyunda chorak lira va 1855-yil 18- fevralda ikki yarim va besh yarim lira bosildi.

Birinchi turk lirasi (1923-2005)

Respublika eʼlon qilingandan soʻng, 1925-yil 30-dekabrdagi 701-sonli „Mavjud hujjatlarni yangi qogʻozlar bilan musodara qilish toʻgʻrisida“gi qonun qabul qilindi va birinchi Turk banknotlarini chop etishga qaror qilindi.

Respublika davridagi birinchi qogʻoz pullar 1927-yilda Buyuk Britaniyada Tomas de la Rue kompaniyasi tomonidan zarb qilingan 88 ming ingliz oltin tangasi edi.Bu davrda hali Turkiyaning oʻz markaziy banki yoʻq edi. (1715-sonli Markaziy bank qonuni 1930-yil 30-iyunda Rasmiy gazetada eʼlon qilingan va Turkiya Respublikasi Markaziy banki 1931-yil 3-oktabrda faoliyat koʻrsata boshlagan.) 1927-yilda hali Alifbo inqilobi sodir boʻlmagani uchun, tangalarda lotin harflari yoʻq edi. Otaturkning portreti 1927-yilda bosilgan 1, 5 va 10 liradagi moyboʻyoqda paydo boʻlgan. Boshqa tangalarda Otaturk suv belgisida ham, rasm sifatida ham koʻrinadi. Birinchi tangalarda usmonli turk va fransuz tillarida yozuvlar hamda oʻsha davr Moliya vaziri Mustafo Abdulhalik Rendaning imzosi bor edi. 1927-yilda zarb qilingan tangalar 1928-yildagi alifbo inqilobidan keyin ham koʻp yillar davomida oʻz kuchini saqlab qoldi, chunki lotin harflarida tangalarni bozorga qaytarish katta xarajat edi. 1937-yilda muomalaga kirgan lotin harflari bilan tangalarning barchasida Otaturkning portretlari bor edi.

Otaturkning portretlari 1927-yil sentyabrdan 1938-yil 11-noyabrgacha bosilgan banknotlarda edi. 1938-yilda Otaturk vafotidan keyin İsmet İnönü prezident boʻlganligi sababli qonun talabiga koʻra, banknotlarda Inönü portreti qoʻllanila boshlandi. 1952-yilda kuchga kirgan 5-emissiya banknotlarida Demokratik partiya hukumati Otaturk portretini yana banknotlarga qoʻyishga qaror qildi.

Respublika tashkil topganidan buyon 9 ta emissiya guruhidagi 24 xil qiymatdagi 126 ta banknotalar muomalaga chiqarildi. Birinchi oltita emissiya guruhidagi barcha banknotalar va yettinchi emissiya guruhidagi banknotlarning bir qismi turli sanalarda muomaladan chiqarildi va 10 yillik daʼvo muddati tugashi bilan o‘z qiymatini yo‘qotdi.

Ikkinchi turk lirasi (2005-yildan hozirgi kungacha)

2003-yil dekabr oyida Turkiya Oliy Millat Majlisi turk lirasidan oltita nolni olib tashlash orqali yangi valyuta yaratishga ruxsat beruvchi qonunni qabul qildi. Turk lirasining qayta baholanishi bilan Ruminiya leyi qisqa vaqt ichida dunyodagi eng kam qiymatli valyutasiga aylandi (2005-yil iyul oyida qayta baholangan). Shu bilan birga, hukumat 50 va 100 lik ikkita yangi nominalni chiqardi.

Yangi turk lirasi (2005-2009)
Bu 2005-yil 1-yanvarda turk lirasidan olti nol olib tashlanganidan beri foydalanilgan rasmiy valyutadir. 2005-yil yanvaridan 2008-yil dekabrigacha boʻlgan oʻtish davrida ikkinchi turk lirasi rasman „Yangi turk lirasi“ deb ataldi. Valyuta kodidagi „Y“ harfi turkcha „yangi“ so‘zidan olingan. Rasmiy ravishda „YTL“ deb qisqartirildi va 100 yangi kurushga boʻlingan.

2009-yil yanvar oyidan boshlab ikkinchi turk lirasidan „yangi“ soʻzi olib tashlandi va uning rasmiy nomi yana „turk lirasi“ ga oʻzgartirildi va „TL“ ga qisqartirildi.

Qiymati

Lira tarixan yuqori yillik inflyatsiya darajasiga ega boʻlgan valyutadir. 1930-yilda Turkiya Oliy Millat Majlisi tomonidan „ Turk valyutasi qiymatini himoya qilish toʻgʻrisida“gi qonun qabul qilindi, u hukumatga milliy valyuta kursining oʻzgarishini oldini olish uchun jinoiy sanksiyalar bilan qoʻllab-quvvatlanadigan tartibga soluvchi qarorlar qabul qilish huquqini berdi. Dastlab Britaniya funti va fransuz frankiga bogʻlangan lira 1946-yildan boshlab T₤2,8 = 1 AQSh dollari boʻlishiga kelishilgan edi. Ushbu fiksatsiya 1960-yillargacha barqaror boʻlib qoldi, shundan soʻng u T₤9 = 1 AQSh dollarini berish uchun devalvatsiya qilindi. Keyingi davrlarda hukumat liraga intervensiya qildi va dollarga asoslangan devalvatsiya davom etdi.

1980-yillarga qadar Turkiya TL qiymati Markaziy bank tomonidan belgilab qoʻyilgan va oʻsha qiymatda oʻzgarmas boʻlgan qatʼiy kurs rejimidan foydalanishni davom ettirdi. Ushbu sanadan keyin mamlakat valyuta kursi bozorda belgilanadigan, lekin Markaziy bankning doimiy intervensiyalari bilan yo‘naltiriladigan intervensiyali suzuvchi valyuta kursi rejimiga o‘tdi. 2000-yilda guruh ichidagi dalgalanma rejimi qabul qilindi, uni amalga oshirish 2001-yil inqirozida toʻxtatilishi kerak edi. Ushbu rejim doirasida valyutaga asoslangan barqarorlashtirish dasturi amalga oshirildi va valyuta kursi rejimi moslashuvchan langar sifatida belgilandi. Inqirozdan soʻng Turkiya suzuvchi valyuta kursi rejimiga oʻtganini eʼlon qildi.

Yuqori inflyatsiya tufayli birlik asosida qadrsizlangan lira 1995 va 1996 va 1999-2004-yillarda Ginnesning rekordlar kitobi tomonidan eng qadrsiz valyuta sifatida tanlandi. YTL ga oʻtish va 6 nolni olib tashlash natijasida uning birlik qiymati qayta tartibga solindi. 2001-yildan beri TL yillik inflyatsiya darajasi tarixiy inflyatsiya qiymatlari bilan solishtirganda past boʻldi. Biroq Erdo‘g‘on prezident bo‘lganidan keyin inflyatsiya ortib bormoqda.

2018-2022-yillar Turkiya valyutasi va qarz inqirozi

2018-yilning o‘rtalaridan boshlab lira tez pasayishni boshladi. Umuman olganda, iqtisodchilarning fikricha, inqiroz Rejep Tayyip Erdoʻgʻanning Turkiya Respublikasi Markaziy bankining foiz stavkalarida inflyatsiyaga qarshi siyosat olib borishiga toʻsqinlik qilishi natijasida yuzaga kelgan. Boshqa tomondan, Markaziy bank 2018-yil sentyabr oyida foiz stavkalarini oshirdi. Erdogʻan inflyatsiyani tashqi kuchlar bilan bogʻlagan va bu fikrni oʻsha paytdagi odamlarning 42 foizi ham qabul qilgan. Bu daʼvo koʻpincha fitna nazariyasi sifatida tasvirlanadi.

2020-yilda qadrsizlanishda davom etayotgan lira inflyatsiyasi past foiz stavkalari, Erdo‘g‘on hukumatining deportatsiya qilish harbiy amaliyotlari va boshqa geosiyosiy muammolar, Turkiyaga nisbatan sanksiyalar joriy qilishi mumkin bo‘lgan Jo Baydenning saylanishi ehtimol, 2020- yilgi Amerika Qoʻshma Shtatlari prezidentlik saylovi va Turkiyadagi COVID-19 pandemiyasi kabi sabablar bilan izohlangan.

2021-yil boshida foiz stavkalarining oshishi tufayli lira qiymatida tiklanish kuzatilgan boʻlsa-da, Markaziy bank rahbari Naci Agbalning ishdan boʻshatilishi 2021-yil 21- martda tez inflyatsiyaga sabab boʻldi. Oʻsha yilning iyun oyida 8,8 dollar-lira kursi bilan tarixan past qiymatini koʻrgan lira, 2021-yilning eng tez qadrsizlanayotgan valyutalaridan biri boʻldi. 2022-yil boshida dollar lira qiymati bo‘yicha rekord 18,88 darajaga yetdi. Lütfi Elvanning isteʼfoga chiqishidan soʻng, Erdoʻgʻanning foiz stavkasi haqidagi gʻoyalariga yaqin deb taʼriflangan Nureddin Nebatiyning lavozimga tayinlanishi, foiz stavkasini pasaytirishning davom etishi va eng kam ish haqining eʼlon qilinishi hissa qoʻshgan omillar sifatida tasvirlangan. 2021-yil oxirida liraning tushishiga. 2021-yilda roʻy bergan inflyatsiya inqirozi tufayli Adolat va Taraqqiyot partiyasi va Rejep Tayyip Erdogʻanni jamoatchilik orasida qoʻllab-quvvatlash darajasi soʻrovlarga koʻra sezilarli darajada kamaydi.

Belgisi

TCMB tomonidan 2011-yil 8-sentyabrda Turk lirasining obro‘sini mustahkamlash va uning dunyoda barqarorligini oshirish maqsadida TL Symbol tanlovi uyushtirildi.

Tulay Lale dizaynidagi yangi belgi (₺) yarim langar ichiga joylashtirilgan ikki chiziqli kichik T harfidan iborat. Ikki chiziq sharq-gʻarbiy koʻprik va barqarorlikni, langar esa balandlik va ishonchni ifodalaydi.

Turk lirasi belgisi, talaffuzidan farqli oʻlaroq, pul qiymatining chap tomonida joylashgan. (₺5, ₺10, ₺20. . .)

Banknotalar

5083-sonli „Turkiya Respublikasi Davlatining pul birligi to‘g‘risidagi qonun“iga asosan , Vazirlar Kengashiga Yangi turk lirasi va Yangi Kurushdagi „Yangi“ so‘zlarini olib tashlash vakolati berildi. Vazirlar Kengashining yuqorida qayd etilgan qarori 2007-yil 5--maydagi Rasmiy gazetada eʼlon qilingan.

Tangalar

U 2009-yil 1-yanvarda toʻqqizinchi emissiya bilan muomalaga kiritildi. Tangalar zarb va shtamp bosmaxona bosh boshqarmasi tomonidan ishlab chiqariladi.

Manba

uz.wikipedia.org