Tristan va Iseult
Tristan va Iseult (talaffuzi: Tristan va Izolda) — XII asrdan buyon koʻplab oʻzgarishlarga uchragan, keltlar afsonasiga asoslangan oʻrta asr romantik mifologiyasining yorqin namunalaridan biri. Tristan ismi Tristram (yoki Tristrem),
Iseult esa Isolde, Isolt yoki Yseult shaklida ham kelgan manbalar mavjud. Ushbu afsona Gʻarb madaniyati taʼsiri ostidagi mamlakatlar maʼnaviy qarashlariga doimiy taʼsir koʻrsatib kelgan. Ertakda kornishlik ritsar Tristan va Irland malikasi Iseult oʻrtasidagi yashirin, fojia bilan yakunlangan muhabbat tasvirlangan. Tristanning amakisi va Kornuoll qiroli Mark jiyaniga Cornwalldan Irlandiyaga, malika Iseultga uylanish uchun safar paytida oʻziga hamrohlik qilish vazifasini yuklaydi. Safarga amakisi bilan yoʻl olgan Tristan va irlandlar malikasi Iseult sevgi eliksirini ichishadi. Bu esa ular oʻrtasida ehtirosli sevgi tuygʻusini uyg'otadi.
Afsonaning turli xil shakllari Oʻrta asrlar Yevropasida turli tillarda qayd etilgan va saqlanib qolgan. Ertakning eng qadimgi misollari "Sud boʻlimi" va "Umumiy boʻlim" deb nomlanuvchi ikkita asosiy shaklni oʻz ichiga qamrab oladi. Birinchisi Tomas Britan va Béroulning XII asrga oid sheʼrlari bilan boshlansa, ikkinchisi yoʻqolgan, asl nusxani oʻzida aks ettiradi. Soʻnggi shaklda XIII asr Tristan romantikasi va qirol Artur afsonasi birlashtirilib, juda keng qamrovli yoritiladi. "Ishqiy millatchilik" taʼsiri ostida oʻrta asrlarga nisbaran qiziqish uygʻongandan soʻng, hikoya zamonaviy davrda, xususan, Wagnerning operasida mashhur boʻla boshlaydi.
Afsonalar
Bosh qahramonlardan biri Tristanning xarakteri turlicha tavsiflanadi. Garchi "Tristan" ismi eng keng tarqalgan zamonaviy shakl boʻlsa-da, ismning yozilishida farqlar mavjud. Tristan afsonasining ikkita asosiy versiyalari mavjud. Ilk versiyaga XII asrning ikkinchi yarmida ijod qilgan shoirlar britaniyalik Thomas va Béroulning fransuz tilidagi romanlari kabi nodir asarlar kiradi. Keyinchalik, asl versiyalar Tomas va Beroul tomonidan yozilgan ertaklardan keskin farq qilishi aniqlangan.
Yosh shahzoda Tristan irlandiyalik ritsar Morholtni magʻlub etgandan soʻng, goʻzal Iseultni olib kelish maqsadida [qirol Mark unga uylanishi uchun] Irlandiyaga yoʻlga chiqadi. Yoʻlda ular sevgi eliksirini ichishadi. Bu esa ularning bir-biriga telbalarcha oshiq boʻlishiga olib keladi. Afsonaning "sud boʻlimi"da eleksirning taʼsiri bir umr davom etadi deyilgan. Biroq, "umumiy boʻlim"da eliksirning taʼsiri uch yildan soʻng yoʻqolishi ta'kidlangan. Hikoyaning baʼzi bir shakllarida, ular damlamani tasodifan ichib yuborishlari aytilgan. Yana bir ehtimoliy fikrga koʻra eliksir tayyorlovchi Mark bilan boʻlishish uchun bir qismi Iseultga, ikkinchisi esa ataylab Tristanga beradi. Iseult Mark bilan turmush qurgan boʻlsa-da, afsun uni va Tristanni bir-birlarini sevishganlar sifatida izlashga majbur qiladi. Qirolning maslahatchilari bir necha bor er-xotinni zinoda sinab koʻrishga harakat qilishadi, lekin ular oʻzlarining aybsizligini saqlab qolish uchun hiyla ishlatadilar. Béroul versiyasida sevgi eliksiri oxir-oqibat tugaydi va ikki sevishgan zinokor munosabatlarini davom ettirish yoʻlini oʻzlari tanlaydilar.
Oʻrta asrlari sevgi motividagi Artur — Lancelot — Guinevere sevgi uchburchagi kabi Tristan, qirol Mark va Iseultham bir-birlarini sevradilar. Tristan amakisiqirolg Markni ustozi va asrab olingan otasi sifatida hurmat qilgan. Iseult Markning unga boʻlgan mehribonligi uchun minnatdor boʻladi. Mark Tristanni oʻgʻli, Iseultni esa xotini sifatida yaxshi koʻradi. Ammo har kecha uchala qahramon ham kelajak haqida dahshatli tushlar koʻrishar edi. Mark oxir-oqibat bu voqeadan xabar topadi hamda jiyani va xotinini tuzoqqa tushirishga harakat qiladi. Bir vaqtning oʻzida zaif qirollikning xavf ostida qolishi, Irlandiya va Kornuoll oʻrtasidagi urushning toʻxtatilishi koʻndalang masala sifatida yuzaga chiqadi. Mark ularning aybiga dalil boʻlib tuyuladigan narsalarni qoʻlga kiritadi va Tristanni osib oʻldirish va Iseultni ustunda yoqish orqali jazolashga qaror qiladi. U Iseultni oʻldirish haqidagi fikrini oʻzgartiradi va uni moxov koloniyasiga joylashtiradi. Tristan dorga olib borilish paytida qochib qolishga erishadi va ibodatxona derazasidan moʻjizaviy sakrashni amalga oshiradi hamda Iseultni qutqaradi. Sevishganlar Morrois oʻrmoniga qochib ketishadi va keyinchalik Mark tomonidan topilmaguncha u yerda boshpana topishadi. Tristan Iseultni Markga qaytarishga va mamlakatni tark etishga rozi boʻlganidan keyin ular Mark bilan yarashadi.
Qirol Artur va oʻlim bilan bogʻliqlik
Eng qadimgi asrab qolingan Tristan sheʼrlari qirol Artur va uning saroyiga havolalarni oʻz ichiga oladi, Tristan va Iseult haqida eslatmalar ham baʼzi erta Arturian matnlarida uchraydi. Hikoya va Artur afsonasi oʻrtasidagi aloqa vaqt oʻtishi bilan kengaytirildi. XII asrning birinchi yarmida Vulgate tsikli (Lancelot-Grail) tugaganidan koʻp oʻtmay, ikki muallif Tristanni davra stolining ritsar sifatida toʻliq tasdiqlaydigan Tristan prozasini yaratdilar. Bu yerda u davra suhbatining eng buyuk aʼzolaridan biri, Lancelotning sobiq dushmani va Muqaddas Grail uchun qidiruv ishtirokchisi sifatida tavsiflanadi. Keyin Tristan prozasi Post-Vulgate tsikliga kiritilgan Tristan va Iseultning umumiy oʻrta asr ertakiga aylandi. Ikki asr oʻtgach, u Tomas Malori ning Arturian Le Morte d’Artur toʻplamining asosiy manbasiga aylanadi.
Tristan nasrining mashhur kengaytirilgan versiyasida va undan olingan asarlarda (shu jumladan Malori ning) Tristan Iseult uchun arfa chalayotganda qirol Mark tomonidan hujumga uchraydi. Mark sehrlangan nayza bilan Tristanga zarba berib, uni oʻlim bilan yaraladi. Tristan afsonasining sheʼriy muolajalari esa qahramonning oʻlimi haqida mutlaqo boshqacha maʼlumot beradi. Tomasning qayd etishicha, Tristan yosh ayolni olti ritsardan qutqarishga urinayotganda zaharlangan nayzadan yaralangan. Tristan oʻzining doʻsti Kaxedinni uni davolay oladigan yagona odam boʻlgan Irlandiyalik Izeultni topishga yuboradi. Tristan Kaxedinga agar Iseultni olib kelsa, oq yelkanlarda, agar olib kelmasa, qora yelkanlarda suzib ketishini aytadi (yunoncha Tesey haqidagi afsonaning aks-sadosi). Iseult Kaxedin bilan Tristanga qaytishga rozi boʻladi, lekin Tristanning rashkchi rafiqasi Oq qoʻllar Iseult Tristanga yelkanlarning rangi haqida yolgʻon gapiradi. Tristan qaygʻudan vafot etadi, Iseult unga xiyonat qildi deb oʻylaydi va Iseult uning jasadi ustida oʻladi. Tristan prozasining qisqacha versiyasi va undan keyingi baʼzi asarlarda sheʼriy versiyalarda boʻlgani kabi Tristanning oʻlimi haqidagi anʼanaviy maʼlumotlar ham qoʻllaniladi.
Oʻlimdan keyin
Fransuz manbalarida, masalan, 1903-yilda Hilaire Belloc tomonidan ingliz tiliga tarjima qilinganda tanlab olingan manbalarda, Tristan qabridan oʻsimtasimon oʻsimta oʻsib chiqqani, shu qadar qalin oʻsib, kamon hosil qilib, Iseult qabriga ildiz otgani aytiladi. Hikoya davom etadi, qirol Mark shoxlarni uch marta kesib tashlashga harakat qiladi va har safar novdalar oʻsib, bir-biriga bogʻlanadi. Keyinchalik hikoyalar Tristan qabri ustidagi briar va Iseultning atirgul daraxtining oʻzaro bogʻlanishi bilan hikoyaning bu tomonini bezatadi. Keyingi variantlar bir-biriga bogʻlangan daraxtlarning tafsilotlarini aniqlaydi, ikkita oʻsimlikni findiq va honeysuckle bilan almashtiradi.
Keyinchalik hikoyalarda sevishganlarning bir nechta farzandlari borligi qayd etilgan. Baʼzi hikoyalarda ular oʻzlariga oʻgʻil va qiz tugʻishgan. Bolalar oʻzlarining sarguzashtlarini boshdan kechirish uchun kelishadi. XIV asr fransuz tilida yozilgan roman Ysaÿe le Triste (Ysaÿe the Sad)da shu nomli qahramon Tristan va Iseultning oʻgʻli. U peri shohi Oberon bilan aloqador boʻlib qoladi va Marta ismli qizga uylanadi, undan Mark ismli oʻgʻil tugʻiladi. Ispaniyalik Tristan el Joven tarkibiga Tristanning Leonis Tristani deb atalgan oʻgʻli ham kiradi.
Kelib chiqishi va analoglari
Ertakning kelib chiqishi haqida bir nechta nazariyalar mavjud, ammo tarixchilar qaysi biri eng toʻgʻri ekanligi haqida bir xil fikrda emaslar.
Britaniya
VI asr oʻrtalarida Kornuollning janubi-sharqidagi Dore qal’asiga yaqin joylashgan „Drustan tosh“ yodgorligida Kunomorusning oʻgʻli Drustanga („Mark“) tegishli yozuv bor. Biroq, barcha tarixchilar Drustan Tristan arxetipi ekanligiga qoʻshilishmaydi. Yozuv hozirda qattiq eroziyaga uchragan, ammo XVI asrdan boshlab toshga oid eng qadimgi yozuvlarning barchasi „CIRVIVS“ / „CIRUSIUS“ ning baʼzi bir oʻzgarishlariga mos keladi. U birinchi marta XIX asr oxirida „DRUSTANUS“ ning baʼzi bir oʻzgarishi sifatida oʻqilgan. Optimistik oʻqish XIX asrda oʻrta asr romantikasining mashhur qayta tiklanishiga mos keladi. 2014-yilda 3D skanerlash usullaridan foydalangan holda oʻtkazilgan tadqiqot orqaga qaragan „D“ oʻrniga dastlabki „CI“ oʻqishini qoʻllab-quvvatladi.
Mart ap Meichion („Mark“) va Uels triadalarida Trystan, gnomik sheʼriyatning baʼzilari, Mabinogion hikoyalari va Illtudning XI asr hagiografiyasiga havolalar mavjud. Drystan ismli personaj qirol Arturning maslahatchilaridan biri sifatida " Mabinogion „ nomi bilan tanilgan Oʻrta Uels nasriy toʻplamida XIII asr boshidagi “Rhonabwy orzusi " ertakining oxirida paydo boʻladi. Iseult Artur saroyining boshqa buyuk erkaklari va ayollari bilan bir qatorda boshqa, ancha oldingi Mabinogion ertakida, Culhwch va Olvenda sanab oʻtilgan.
Irlandiya bilan bogʻliqlik
Tristan afsonasining mumkin boʻlgan irlandiyalik oʻtmishdoshlari juda koʻp ilmiy eʼtiborga sazovor boʻlgan. Baxtsiz triantán an ghra yoki sevgi uchburchagi bir nechta Irlandiya asarlarida, ayniqsa Tóraigheacht Dhiarmada agus Ghráinne (Diarmuid va Gráinne taʼqibi) deb nomlangan matnda aks etadi. Hikoyada qarigan Fionn mac Cumhaill yosh malika Grainni oʻz xotiniga oladi. Nikoh marosimida u Fionning eng ishonchli jangchilaridan biri boʻlgan Diarmuid Ua Duibhnega oshiq boʻladi. Gráinne undan tashqari hammaga uxlatadigan iksir beradi va uni oʻzi bilan qochishga ishontiradi. Qochoq sevishganlar keyin butun Irlandiya boʻylab Fianna tomonidan taʼqib qilinadi.
Yana bir irland analogi — Scéla Cano meic Gartnáin, XIV asrda Lekanning Sariq kitobida saqlangan. Ushbu ertakda Kano surgun qilingan Shotlandiya qiroli boʻlib, u Ui Maile qiroli Markanning mehmondoʻstligini qabul qiladi. Uning yosh rafiqasi Credd giyohvand moddalarni isteʼmol qiladi va keyin Kanoni uning sevgilisi boʻlishga ishontiradi. Ular Marcanning sudida sud majlisini davom ettirishga harakat qilishadi, lekin ular saroy aʼzolaridan hafsalasi pir boʻladi. Oxir-oqibat, Credd oʻzini oʻldiradi va Kano qaygʻudan oʻladi.
Ulster tsikli Naoise mac Usnech Deyrdre uchun tushadigan Clann Uisnigh yoki Deirdre of Sorrows matnini oʻz ichiga oladi. U Olsterning goʻzalligi uchun kurashayotgan erkaklar tufayli fuqarolar urushiga kirishishi haqidagi bashorat tufayli qirol Konchobar mac Nessa tomonidan qamoqqa tashlangan. Konchobar urushni oldini olish uchun Deyrdre bilan turmush qurishga vaʼda bergan va Klan Uisnighdan oʻch oladi. Naoise va uning qarindoshlarining oʻlimi koʻplab Ulstermenlarning Konnaxtga oʻtishiga olib keladi, shu jumladan Konchobarning oʻgay otasi va ishonchli ittifoqchisi Fergus Mak Roich, oxir-oqibat Tain Bo Kuailngeni tezlashtiradi.
Baʼzi olimlarning taʼkidlashicha, XI asrda Fors hikoyasi Vis va Ramin Tristan afsonasi uchun namuna boʻlgan boʻlishi kerak, chunki oʻxshashliklar tasodifiy boʻlish uchun juda muhim. Tristan va Iseultning forscha kelib chiqishi haqidagi dalillar juda muhim va bu fors hikoyasi Gʻarbga qanday etib kelganligi haqida bir qancha nazariyalar mavjud. Baʼzilar buni Salib yurishlari paytida Suriya saroyida va Muqaddas Yerdagi salibchilar va Sarasen lagerlariga bepul kirish imkoniga ega boʻlgan oʻyinchilarning hikoyalari bilan almashish natijasida paydo boʻlgan deb taxmin qilishdi.
Baʼzilar Ovidning Pirami va Bubesi va Naxosdagi Ariadna haqidagi hikoya Tristan afsonasining rivojlanishiga hissa qoʻshgan boʻlishi mumkin deb hisoblashadi. Tristan va Iseultning oʻlib, bir-biriga bogʻlangan daraxtlarga aylanishi ketma-ketligi Ovidning Baucis va Filemon haqidagi sevgi hikoyasiga ham oʻxshaydi, unda ikki sevishgan oʻlimda bir tanasidan oʻsib chiqqan ikki xil daraxtga aylanadi. Biroq, bu Deidre of the Sorrows dostonida ham sodir boʻladi, bu aloqani yanada zaif qiladi. U, shuningdek, Angliya va Fransiya kabi zamonaviy milliy davlatlar rivojlanishi paytida (ayniqsa, monastirlarning parchalanishi paytida) zarar koʻrganligi maʼlum boʻlgan yozma yozuvlarga tayanib, savodxonlikdan oldingi jamiyatlarning (hozir yoʻqolgan) ogʻzaki anʼanalariga eʼtibor bermaydi.
Hududli va umumiy shoxlar
Umumiy filial
„Umumiy“ filialning eng qadimgi vakili Berulning „ Le Roman de Tristan“ asaridir. Birinchi qism odatda 1150—1170-yillar oraligʻida, ikkinchisi esa 1181—1190-yillar oraligʻida. Filial shunday nomlandi, chunki u ilgari ritsarlik boʻlmagan, sudga aloqador boʻlmagan hikoya qilish anʼanasini ifodalaydi, bu esa uni yuqori oʻrta asrlarga qaraganda qorongʻu asrlarni koʻproq aks ettiradi. Shu nuqtai nazardan, ushbu sohadagi asarlar Layamonning Brut va Perlesvausga oʻxshaydi. Tomas asarlarida boʻlgani kabi, Berul ijodi haqidagi bilimlar ham cheklangan. Uning asarlarining bir nechta muhim qismlari XIX asrda topilgan, qolganlari esa keyingi versiyalardan tiklangan.. Berul versiyasi Tristan romanslarining eng qadimgi maʼlum versiyasidir. Bu, odatda, hech qanday tushuntirish yoki oʻzgartirishlarsiz, romantikadagi barcha xom hodisalarning eng yaqin taqdimoti hisoblanadi. Shuning uchun, Beroul versiyasi keyingi „umumiy filial“ nashrlari uchun arxetipdir. Umumiy filialning yanada muhim tasviri — Eilhart fon Obergening nemis versiyasi. Eyxart mashhur edi, lekin keyingi Gotfrid bilan solishtirganda xira edi.
Umumiy shoxning saroy shoxchasidan sezilarli darajada farq qiladigan jihati bu oshiqlarning Mark saroyidan surgunda boʻlgan vaqtlarini tasvirlashdir. Saroy shoxlari Tristan va Iseultni „Sevishganlar gʻorida“ boshpana qilib, baxtli yolgʻizlikda yashayotganliklari va shu tariqa saroy va ritsarlik yozuvi anʼanalariga rioya qilgan holda tasvirlangan boʻlsalar, umumiy shoxlar Tristan va Iseultning chekkan azob-uqubatlarini taʼkidlaydi. Umumiy filialda surgun — bu er-xotinning sud meʼyorlaridan voz kechishini taʼkidlaydigan va ularning romantikasi mumkin emasligini taʼkidlaydigan haqiqiy jazo.
Fransuz oʻrta asr olimlari Jozef Bédier Tristanning barcha afsonalarini bitta asl nusxada: Kornish yoki Breton sheʼrida kuzatish mumkin deb oʻyladi. U bu faraziy asl nusxani „Ur-Tristan“ deb atadi. U oʻzining haligacha mashhur boʻlgan „Tristan va Iseult romansi“ asarini bu qanday boʻlishi mumkinligini qayta tiklashga urinish sifatida yozgan va bir butunlikni yaratish uchun boshqa versiyalardagi materiallarni oʻz ichiga olgan. Edvard J. Gallager tomonidan Bédierning Roman de Tristan et Iseut (1900) asarining yangi inglizcha tarjimasi 2013-yilda Hackett nashriyot kompaniyasi tomonidan nashr etilgan. Hilaire Belloc tomonidan birinchi marta 1913-yilda nashr etilgan tarjimasi 1958-yilda Claire Bloom tomonidan oʻqilgan Caedmon Audio yozuvi sifatida nashr etilgan va 2005-yilda qayta nashr etilgan.
Sud boʻlimi
Olimlar Tristan afsonasining „sudviy“ boʻlimi deb nomlagan narsaning eng qadimgi tasviri Britaniyalik Tomasning 1173-yildagi ishida keltirilgan. Uning Tristan sheʼrining oltita qoʻlyozmani ifodalovchi atigi oʻnta qismi topilgan: Turin va Strassburgdagi qoʻlyozmalar yoʻqolgan, ikkitasi Oksfordda, bittasi Kembrijda va bittasi Karlaylda qolgan. Tomas oʻz matnida Tristanni kuylagan yana bir trubva nomini aytadi, garchi bu oldingi versiyaning qoʻlyozmalari topilmagan. Shuningdek, Izeultning qaygʻudan qisqa lai yozishi tasvirlangan parcha bor, bu taniqli trubadurning oʻlimiga oid bir-biriga bogʻliq boʻlmagan afsonaning rivojlanishiga, shuningdek, XII asrning zodagon ayollarining lais kompozitsiyasiga oydinlik kiritadi.
Tristan afsonasining saroy shoxini bilish uchun quyidagi muhim matn 1227-yilda Norvegiya qiroli Xokon Xokonsonning iltimosiga binoan birodar Robert tomonidan qilingan Tomasning qisqartirilgan tarjimasidir. Qirol Xokon oʻz saroyida Angevin — Norman madaniyatini targʻib qilmoqchi edi, shuning uchun u bir nechta fransuz Arturian asarlarini tarjima qilishni buyurdi. Nordic versiyasi Tomasning Tristanidagi voqealarning toʻliq, toʻgʻridan-toʻgʻri hikoyasini taqdim etadi, uning koʻplab sharhlovchi chalgʻitishlari yoʻq. U shakllanish davridagi saroy boʻlimining yagona toʻliq vakili.
Robert birodarning asaridan oldin xronologik jihatdan 1211—1215-yillarda yozilgan Gotfrid fon Strasburgning Tristan va Isolt asari joylashgan. Sheʼr Gotfridning yagona maʼlum asari boʻlib, uning oʻlimi tufayli toʻliq boʻlmagan, qayta hikoya qilish asosiy syujetning yarmigacha yetib kelgan. Sheʼr keyinchalik Geynrix fon Frayberg va Ulrix fon Tyurxaym kabi mualliflar tomonidan yakunlangan, ammo ideal manba sifatida afsonaning „umumiy“ filiali bilan yakunlangan.
Oʻrta asrlarning boshqa versiyalari
Fransuzcha
Berul va Tomas bilan zamondosh boʻlgan Mari de Frans oʻzining laislaridan birida Tristan epizodini taqdim etdi: " Chevrefoil ". Bu Tristanning Kornuollga yana bir yashirin qaytishi bilan bogʻliq boʻlib, unda badargʻa qilingan qahramon Iseltga oʻzining borligini u sayohat qiladigan yoʻlda joylashgan findiq daraxti shoxidagi yozuv orqali bildiradi. Sarlavha Tristan va Iseultga oʻxshab ajratilganda nobud boʻladigan asal va findiq daraxtining simbioziga ishora qiladi: " Ni vous sans moi, ni moi sans vous " („Na sen mensiz, na men sensiz“). Bu lahza saroy shoxidagi Tristanning Mark saroyidagi bogʻda uchrashish uchun oqimga solingan yogʻoch talaşlaridan foydalanganini eslatadi.
Shuningdek, XII asrga oid ikkita Folies Tristan, Bern va Oksford versiyalari sifatida aniqlangan qadimgi fransuz sheʼrlari mavjud boʻlib, ular Tristanning jinni niqobi ostida Mark saroyiga qaytishi bilan bogʻliq. Tristan hikoyasiga epizodik qoʻshimchalar va hikoya tuzilishining durdonalari sifatidagi ahamiyatidan tashqari, bu nisbatan qisqa sheʼrlar Berul va Tomasning toʻliq boʻlmagan matnlarining etishmayotgan qismlarini tiklashga sezilarli hissa qoʻshadi.
Kretyen de Troyes Tristan hikoyasini yozgan deb daʼvo qiladi, ammo uning hech bir qismi topilmagan. U buni Kligesning muqaddimasida eslatib oʻtadi, bu romantika koʻpchilik uchun baxtli yakun bilan Tristanga qarshi oʻziga xosdir. Baʼzi olimlar uning Tristanini yomon qabul qilgan deb taxmin qilishadi, bu esa Kretyenni " Kliges „ hikoyasini — keltlarning oʻtmishdoshi boʻlmagan hikoyani — tuzatish uchun yozishga undagan.
Berul va Tomasdan keyin fransuz Tristaniyadagi eng eʼtiborga molik rivojlanish — bu Tristan prozasi deb nomlanuvchi matnlarning murakkab guruhidir. XIII—XIV asrlarda juda mashhur boʻlgan bu uzun versiyalarning hikoyalari qoʻlyozmadan qoʻlyozmagacha turlicha. Zamonaviy nashrlar kengaytirilgan versiya uchun oʻn ikki jilddan iborat boʻlib, Tristanning Muqaddas Grail uchun qidiruvdagi ishtiroki yoki Grail Questsiz qisqaroq versiya uchun besh jild[22]. Bu keyingi oʻrta asr adabiyotiga sezilarli taʼsir koʻrsatdi va Post-Vulgate tsikli va Rim de Palamedesning qismlarini ilhomlantirdi.
Ingliz
Ingliz tilidagi Tristan materialining eng qadimgi toʻliq manbai Ser Tristrem boʻlib, taxminan 1300-yilda yozilgan 3344 satrdan iborat romantizmdir. U Shotlandiya Milliy kutubxonasida mashhur Auchinlek qoʻlyozmasida saqlanadi. Rivoyat, asosan, saroy anʼanalariga amal qiladi. Fransuz Arturiananing koʻplab oʻrta asr ingliz moslamalarida boʻlgani kabi, sheʼrning badiiy yutugʻini faqat oʻrtacha deb taʼriflash mumkin. Biroq, baʼzi tanqidchilar uni parodiya deb daʼvo qilib, uni qayta tiklashga harakat qilishdi. Uning birinchi muharriri Valter Skott hikoyaning 60 qatorli yakunini taqdim etdi, u har bir keyingi nashrda romantika bilan bosilgan.
Ingliz tilidagi Tristan afsonasining oʻrta asrlardagi boshqa yagona qoʻllanmasi Tomas Malorining " Ser Tristram de Lyones kitobi " boʻlib, uning " Le Morte d’Artur " toʻplamiga kiritilgan fransuz nasri Tristanning qisqartirilgan „tarjimasi“. Malory versiyasida Tristram Liones qirolining oʻgʻli. 1934-yilda Vinchester qoʻlyozmasi paydo boʻlganidan beri Tristan hikoyasi, Le Morte d’Arturdagi barcha epizodlar singari, dastlab mustaqil qism yoki kattaroq asarning bir qismi boʻlishi kerakmi, degan savolga koʻp ilmiy munozaralar boʻlib oʻtdi.
Italiya va ispan
Italiyada Tristan haqida yoki unga tez-tez murojaat qiladigan koʻplab kantari yoki ogʻzaki sheʼrlar jamoat maydonida ijro etilgan. Ular orasida Cantari di Tristano, Due Tristani Quando Tristano e Lancielotto combattiero al petrone di Merlino, Ultime imprese e morte Tristano va Vendetta che fe Messer Lanzelloto de la Morte di Messer Tristano va boshqalar bor edi.
Oʻrta asrlar Italiyasida Tristan nasrining toʻrt xil versiyasi mavjud boʻlib, ularning aksariyati hozirda joylashgan joy yoki kutubxona nomi bilan atalgan: Tristano Panciaticchiano, Tristano Riccardiano va Tristano Veneto, Tavola Ritonda bundan mustasno.
XIV asrning birinchi uchdan birida Arcipreste de Hita Tristan hikoyasining oʻz versiyasini yozdi, Carta enviada por Hiseo la Brunda a Tristan. Respuesta de Tristan — bu ikki oshiq oʻrtasidagi xayoliy xatlar koʻrinishida yozilgan XV asrning noyob romantikasi. Libro del muy esforzado caballero Don Tristán de Leonís y de sus grandes hechos en armas, ispancha Tristan prozasining qayta ishlangan asari birinchi marta 1501-yilda Valyadolidda nashr etilgan.
Nordik va Gollandiya
Robert birodarning versiyasining mashhurligi oʻziga xos parodiya, Saga Af Tristram ok Ísodd, shuningdek, Tristrams kvæði sheʼrini keltirib chiqardi. Mari de Fransning „Strengleikar“ (torli asboblar) deb nomlangan laisning qadimgi Nors nasriy tarjimalari toʻplamida Arturian mazmuniga ega ikkita lais saqlanib qolgan, ulardan biri „Geitarlauf“ deb tarjima qilingan „Chevrefoil“.
Gollandiya versiyasining 158 qatorli qismi (tax. 1250) Britaniyalik Tomas Tristan mavjud. U Venadagi Avstriya Milliy kutubxonasida saqlanadi, seriya nova 3968. Qisqa Tristan hikoyasi, ehtimol Berul matni bilan bogʻliq, XVI asr oxiridan XVI asr oʻrtalariga qadar oltita Welsh qoʻlyozmalarida mavjud.
slavyan
Gotfrid, Geynrix va Eyxartning nemis Tristan sheʼrlariga asoslangan XIII asr sheʼriyat romantikasi chex tilida mavjud. Bu slavyan tillarida Tristan hikoyasining yagona maʼlum oyat vakili.
Qadimgi Belarus nasridagi " Povest o Tryshchane „ afsonaning eng uzoq sharqiy taraqqiyotini ifodalaydi va 1560-yillarda yaratilgan, baʼzi tanqidchilar tomonidan soʻnggi „oʻrta asr“ Tristan yoki Artur matn davri deb hisoblanadi. Uning nasl-nasabi Tristano Venetoga borib taqaladi. Oʻsha paytda Venetsiya Respublikasi serb-xorvat tillari hududining katta qismini nazorat qilib, bu davrda Bolqonning aksariyat qismiga qaraganda u yerda faolroq adabiy va madaniy hayotni keltirib chiqardi. Povestning qoʻlyozmasi (yoʻqolgan) serb vositachisidan tarjima qilinganligini aytadi. Olimlarning fikriga koʻra, afsona Venetsiyadan Bolqon koloniyalari boʻylab sayohat qilgan va nihoyat bu slavyan tilida soʻnggi postga etgan.
Tasviriy sanʼat
Tristanning hikoyasi oʻrta asrlarda fil suyagidan yasalgan oyna qutilaridan tortib XII asrdagi Sitsiliya Tristan yorganigacha turli xil sanʼat turlarida tasvirlangan. Koʻpgina adabiy versiyalar miniatyura bilan yoritilgan. Keyinchalik bu afsona XIX asr oxiri va XX asr boshlari romantizm rassomlarining mashhur mavzusiga aylandi; ushbu asarlarning baʼzilari ushbu maqolada tasvirlangan.
Zamonaviy ommaviy axborot vositalari
Adabiyotlar
Ingliz tilida Tristan hikoyasi odatda Britaniya masalasi bilan bir xil taqdirga duch keldi. Taxminan uch asr davomida eʼtibordan chetda qolgandan soʻng, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Arturiyaning asl adabiyotining, asosan, hikoyaviy sheʼrlarning qayta tiklanishi sodir boʻldi. Hikoyaga oid jonlanish materiallariga Alfred Tennisonning „Oxirgi turnir“ (uning “Qirol Idillaridan biri"), Metyu Arnoldning 1852-yildagi Tristram va Iseult va Aljernon Charlz Svinbernning 1882-yilgi „ Lyoneslik Tristram“ epik sheʼri kiradi. Keyinchalik Tristan matnlarining aksariyati nasriy romanlar yoki hikoyalar shaklida yozilgan.
19-asrga kelib, Tristan afsonalari Daniyadan Farer orollarigacha Shimoliy dunyoga tarqaldi. Biroq, bu hikoyalar oʻrta asrlardagi kashshoflaridan juda farq qilgan. Misol uchun, bitta Daniya balladasida Tristan va Iseult aka-uka va opa-singilga aylanadi. Boshqa noanʼanaviy yangiliklar Daniyaning 18-asr oxirlarida Tristans saga ok Inionu va En tragoedisk Historie om den ædle og tappre Tistrand nomli ikkita mashhur kitoblarida uchraydi, ularda Iseult Hindiston malikasi etib tayinlangan. Ushbu kitoblarning mashhurligi Islandiya shoirlari Sigurdur Breiðfjörð va Niels Jonssonni Tristan afsonasidan ilhomlangan rimur, uzun sheʼrlar yozishga ilhomlantiradi.
Teatr va opera
Musiqasi
XX asr bastakorlari oʻz kompozitsiyalarida koʻpincha Vagner ohanglari bilan afsonadan foydalanganlar. Misol uchun, Hans Verner Henzening Tristan orkestr kompozitsiyasi Vagner versiyasidan, shuningdek, afsonaning qayta hikoyalaridan bepul olingan.
Kino va televideniyeda
Hikoya asosida bir necha bor filmlar suratga olingan. Ushbu filmlar orasida eng birinchilaridan biri 1909-yilda suratga olingan fransuz Tristan et Yseult ovozsiz filmi boʻlishi mumkinligi iddao qilingan. Filmdan ikki yil oʻtgach, xuddi shu nom ostida, hikoyaga syujetiga bir qancha oʻzgartirishlar kiritilgan yana bir fransuzcha film ommaga namoyish etiladi. Film voqealariga qoʻshimcha sifatida Tristanning xizmatkori
Rozen sevishganlarni aldab, sevgi eleksirini ichishlariga koʻmaklashishi, keyin esa ularni qirol Markka yomonlashi kabi sahnalar kiritiladi. Qirol ularga rahm qilsa ham, hikoya soʻngida sevishganlar baribir oʻz jonlariga qasd qilishadi. Filming uchinchi ovozsiz talqini 1920-yilda suratga olinadi.
Yana qarang
Manbalar
Havolalar
uz.wikipedia.org