Sharqiy timor

Sharqiy Timor (Timor-Leste) — Sharqiy Timor Demokratik Respublikasi, Janubiy-Sharqiy Osiyodagi davlatlardan. Timor orolining sharqiy yarmini oʻz ichiga oladi, uning gʻarbiy yarmi Indoneziya tomonidan boshqariladi, orolning shimoli-gʻarbiy yarmidagi Oecusse eksklavi va kichik Atauro va Jako orollari joylashgan. Avstraliya mamlakatning janubiy qoʻshnisi boʻlib, Timor dengizi bilan ajralib turgan. Mamlakatning maydoni 14,874 kvadrat kilometr (5,743 kvadrat milya)ni tashkil etadi. Dili uning poytaxti va eng katta shahridan boʻlgan. Sharqiy Timor XVI-asrda Portugaliya taʼsiriga tushib, 1975-yilgacha Portugaliyaning mustamlakasi boʻlib qolgan. Ichki mojaro bir tomonlama mustaqillik eʼlon qilinishidan va Indoneziya istilosi anneksiyasidan oldin boʻlgan. Qarshilik butun Indoneziya hukmronligi davrida davom etib, 1999-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti homiyligidagi oʻz taqdirini oʻzi belgilash akti Indoneziyaning hudud usti nazoratdan voz kechishiga olib kelgan. 2002-yil 20-mayda Timor-Sharqiy davlat sifatida XXI-asrning birinchi yangi suveren davlatiga aylangan. 2002-yili Indoneziya bilan munosabatlar oʻrnatilgach, Indoneziya ham Sharqiy Timorning ASEANga qoʻshilganda qoʻllab-quvvatlangan. Milliy hukumat yarim prezidentlik tizimida ishlay boshlaganda xalq tomonidan saylangan prezident hokimiyatni Milliy parlament tomonidan tayinlanadigan bosh vazir bilan taqsimlagan. Ko'pgina mahalliy rahbarlar norasmiy ta'sirga ega bo'lsa-da, hokimiyat milliy hukumat ostida markazlashtirilgan. Mamlakat xalqaro hamkorlik siyosatini yuritadi, Portugal tillari mamlakatlari hamjamiyatining a'zosi, Tinch okeani orollari forumining kuzatuvchisi va ASEAN a'zoligiga da'vogar hisoblangan. Mamlakat nisbatan qashshoqligicha qolmoqda, iqtisodiyoti tabiiy resurslarga, ayniqsa neftga va xorijiy yordamga tayanib qolgan. Aholining umumiy soni 1,1 milliondan oshdi va tug'ilish darajasi yoshlarga nisbatan yuqoriladi. Ta'lim so'nggi yarim asrda savodxonlikni oshirishga olib keldi, ayniqsa portugal va tetumning ikki rasmiy tillarida. Yuqori etnik va til xilma-xilligi mamlakatda so'zlashadigan 30 ta mahalliy tilidan namoyon bo'lgan.

Tabiati

Sharqiy Timor Timor orolining shimoli-sharqida joylashgan. Relyefi, asosan, togʻli, eng baland joyi 2960 m; balchiqli vulkanlar bor. Iqlimi subekvatorial, mussonli. Sohilda temperatura yil davomida 25°-27°. Yillik yogʻin 500 mm atrofida (may — noyabr quruq mavsum).

Nomlari

„Timor“ malay tilida „sharq“ degan maʼnoni anglatuvchi temur soʻzidan olingan boʻlib, „Sharqiy Sharq“ degan maʼnoni anglatuvchi tavtologik joy nomiga olib kelagan va Indoneziya tilida bu Timor Timur nomini keltirib chiqaragan (bu nom faqat Indoneziyaning sobiq de-fakto provinsiyasiga ishora qiladi va bu mamlakatga nisbatan Timor Leste soʻzi bilan ishlatilgan),Portugal tilida mamlakat Sharqiy Timor Leste „sharq“ degan maʼnoni anglatgan. Tetumda bu Timór Lorosaʼe Lorosaʼe soʻzma-soʻz „quyosh chiqadigan joy“ deb tarjima qilingan.
Sharqiy Timorning konstitutsiyasi ingliz tili boʻyicha rasmiy nomlari „Timor-Leste Demokratik Respublikasi“,Portugal tilida „República Democrática de Timor-Leste“ va tetum tilida „Repúblika Demokrátika Timor-Leste“. Ismning rasmiy qisqa shakli „Timor-Leste“ boʻlib, ISO kodlari TLS va TL nomlari bilan ishlatilgan.

Tarixi

Sharqiy Timor Portugaliyaning sobiq mustamlakasi. 1974-yil Portugaliya Sharqiy Timor aholisining oʻz huquqini oʻzi belgilash va mustaqillik huquqini tan oldi. 1975-yil noyabrda Sharqiy Timor mustaqilligi uchun inqilobiy front Sharqiy Timor mustaqilligini eʼlon qildi, ammo Indoneziya tarafdori boʻlgan guruxlar Sharqiy Timorni Indoneziyaga qoʻshilganligini bildirdi. Indoneziya oʻz qoʻshinlarini Sharqiy Timorga olib kirdi va unga provinniya maqomini berdi. 1999-yilda oʻtkazilgan referendumda Sharqiy Timor aholisining aksariyati mustaqil davlat qurish tarafdori ekanligini bildirdi. 25 yil davom etgan kurashdan soʻng Sharqiy Timor 2002-yil 20 mayda mustaqillikka erishdi va Shanana Gujmau uning birinchi prezidenti etib saylandi. 2002-yildan BMT aʼzosi. Xoʻjaligi. Iqtisodiyotining asosi — qishloq xoʻjaligi Eksport uchun kofe, kauchukli daraxt, kokos palmasi oʻstiriladi. Ichki ehtiyoj uchun sholi, makkajoʻxori, shakarqamish, taro, yams, supurgi ekiladi. Echki, yilqi, buyvol boqiladi. Dengizdan baliq ovlanadi. 1980-yillarning boshigacha sandal daraxti yogʻochini chetga olib chiqib ketish katta daromad keltirgan, keyinchalik uni kesish cheklandi. Qishloq xoʻjaligi xom ashyolarini qayta ishlovchi korxonalar bor. Pul birligi — timor eskudosi, rupiya.

Tarixdan oldingi va klassik davrlar

Sharqiy Timorning sharqiy chekkasida joylashgan Yerimalaydagi madaniy yodgorliklar 42 000-yil oldinga tegishli. Maʼlum boʻlgan birinchi aholi bu mintaqa boʻylab avstralo-melaneziya migratsiyasi paytida kelgan boʻlib, ehtimol hozirgi papua tillariga prekursorlarni olib kelgan. Avstroosiyo tilida soʻzlashuvchilarning keyinchalik koʻchishi gumon qilingan, ammo bunday tillar mavjud boʻlib qolmagan.Avstroneziya xalqlarining kelishi yangi tillarni olib keldi va oroldagi mavjud madaniyatlar bilan birlashdi.Timorlarning kelib chiqishi haqidagi afsonalar janubga qoʻnmasdan oldin orolning sharqiy chekkasida suzib yurgan koʻchmanchilar haqida hikoya qilgan. Bu odamlar baʼzan Malay yarim orolidan yoki Sumatraning Minangkabau togʻliklaridan ekanliklari qayd etilgan. Avstroneziyaning Timorga koʻchishi orolda qishloq xoʻjaligining rivojlanishi bilan bogʻliq boʻlgan. Ushbu davrda Timorning siyosiy tizimi haqida maʼlumotlar cheklangan boʻlsada, orolda odat huquqi bilan boshqariladigan oʻzaro bogʻliq boʻlgan qator siyosatlar ishlab chiqilgan. Muayyan muqaddas uy atrofida joylashgan kichik jamoalar kengroq sukolarning (yoki knyazliklarning) bir qismi boʻlib, ular oʻzlari liurai boshchiligidagi yirik shohliklarning bir qismi boʻlgan. Ushbu shohliklar ichidagi hokimiyat ikki shaxs tomonidan amalga oshirildi, liuraning dunyoviy kuchi, odatda, saltanatning asosiy muqaddas uyi bilan bogʻliq boʻlgan. Rai Nainning ruhiy kuchi bilan muvozanatlangan. Bu siyosatlar koʻp boʻlib, oʻzgaruvchan ittifoqlar va munosabatlarni koʻrdi, ammo ularning koʻplari yetarlicha barqaror ediki, ular 16-asrdagi dastlabki Yevropa hujjatlaridan Portugaliya hukmronligi oxirigacha qoldi. Ehtimol, oʻn uchinchi asrdan boshlab, orol sandal daraxtini eksport qilgan,, 267 bu ham hunarmandchilikda, ham parfyumeriya manbai sifatida baholangan.[25] Timor XIV-asrga kelib sandal daraxti, asal va mum eksport qiladigan Janubi-Sharqiy Osiyo, Xitoy va Hindiston savdo tarmoqlariga kiritilgan. Orol Majapaxit imperiyasi tomonidan oʻlpon manbai sifatida qayd etilgan XVI-asr boshlarida yevropalik tadqiqotchilarni orolga jalb qilgan sandal daraxti boʻlgan. Yevropaning ilk borligi savdo bilan cheklangan va birinchi portugal aholi punkti yaqin atrofdagi Solor orolida boʻlgan.

Portugaliya davri (1769—1975)

Portugaliyaning Timorda mavjudligi juda cheklangan va savdo-sotiq yaqin orollardagi portugal aholi punktlari tomonidan olib borilgan. Faqat 17-asrda ular orolda koʻproq toʻgʻridan-toʻgʻri ishtirok etishgan, bu gollandlar tomonidan boshqa orollardan haydab chiqarilishi natijasida boʻlgan.1613-yilda Solor yoʻqolganidan keyin portugallar Floresga koʻchib oʻtishgan.1646-yilda poytaxt Timorning gʻarbiy qismidagi Kupangga koʻchib oʻtdi, 1652-yilda Kupang ham Gollandiyaga yutqazilishidan oldin, portugallar Lifauga hozirgi Sharqiy Timorning Oecusse eksklaviga koʻchib oʻtgan.Orolning sharqidagi samarali Yevropa istilosi faqat 1769-yilda, Dili shahri tashkil etilgandan soʻng boshlangan, ammo amalda nazorat juda cheklangan boʻlib qolgan. Orolning Gollandiya va Portugal qismlari oʻrtasidagi aniq chegara 1914-yilda Doimiy Arbitraj sudi tomonidan oʻrnatilgan va tegishli ravishda Indoneziya, Sharqiy Timorning voris davlatlari oʻrtasidagi xalqaro chegara boʻlib qolgan.Portugaliyaliklar uchun Sharqiy Timor oʻn toʻqqizinchi asr oxirigacha infratuzilma va taʼlimga minimal investitsiyalar bilan qarovsiz savdo nuqtasi boʻldi. Portugaliya oʻz mustamlakasi ichki hududlarida haqiqiy nazorat oʻrnatganida ham, investitsiyalar minimal boʻlib qolgan. Sandal daraxti asosiy eksport mahsulotidan biri va XIX-asr oʻrtalarida kofe eksporti muhim boʻlgan.
XX-asrning boshlarida sustlashgan ichki iqtisodiyot Portugallarni oʻz mustamlakalaridan koʻproq boylik olishga undadi, bu esa Sharqiy Timor qarshiliklariga uchradi. Koloniya Buyuk Depressiya davrida iqtisodiy yuk sifatida koʻrilgan va Portugaliya tomonidan kam qoʻllab-quvvatlangan yoki boshqaruvga ega boʻlmagan.

Indoneziya istilosi (1975-1999)

Fretilin bosqinga dastlab armiya sifatida qarshilik koʻrsatgan, 1978-yil noyabrigacha hududni ushlab turdi va partizanga qarshilik qildi.Indoneziyaning Timorni bosib olishi zoʻravonlik va shafqatsizlik bilan ajralib turgan. Sharqiy Timorda Qabul qilish, Haqiqat va Yarashuv Komissiyasi uchun tayyorlangan batafsil statistik hisobotda 1974—1999-yillar oraligʻida kamida 102,800 mojaro bilan bogʻliq oʻlimlar, jumladan, taxminan 18,600 oʻlim va ochlik kasallikdan 84,200 ortiqcha oʻlim qayd etilgan. Ushbu davrdagi mojarolar bilan bogʻliq oʻlimlarning umumiy sonini maʼlumotlar yoʻqligi sababli aniqlash qiyin. Portugal, Indoneziya va katolik cherkovi maʼlumotlariga asoslangan hisob-kitoblarga koʻra, bu 200 000 ga yaqin boʻlishi mumkin.Qatag'on va cheklovlar sog'liqni saqlash,ta'lim infratuzilmasi va xizmatlarining yaxshilanishiga qarshi turdi, ya'ni turmush darajasida umuman yaxshilanish kuzatilmadi; iqtisodiy o'sish asosan Indoneziyaning boshqa joylaridan kelgan muhojirlarga foyda keltirgan.Ta'limning ulkan kengayishi indoneziya tilidan foydalanishni va rivojlanish uchun bo'lgani kabi ichki xavfsizlikni ham oshirishga qaratilgan.

1991-yilda Indoneziya harbiylari tomonidan 200 dan ortiq namoyishchilarning qatliom qilinishi mustaqillik uchun burilish nuqtasi bo'lgan, Indoneziyaga xalqaro bosimni kuchaytirgan. Indoneziya prezidenti Suxarto iste'foga chiqqanidan so'ng, Avstraliya Bosh vaziri Jon Xovardning maktubi bilan yangi prezident BJ Habibi mustaqillik bo'yicha referendum o'tkazishga qaror qilgan.Indoneziya va Portugaliya oʻrtasidagi BMT homiyligidagi kelishuv 1999-yil avgust oyida BMT nazorati ostidagi xalq referendumini oʻtkazishga ruxsat berildi. Mustaqillik uchun aniq ovoz berish Indoneziya armiyasi elementlari tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Sharqiy Timorning integratsiyani qoʻllab-quvvatlovchi militsiyalari tomonidan zoʻravonliklarning jazolash kampaniyasi bilan kutib olingan. Bunga javoban Indoneziya hukumati ko'p millatli tinchlikparvar kuchlarga - INTERFET tartibni tiklash va Sharqiy Timorlik qochqinlar, ichki ko'chirilganlarga yordam berishga ruxsat bergan. 1999-yil 25-oktyabrda Sharqiy Timor maʼmuriyati Birlashgan Millatlar Tashkilotining Sharqiy Timordagi oʻtish davri maʼmuriyati (UNTAET) orqali BMT tomonidan qabul qilingan. INTERFETni joylashtirish 2000-yil fevral oyida harbiy qo'mondonlikning BMTga o'tkazilishi bilan yakunlangan.

Zamonaviy davr

2001-yil 30-avgustda Sharqiy Timor BMT tomonidan tashkil etilgan birinchi saylovda Taʼsis Assambleyasi aʼzolarini saylash uchun ovoz bergan. 2002-yil 22-martda Konstitutsiyaning Taʼsis majlisi tasdiqlangan.2002-yilning may oyiga kelib 205 mingdan ortiq qochqin qaytib kelgan. 2002-yil 20-mayda Sharqiy Timor Demokratik Respublikasi Konstitutsiyasi kuchga kirdi va Sharqiy Timor BMT tomonidan mustaqil deb tan olindi.Taʼsis Assambleyasi Milliy parlament deb oʻzgartirilgach Xanana Gusmão mamlakatning birinchi prezidenti etib saylangan. 2002-yil 27-sentyabrda mamlakat BMTga aʼzo davlat boʻlgan.
2006-yilda tartibsizliklar inqirozi va fraksiyaviy janglar 155 000 kishini uylarini tark etishga majbur qilgan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti tartibni tiklash uchun xavfsizlik kuchlarini yuborgan.Bir yildan keyin Gusmão yana bir muddatga nomzod bo'lishdan bosh tortdi. Yil o‘rtalarida prezidentlik saylovlariga tayyorgarlik jarayonida kichik noxush hodisalar ro‘y berdi va José Ramos-Horta prezident etib saylandi.2007-yil iyun oyida Gusmão parlament saylovlarida ishtirok etdi va Timorni qayta qurish milliy kongressi (CNRT) partiyasi rahbarida bosh vazir bo'ldi. 2008-yil fevral oyida Ramos-Xorta suiqasd paytida og'ir jarohat oldi; Bosh vazir Gusmão ham alohida otishmalarga duch keldi, ammo jabrlanmay qutulib qoldi. Tartibni saqlashga yordam berish uchun zudlik bilan avstraliyalik qo‘shimcha kuchlar yuborilgan. 2011-yil mart oyida BMT politsiya kuchlari ustidan operativ nazoratni Sharqiy Timor hukumatiga topshirdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti tinchlikparvarlik missiyasini 2012-yil 31-dekabrda yakunlangan.
2017-yilning may oyida chap markazchi Fretilin partiyasidan Fransisko Guterrish prezident bo‘lgan.Fretilin rahbari Mari Alkatiri 2017-yil iyulida bo‘lib o‘tgan parlament saylovlaridan so‘ng koalitsiya hukumatini tuzdi. Bu hukumat tez orada qulab tushdi va bu 2018-yilning may oyida ikkinchi umumiy saylovga olib keldi. 2018-yil iyun oyida sobiq prezident va mustaqillik kurashchisi Taur Matan Ruak yangi bosh vazir bo'lgan. José Ramos-Horta 2022-yilning 20-mayida Fransisko Guterrishga qarshi 2022-yil aprelida bo‘lib o‘tgan prezidentlik saylovlarining ikkinchi bosqichida g‘alaba qozonib, yana prezident bo‘lgan.

Siyosat va hukumat

Sharqiy Timorning siyosiy tizimi yarim prezidentlik tizimi boʻlib, Portugaliya tizimiga asoslangan.Konstitutsiyada prezident va bosh vazir oʻrtasida ijro hokimiyati boʻlinishi va ijroiya, qonun chiqaruvchi, sud hokimiyatlari oʻrtasidagi hokimiyatlarning boʻlinishi bergilab qoʻyilgan.Qonun chiqaruvchi hokimiyatda ham, ijro etuvchi hokimiyatda ham jismoniy shaxslar ishtirok etishi mumkin emas. Qonun chiqaruvchi hokimiyat ijro etuvchi hokimiyatni tekshirishni taʼminlash uchun moʻljallangan va amalda ijro etuvchi hokimiyat barcha siyosiy partiyalar qoshida qonun chiqaruvchi hokimiyat ustidan nazoratni saqlab qoldi, bu siyosiy partiyalar va koalitsiyalarda alohida liderlarning hukmronligini aks ettirgan.Vazirlar kengashi orqali ijro etuvchi hokimiyat baʼzi rasmiy qonun chiqaruvchi vakolatlarga ham ega.
Ijroiya organlarining aralashuvi holatlari mavjud boʻlsa-da, sud tizimi mustaqil ishlaydi. Baʼzi sudlar xavfsizroq hududlardagilar uchun kirishni yaxshilash uchun joylar oʻrtasida almashgan. Siyosiy ritorikaga qaramay, konstitutsiya va demokratik institutlar siyosatchilar tomonidan kuzatilgan va hukumat oʻzgarishi tinch oʻtgan. Saylovlar mustaqil organ tomonidan oʻtkaziladi, saylovchilarning faolligi yuqori, taxminan 70% dan 85% gacha. Siyosiy tizim keng jamoatchilik tomonidan qabul qilingan. Sharqiy Timor davlati boshligʻi respublika prezidenti boʻlib, besh yillik muddatga xalq ovozi bilan saylanadi va koʻpi bilan ikki yil muddatga saylanishi mumkin. Rasmiy ravishda, toʻgʻridan-toʻgʻri saylanadigan prezident shunga oʻxshash tizimlardagilarga nisbatan nisbatan cheklangan vakolatlarga ega, bosh vazir va vazirlar kengashini tayinlash va lavozimidan ozod qilish vakolatiga ega emas. Biroq, ular toʻgʻridan-toʻgʻri saylanganligi sababli, oʻtgan prezidentlar katta norasmiy kuch va taʼsirga ega boʻlgan.[2]: 175 Prezident hukumat qonunchiligiga veto qoʻyish, referendum oʻtkazish va parlamentni shakllantirish imkoni boʻlmagan taqdirda uni tarqatib yuborish huquqiga ega. hukumat yoki byudjetni qabul qiladi. Agar prezident qonun loyihasiga veto qoʻysa, parlament uchdan ikki koʻpchilik ovoz bilan vetoni bekor qilishi mumkin. Bosh vazir parlament tomonidan saylanadi, prezident koʻpchilik partiya yoki koalitsiya rahbarini bosh vazir etib tayinlagan. Sharqiy Timor va uning taklifiga binoan vazirlar mahkamasi, hukumat boshligʻi sifatida bosh vazir vazirlar mahkamasiga raislik qilagan.

Bir palatali Milliy parlamentdagi vakillar umumiy ovoz berish yoʻli bilan besh yillik muddatga saylangan. Oʻrindiqlar soni kamida 52 maksimal 65 gacha oʻzgarishi mumkin. Partiyalar parlamentga kirish uchun 3% ovozga ega boʻlishlari kerak, bunda D’Hondt usuli boʻyicha saralashdan oʻtgan partiyalar uchun oʻrinlar ajratilgan. Saylovlar raqobatbardosh ko‘ppartiyaviylik tizimi doirasida o‘tkazilgan. Mustaqillikka erishgach, hokimiyat Indoneziya istilosidan sal oldin tuzilgan va qarshilik koʻrsatgan Fretilin siyosiy partiyasi qoʻlida edi. Oʻz tarixini hisobga olgan holda, Fretilin oʻzini hukumatning tabiiy partiyasi sifatida koʻrdi va koʻp partiyaviy tizimni qoʻllab-quvvatlab, hukmron partiya tizimining rivojlanishini kutgan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti va xalqaro hamjamiyatning mustaqillikdan oldin ham, keyin ham qoʻllab-quvvatlashi yangi shakllangan siyosiy tizimga 2006-yilgi inqiroz kabi zarbalardan omon qolish imkonini bergan.
Parlament saylovlarida nomzodlar partiya ro‘yxati tizimida yagona milliy okrug bo‘yicha ishtirok etgan. Siyosiy partiyalar tomonidan ko‘rsatilgan nomzodlarning har uchdan biri ayollar bo‘lishi kerak. Bu tizim siyosiy partiyalarning xilma-xilligini targʻib qiladi, lekin saylovchilarga har bir partiya tomonidan tanlangan alohida nomzodlar ustidan kam taʼsir koʻrsatgan. Ayollar parlamentdagi oʻrinlarning uchdan biridan koʻprogʻini egallaydi, partiyalar qonunga koʻra ayol nomzodlarni qoʻyishi shart, lekin ular boshqa darajalarda, partiya rahbariyati ichida unchalik mashhur emas.

Siyosiy boʻlinishlar sinfiy va geografik chiziq boʻylab mavjud. Mamlakatning sharqiy va gʻarbiy hududlari oʻrtasida Indoneziya hukmronligi ostida paydo boʻlgan tafovutlar tufayli keng tarqalgan boʻlinish mavjud. Ayniqsa, Fretilin Sharqiy hududlar bilan qattiq bogʻlangan. Siyosiy partiyalar mafkuradan koʻra koʻproq taniqli shaxslar bilan chambarchas bogʻlangan . Timorni qayta qurish milliy kongressi Xanana Gusmão 2007-yilgi parlament saylovlarida Bosh vazirlikka nomzodini qoʻyish uchun tashkil etilganidan soʻng Fretilinga qarshi asosiy muxolifatga aylangan. Har ikkala asosiy partiya nisbatan barqaror boʻlgan boʻlsa-da, ular Indoneziyaga qarshi qarshilik paytida mashhur boʻlgan shaxslardan iborat „eski gvardiya“ tomonidan boshqarilgan.

Siyosat va maʼmuriyat markazi poytaxt Dilida joylashgan boʻlib, aksariyat davlat xizmatlari uchun milliy hukumat masʼuldir. Oecusse, mamlakatning qolgan qismidan Indoneziya hududi bilan ajratilgan, maʼlum bir avtonomiyaga ega boʻlgan maxsus maʼmuriy viloyat. Sharqiy Timor milliy politsiyasi va Sharqiy Timor mudofaa kuchlari 2008-yildan beri zoʻravonlik ustidan monopoliyaga ega va bu tashkilotlardan tashqarida juda kam qurol mavjud. Hokimiyatni suiisteʼmol qilish ayblovlari bor boʻlsa-da, ayrim sud nazorati mavjud. Faol fuqarolik jamiyati ommaviy axborot vositalari kabi hukumatdan mustaqil ravishda faoliyat yuritgan. Fuqarolik jamiyati tashkilotlari, jumladan, talabalar guruhlari poytaxtda toʻplangan. Iqtisodiyot tuzilishi tufayli kuchli kasaba uyushmalari mavjud emas. Katolik cherkovi mamlakatda kuchli taʼsirga ega.

Tashqi aloqalar

Sharqiy Timor uchun xalqaro hamkorlik har doim muhim boʻlgan, neft daromadlari ularning o‘rnini bosa boshlagunga qadar donor mablag‘lari byudjetning 80% ni tashkil qilgan. Xalqaro kuchlar ham xavfsizlikni taʼminlagan, 1999-yildan buyon mamlakatga BMTning beshta missiyasi yuborilgan. Oxirgisi, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Integratsiyalashgan Missiyasi Sharqiy Timorda, 2006-yil Sharqiy Timor inqirozidan keyin boshlanib, 2012-yilda yakunlangan.Sharqiy Timor 2011-yild ASEANga aʼzo boʻlish uchun rasman ariza topshirgan va kuzatuvchi maqomi berilgan. 2022-yil noyabrida „printsipial“ qabul qilingan . Millatchi siyosiy rahbariyat Melaneziya shtatlari bilan yaqinroq aloqalarni qoʻllab-quvvatlayotganiga qaramay, mamlakat mustaqillikka erishgunga qadar ASEANga aʼzo boʻlishni maqsad qilib qoʻygan va uning rahbarlari Tinch okeani organlariga qoʻshilish ASEAN aʼzoligiga toʻsqinlik qilishini taʼkidlagan. ASEAN aʼzoligiga iqtisodiy va xavfsizlik nuqtai nazaridan, jumladan, Indoneziya bilan munosabatlarni yaxshilash uchun intilgan. Shunga qaramay, ayrim ASEAN davlatlari tomonidan qoʻllab-quvvatlanmagani sababli jarayon sekin kechgan. Sharqiy Timor Tinch okeani orollari forumi va Melanesian Spearhead guruhining kuzatuvchisi hisoblangan. Kengroq maʼnoda, mamlakat zaif davlatlar tashkiloti boʻlgan „Seven Plus“ (g7+) guruhida yetakchi hisoblangan. Shuningdek, Sharqiy Timor Portugal tilidagi mamlakatlar hamjamiyatiga aʼzo.

Davom etayotgan ikki tomonlama donorlar qatoriga Avstraliya, Portugaliya, Germaniya va Yaponiya kiradi, Sharqiy Timor donor mablagʻlaridan samarali shaffof foydalanish boʻyicha obroʻga ega.Avstraliya va Indoneziya bilan yaxshi munosabatlar, tarixiy va yaqinda yuzaga kelgan keskinliklarga qaramay, hukumatning siyosat maqsadi hisoblangan. Bu mamlakatlar muhim iqtisodiy hamkorlar boʻlib, mamlakatga koʻpgina transport aloqalarini taʼminlagan. Xitoy ham Dilidagi infratuzilmaga hissa qoʻshish orqali oʻz ishtirokini oshirgan.Avstraliya bilan munosabatlar mustaqillikka erishgunga qadar ular o'rtasida okeandagi tabiiy resurslar bo'yicha tortishuvlar hukmronlik qilgan va bu o'zaro kelishilgan chegarani o'rnatishga to'sqinlik qilgan. Avstraliyaning qattiq kuchining hukmronligi Sharqiy Timorni xalq diplomatiyasi va xalqaro huquq forumlaridan o'z ishini ilgari surish uchun foydalanishga olib kelgan. Mojaro 2018-yilda Doimiy Hakamlik sudidagi muzokaralardan so‘ng hal qilindi, o‘shanda ular o‘rtasida dengiz chegarasi hamda tabiiy resurslardan olinadigan daromadlar to‘g‘risidagi kelishuv o‘rnatilgan.Sharqiy Timor Mudofaa Kuchlari (F-FDTL) 2001-yilda Falintil o'rniga tashkil etilgan va 2006-yil voqealaridan so'ng qayta tuzilgan. Nafaqat tashqi tahdidlardan himoyalanish, balki zo'ravonlik jinoyatlariga qarshi kurashish uchun ham mas'uldir. Sharqiy Timor milliy politsiyasi, kuchlar kichikligicha qolmoqda va oddiy armiyada 2200 askar, dengiz tarkibidagi 80 askar bitta samolyot va yettita patrul kateri boshqarilgan. Dengiz komponentini kengaytirish rejalashtirilgan. Avstraliya, Portugaliya va Qo'shma Shtatlar bilan harbiy hamkorlik mavjud boʻlgan.

Maʼmuriy boʻlinmalar

Sharqiy Timor oʻn toʻrtta munitsipalitetga boʻlingan, ular oʻz navbatida 64 ta maʼmuriy postga, 442 ta sukoga (qishloqlarga) va 2225 ta aldeyaga (qishloqlarga) boʻlingan. Munitsipalitetlar: Aileu, Ainaro, Atauro, Baucau, Bobonaro, Cova Lima, Dili, Ermera, Lautém, Liquiçá, Manatuto, Manufahi, Oecusse, va Viqueque.
Mavjud munitsipalitetlar va maʼmuriy postlar tizimi Portugaliya hukmronligi davrida tashkil etilgan. Konstitutsiyada markazsizlashtirish haqida eslatib oʻtilgan boʻlsa-da, maʼmuriy vakolatlar odatda Dilidan tashqarida faoliyat yurituvchi milliy hukumatda qolgan. Mustaqillikka erishgandan soʻng markazsizlashtirishni qanday amalga oshirish kerakligi haqida munozaralar boʻldi va taklif qilingan turli xil modellar sukos va markaziy hukumat oʻrtasida turli darajadagi boshqaruvni yaratadi. Aksariyat takliflarda suko-darajali boshqaruv boʻyicha aniq qoidalar yoʻq edi va ular fuqarolik boshqaruvining bir qismi boʻlishdan koʻra, jamoalarni aniqlaydigan, asosan anʼanaviy makon sifatida mavjud boʻlib qolishlari kutilgan. Oxir-oqibat, mavjud tumanlar 2009 yilda saqlanib qoldi va munitsipalitet deb oʻzgartirildi va juda kam vakolatlarga ega boʻldi. 2016-yilda har bir munitsipalitetga markaziy hukumat tomonidan tayinlangan davlat xizmatchisi rahbarlik qilish uchun oʻzgarishlar kiritildi. Bu davlat xizmatchisiga mahalliy saylangan rahbarlar maslahat bergan. Kuchli oʻziga xoslikka ega va toʻliq Indoneziya hududi bilan oʻralgan izolyatsiya qilingan, Oecusse munitsipaliteti 2002 yilgi konstitutsiyaning 5 va 71-moddalarida belgilangan. 2014-yil 18-iyundagi 3/2014-sonli qonun 2015-yil yanvar oyida kuchga kirgan ushbu konstitutsiyaviy qoidani amalga oshirdi va Oecusseni maxsus maʼmuriy hududga aylantirdi. Viloyat 2015-yil iyun oyida oʻzining davlat xizmatini ishga tushirgan. Sharqiy Timor ma'muriy tizimining eng quyi darajalaridagi ma'muriyat, aldeyalar va sukolar, odatda, an'anaviy urf-odatlarni aks ettirgan, jamoaning o'ziga xosligini va mahalliy uy xo'jaliklari o'rtasidagi munosabatlarni aks ettiradi.

Geografiyasi

Janubiy—Sharqiy Osiyo va Janubiy Tinch okeani oʻrtasida joylashgan, Timor oroli Malay arxipelagida joylashgan Kichik Sunda orollarining eng kattasi hisoblangan.

Adabiyotlar

Manbalar

uz.wikipedia.org