Samoviy otlar urushi

Samoviy otlar urushi yoki Xan—Davan urushi — miloddan avvalgi 104—102-yillarda Xan sulolasi hukmronligi ostidagi xitoyliklar tomonidan Davan nomi bilan maʼlum boʻlgan saklar (skif) yashagan Fargʻona vodiysining sharqiy chekkasida boʻlgan harbiy toʻqnashuv. Xan—Xunlar urushi atrofidagi geosiyosiy jarayon natijasida davanliklar va xitoyliklar oʻrtasida savdo kelishmovchiligi yuz beradi. Natijada Xanlar gʻalabasi bilan yakunlangan ekspeditsiyalar Xitoyga oʻz gegemonligini Gʻarbiy mintaqalardan Markaziy Osiyoga qadar kengaytirishga imkon bergan.

Xan imperatori Vu diplomat Chjan Syandan Davan davlati „samoviy otlar“ deb nom olgan tezkor va chopqir Farg‘ona otlariga egaligi haqida xabar oladi, bu esa koʻchmanchi Xunlarning otliqlariga qarshi kurashda va Xan davlati otliq qo‘shinlarining sifatini yaxshilashga katta yordam berardi. Shuning uchun imperator Vu Davanga elchilar yubordi. Elchining maqsadi mintaqani oʻrganish va bu otlarni olib kelish uchun savdo yoʻllarini koʻzdan kechirishdan iborat edi. Biroq, Davan podshosi nafaqat kelishuvni rad etdi, balki otlarga toʻlov sifatida yuborilgan oltinlarini ham musodara qildi. Xan elchilari uylariga ketayotganda pistirmaga uchrab, oʻldirildi. Xoʻrlangan va gʻazablangan Xan saroyi Davanni boʻysundirish uchun general Li Guangli boshchiligidagi qoʻshinni yubordi, ammo ularning birinchi bosqinlari yomon tashkil etilgan va yetarli darajada qurol bilan taʼminlanmagandi. Ikki yil oʻtgach, ikkinchi, kattaroq va ancha yaxshi taʼminlangan ekspeditsiya yuborildi. Yuborilgan qoʻshinlar Davan poytaxti Aleksandriya Esxatani (Ershini) muvaffaqiyatli qamal qildi (baʼzi manbalarda Ershi shahri Marhamat tumani Mingtepa hududida joylashgan deb tilga olinadi) va Davanni soʻzsiz taslim boʻlishga majbur etdi. Xan ekspeditsiya kuchlari Davanda Xan tarafdorlari rejimini oʻrnatdilar va Xan imperiyasining yilqichilik tarmogʻini yaxshilash uchun yetarli miqdorda otlarni olib ketdilar. Bu kuch prognozi, shuningdek, Gʻarbiy mintaqalardagi koʻplab kichik Toxar vohasi shahar-davlatlari savdo aloqalaridagi yetakchilikni Xunlardan Xan sulolasiga oʻtkazishga majbur qildi, bu esa keyinchalik Gʻarbiy mintaqalar protektoratining tashkil etilishiga yoʻl ochdi.

Tarixi

Otlar

Imperator Vu oʻnlab yillar davomida Xan sulolasini taʼqib qilgan koʻchmanchi Xun xoqonligi ustidan gʻalaba qozonishga harakat qilardi. Miloddan avvalgi 139-yilda Vu Chjan Syan ismli elchisini gʻarbni oʻrganish va Xunlarga qarshi yuechjilar bilan harbiy ittifoq tuzish uchun yubordi. Gobi choʻli orqali Oʻrta Osiyoga ketayotganda Chjan ikki marta xunlarga asirlikka tushgan. Qaytib kelgach, u Davanning „samoviy otlari“ haqidagi taʼriflar bilan imperatorni hayratda qoldirdi.

Book of the Later Han kitobidagi maʼlumotlarga koʻra, (V asrda xitoylik tarixchi tomonidan yozilgan va Xan tarixining 25—220-yillardagi nufuzli yozuvi hisoblanadi) har yili kamida besh yoki olti, ehtimol oʻnga yaqin diplomatik guruhlar Xan saroyi tomonidan O‘rta Osiyoga ot sotib olish uchun yuborilgan. Xitoy Davanga tez-tez hujum uyushtirib turar, har gal o‘lponni samoviy otlar bilan olishga harakat qilardi.

Oʻshandan beri otlar Xitoyning yilqichilik tarmogʻini rivojlantirishga hissa qoʻshgan, Xitoyda ot oʻymakorligining (haykaltaroshlik) rivojiga, Gansuda naslchilik maydonlarining kengayishiga va hatto Tan sulolasi davrida otliq qoʻshinlarda 430 000 tagacha bunday otlar paydo boʻlishiga olib keldi.

Davan

Davan taxminan mill.avv. III asrdan to milodiy II yoki III asrgacha mavjud boʻlgan va mill.avv. II-I asrlarda qudratli davlat uyushmasiga aylangan.

Records of the Grand Historian va Book of Han kitoblari Davanni 70 ta devor bilan oʻralgan shaharlarda yashovchi bir necha yuz ming kishidan iborat deb tasvirlaydi. Dovonda 70 dan ortiq katta-kichik shaharlar boʻlsa-da, ular orasidan faqatgina uchtasining nomi qayd etilgan — Ershi, Yuchen va Guyshuan.

Ular guruch va bugʻdoy yetishtirganlar, uzumdan sharob tayyorlaganlar. Chjan Syanning yozishicha, Dovon 60 ming kishilik qo‘shinga ega bo‘lgan, otliq qo‘shin harbiy mahoratda tengi yo‘q bo‘lgan. Ularning chopar ot ustida turib orqaga qayrilib kamondan uzgan o‘qlari dushmanni dog‘da qoldirgan. Ularning ayollari ham kamondan o‘q uzishda erlaridan qolishmagan. Dovondan to Anʼsigacha bo‘lgan hududlarda yashovchi aholining tili har xil bo‘lsa-da, ammo ular bir-birlarini tushunishgan, ularning urf-odatlari ham bir-biriga o‘xshash bo‘lgan.

Davan Xan saroyi elchilar yuborgan eng uzoq gʻarbiy davlatlardan biri boʻlgan. Biroq, boshqa elchilardan farqli oʻlaroq, Davanga kelganlar saroyda yaxshi taassurot qoldirmaganlar. Ular oʻzlarini takabburlik tutganlar. Chunki xitoylar oʻzlarini Davan davlati bosqin xavfidan juda uzoqda deb hisoblaganlar. Davan oʻsha paytda Xunlarga yaqin joylashgan edi.

Gʻarb elchilari oʻzlari bilan olib kelgan xabarlar orasida imperatorga yoqqan „samoviy otlar“ ham boʻlgan. U Davandan bu otlarni sotib olish uchun 1000 ta otga yetarli oltin bilan savdo missiyasini yubordi. Davan oʻsha paytda Xan bilan oʻzaro savdo qilgan va savdodan katta foyda olgan. Davan shaharlari nafaqat sharq mollari bilan toʻlib-toshgan, balki Xan askarlaridan tanga va qurollarga metall quyishni ham oʻrgangan.

Xan elchilari qabul marosimida Farg‘ona hukmdori oyog‘ining tagiga 1000 lak tilla tanga va bitta oltin ot tashlagan. Fargʻonaning asl otlari aslida ozligi va noyob nusxa boʻlganligidan koʻp miqdorda sotib yuborish, Davan hukmdorining oʻsha ot tufayli erishgan shon-shuhratini Xitoy xoqoniga oʻtkazib berish degan gap edi. Qancha boylik taklif qilinsa ham ularni sotmasligini aniq bilgan Xitoy imperatori Fargʻona hukmdorining obroʻsini tushirish uchun shu ishga qoʻl uradi. Elchilarning qoʻpol munosabatidan jahli chiqqan hukmdor ularni oʻldirmoqchi boʻladi, ammo oqilona fikr yuritib ularni Oʻzgan shahar hokimining qoʻli bilan oʻldiradi. Baʼzi tarixchilar esa hukmdorning oʻzi oʻz huzurida elchilarni qatl qildirgan, deb maʼlumot berishadi. Har qanday holatda ham bu Xitoy uchun hujum boshlashga bahona boʻladi. Savdo missiyasining halokati haqidagi xabarni olgach, imperator Vu Davanga qarshi jazo ekspeditsiyasini joʻnatishga qaror qiladi. Imperator Vuning sevimli kanizagi Li Xonimning ukasi Li Guangli Davanga qarshi 6000 otliq va 20 000 piyoda qoʻshin boshchiligida yuboriladi.

Birinchi ekspeditsiya (miloddan avvalgi 104-yil)

Miloddan avvalgi 104-yilning kuzida Li Guangli oʻz qoʻshini bilan Davan tomon yoʻl olgan. Tarim havzasi va Taklamakan choʻlini (hozirgi Shinjon) kesib oʻtayotganda Li qoʻshini yaqin atrofdagi voha davlatlariga hujum qilishga majbur boʻldi, chunki ular qoʻshinni taʼminot bilan taʼminlashdan bosh tortdilar. Agar bu davlatlardan birini qamal qilish bir necha kundan ortiq davom etsa, armiya hech qanday taʼminotsiz harakatlanishga majbur boʻlgan. Ushbu koʻp sonli kichik toʻqnashuvlar tufayli armiya charchagan va zaxiralari tugaganidan keyin ochlikdan sillasi qurigan. Ular Davanga yaqinlashganda, Li yurishni davom ettirish uchun juda koʻp odamni yoʻqotgan edi. Yuchengda magʻlubiyatga uchragach, Li qolgan askarlari kuchi bilan Davan poytaxti Ershi (hozirgi Xoʻjand) ni egallashga koʻzi yetmaydi va shuning uchun Dunxuanga chekindi.

Ikkinchi ekspeditsiya (miloddan avvalgi 102-yil)

Saroy amaldorlari Lining ekspeditsion qoʻshinini tarqatib yuborib, oʻz resurslarini Xunlarga qarshi kurashga jamlamoqchi edilar. Imperator Vu Davanni boʻysundira olmaslik gʻarbiy mamlakatlar oldida obroʻsini yoʻqotish ekangini anglab, amaldorlar taklifini rad etadi. U bunga javoban Liga ancha kattaroq armiya hamda hayvonlarni yetkazib berdi. Miloddan avvalgi 102-yilning kuzida Li 60 000 askar va yollanma askarlardan iborat armiya va 30 000 ot, koʻp sonli hayvonlar, jumladan 100 000 hoʻkiz va tuyalar bilan yoʻlga chiqdi. Bu safar ekspeditsiya yaxshi taʼminlangan va yoʻldagi voha davlatlari bilan taʼminot masalasida hech qanday muammoga duch kelmadi.

Xan ekspeditsiya armiyasiga duch kelgan Tarim havzasining aksariyat davlatlari ulkan kuchli qoʻshinni koʻrib, ularga jangsiz taslim boʻlishgan. Har qanday vaziyatda ham qarshilik koʻrsatgan yagona davlat bu Luntay boʻlib, Li uni qamal qilib, aholisini qirgʻin qildi. Hech qanday jiddiy muvaffaqiyatsizlikka uchramaganiga va Yuchengni butunlay chetlab oʻtganiga qaramay, Li Davanga yetib borgunga qadar qoʻshinining yarmini dizertirlik natijasida yoʻqotdi. Ershiga yetib kelgach, Li darhol uni qamal qildi. Imperator Vuning iltimosiga binoan 2000 kishilik Vusun otliq qoʻshinlari ham mavjud edi, ammo ular ikkala tomonni xafa qilishdan qoʻrqib, qamalda qatnashishdan bosh tortdilar.

Davanning otliq qoʻshinlari qamalni buzishga urinib, jangga kirishdi, ammo ular Xan arbaletchilarining oson nishoniga aylandi. Xan harbiy muhandislari Ershidan oʻtuvchi daryo yoʻlini boʻgʻib qoʻyadi. Natijada, quduqlari boʻlmagani uchun shahar suv manbaisiz qoldi. Qirq kunlik qamaldan so‘ng Xan qoʻshini tashqi devorni buzib o‘tib, hujum boshlaydi, himoyachilar ichki qal’ada hujumni davom ettiradi. Bu orada fargʻonaliklar quduq qazib, suv taʼminoti masalasini ham hal qiladilar. Boshqa tomondan Xorazm qoʻshini (qangʻyuyliklar) fargʻonaliklarga yordamga kelayotgani xabar beriladi. Shunda xitoyliklar sulh tuzishga kirishadilar. Shu tariqa xitoyliklarning ikkinchi hujumi ham barbod boʻladi. Boshqa manbalarda boshqacha fikrlar mavjud: Bu urushda qamalda qolgan Ershi shahriga dushman bostirib kiradi va davanlik general Jianmini qo‘lga oldi. Ershi zodagonlari ichki devorlar orqasiga chekinib, taslim boʻlish shartlarini taklif qilishga qaror qildilar. Avval ular o‘zlarining podshohi Vuguani (yoki Mu-Kua, xitoycha: 毋寡 = Mauakesmi yoki Mauesmi) o‘ldirib, uning kesilgan boshini Liga yuborishdi. Keyin ular Liga barcha otlarni va qoʻshinni olib chiqib ketish evaziga oʻzi xohlagan zarur narsalarni taklif qilishdi, lekin agar u taklifni qabul qilmasa, mamlakatdagi barcha otlarni oʻldirishlarini aytishgan. Li shartlarga rozi boʻlib, 3000 ga yaqin ot va oziq-ovqatlarni qabul qilib oldi. Ketishdan oldin, Li Meycai (昧蔡) deb nomlangan zodagonlardan birini podsho qilib taxtga oʻtkazdi, chunki u ilgari Xan elchilariga yordam koʻrsatgandi.

Li Dunxuanga yo‘l olar ekan, yo‘l bo‘yidagi mahalliy hududlar armiyani yetarli darajada taʼminlay olmasligini tushundi. Armiya bir necha guruhlarga boʻlindi, baʼzilari shimoliy, boshqalari janubiy yoʻldan ketdi. Van Shensheng va Xu Chongguo qoʻmondonligi ostida atigi 1000 ga yaqin kishidan iborat ushbu guruhlardan biri Yuchengni olishga harakat qildi. Bir necha kunlik qamaldan soʻng, Yucheng aholisi 3000 kishi bilan birga chiqib, qamalga olgan qoʻshinni magʻlub etdi. Xan askarlaridan bir nechtasi qochishga muvaffaq boʻldi va Lini magʻlubiyatdan ogohlantirdi. Shunda Li Shangguan Jini Yuchengga hujum qilish uchun yubordi. Oʻziga qarshi yuborilgan buyuk qoʻshinni koʻrib, Yucheng qiroli Kangyuyga qochishga qaror qildi, bu esa Yuchengni koʻp oʻtmay taslim boʻlishiga sabab boʻldi. Kangyuy Davanning magʻlubiyati haqida xabar olgach Yucheng shohini Shangguanga topshirdilar va u qatl qilindi.

Armiya Yumen dovoniga yetgunda boshqa qarshiliklarga duch kelmadi. Davanning magʻlubiyatini eshitgan Toxar vohasi davlatlari hukmdorlari imperator Vuga soliq toʻladilar. Yakunda Li atigi 10 000 kishi va harbiy xizmatga yaroqli 1 000 ot bilan qaytdi. Omon qolganlarga mukofotlar berildi. Li Guangli Xaysilik qoʻmondon sifatida tanilgan. Yucheng shohining qoʻlga olinishini taʼminlagan Chjao Di Sinji gubernatoriga aylandi. Shangguan Jie imperatorning shaxsiy xazinachisi boʻldi.

Oqibat

Bir yildan koʻproq vaqt oʻtgach, Davan zodagonlari birlashib, birinchi navbatda Xan bilan boʻlgan ish uchun javobgar deb hisoblagan podsho Meukani oʻldirishdi. Vuguaning ukasi Chanfeng yangi podsho boʻldi. Xanni xafa qilishni istamagan Chanfeng oʻgʻlini Xan saroyiga garovga yubordi. Bunga javoban Xan yangi hukmdorga sovgʻalar bilan elchilar yubordi va Davan bilan sulh tuzdi.

Oʻn yil oʻtgach, Li Guangli Xunlar tomonidan magʻlubiyatga uchradi va ular tomoniga oʻtdi. Lekin oxir-oqibat mojaro tufayli qatl etildi.

Manbalar

Adabiyotlar

uz.wikipedia.org