Rossiya imperiyasining siyosiy agentligi
Rossiya imperatorlik siyosiy agentligi yoki
Rossiya siyosiy agentligi — Buxoro amirligining Buxoro (1886—1891-yillar) va Kogon (1892—1917-yillar) shaharlarida Rossiya imperiyasining Tashqi ishlar vazirligining boʻlimi. 1885-yil 12-noyabrda tashkil topgan va Buxoro amirligida Rossiya imperiyasining siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini ifodalagan.
Unga Buxorodagi siyosiy agent rahbarlik qilgan, u ham tashqi ishlar vazirligi ham Turkiston general-gubernatoriga boʻysungan.
Siyosiy agentlik fevral inqilobidan keyin Rossiya rezidensiyasiga aylantirildi va Oktabr inqilobiga qadar faoliyat yuritdi.
Rossiya—Buxoro munosabatlari
XIX asrning birinchi yarmida Buxoro amirligi Oʻrta Osiyoda katta hududni egallagan eng yirik markazlashgan davlat edi. Bu davrda Buxoro iqtisodiyotida sezilarli yuksalish kuzatildi, tovar-pul munosabatlari rivojlandi, amirlikning Rossiya bilan savdo-sotiq va elchilik aloqalari jonlana boshladi.
XIX asr boshidan 1866-yilgacha Buxoroga toʻrtta rus missiyasi yuborildi:
Buxoro amiri Nasrulloxon oʻz navbatida Peterburgga uchta elchi joʻnatadi:
Shunday qilib, har ikki tomon — Peterburg ham, Buxoro ham elchilik va savdo aloqalarini kengaytirish va saqlashlari Toshkentning general-mayor M. G. Chernyayev tomonidan bosib olingandan keyin sezilarli darajada yomonlashdi. Shu bilan birga, harbiy vazir D.Milyutin Markaziy Osiyodagi faol harakatlar tarafdori edi, tashqi ishlar vaziri, vitse-kansler knyaz A.M.Gorchakov XIX asr oʻrtalaridan boshlab Oʻrta Osiyo Rossiya imperiyasi va Buyuk Britaniya oʻrtasidagi keskin siyosiy va iqtisodiy kurash sahnasiga aylanganligi sababli ingliz-rus munosabatlarida ehtiyotkorlikni saqlashga harakat qildi.
Buxoro amirligiga qarshi harbiy harakatlar
1866-1868 yillarda Buxoro amirligida muqaddas urush — gʻazot eʼlon qilinishi ortidan har ikki davlat qoʻshinlari oʻrtasida 3 ta yirik jang boʻlib oʻtdi:
Har uchala jangda rus qoʻshinlari gʻalaba qozonib, 1868-yil 23-iyunda Rossiya — Buxoro shartnomasi tuzildi, bu shartnoma imperator Aleksandr II (1855-1881) tomonidan tasdiqlanmadi, ammo koʻp jihatdan Rossiya imperiyasining Buxoro amirligi bilan 1873-yilda
Shahrisabz doʻstlik shartnomasi imzolangunga qadar munosabatlarini belgilab berdi. Umuman olganda, "doʻstlik" shartnomasi natijasida Buxoro amirligi amalda Rossiya imperiyasining protektoratiga aylandi.
Siyosiy agentlikning tashkil etilishi
Amir va general-gubernator oʻrtasidagi nizolardan biri Buxoro amirligi va Rossiya imperiyasi oʻrtasidagi munosabatlar masalasi edi. Amir oʻzini suveren sifatida — imperator bilan toʻgʻridan-toʻgʻri muloqot qilish huquqiga ega deb hisoblardi. General-gubernator barcha aloqalar u orqali oʻtishini xohlardi
1885-yil 12-noyabrda Aleksandr III (1881—1894)ning Buxoro amirligida Rossiya imperatorlik siyosiy agentligini tashkil etish toʻgʻrisida gi farmoni eʼlon qilindi va 1886-yil 1-yanvardan N. V. Charikov boshchiligidagi muassasa oʻz faoliyatini boshladi. Bu amalda Buxoro amiriga Rossiya imperiyasi nazarida uning vassaldan baland, lekin mustaqil hukmdordan past ekanligini koʻrsatuvchi munosabati edi.
Amir Sayid Abdulahadxon (1985—1910) dastlab Buxoro shahridagi eng yaxshi binolardan birini siyosiy idora ixtiyoriga berdi, bu yerda amirning buyrugʻiga binoan agentlik qarorgohi, kazaklar kolonnasining barcha tarkibi joylashgan va xizmatkorlar amir xazinasi hisobidan taʼminlangan. 1891-yilda amir Buxoro amirligining Kogon shahrida yangi qarorgoh qurilgan, bu yerdan XIX asrda amirlik poytaxtiga temir yoʻl liniyasi oʻtgan edi. Xuddi shu yili muassasaning barcha xodimlari yangi qarorgohga koʻchib oʻtishdi.
P. P. Shubinskiy birinchi siyosiy agent N. V. Charikovning Buxoroga kelishini shunday tasvirlagan.
Agentlik faoliyati va siyosiy agentning vakolatlari va vazifalari
Rossiya imperiyasining Oʻrta Osiyo temir yoʻlini Buxoro orqali Samarqandga olib borish toʻgʻrisidagi qarori tashqi ishlar vazirligini amir saroyida siyosiy agent tashkil etish boʻyicha koʻp yillik kelishmovchiliklariga barham berdi. Temir yoʻlning qurilishi va buning natijasida rus sub’ektlarining kirib kelishi uchun doimiy vakil zarur edi.
Buxoroda siyosiy agent lavozimi 1873-yilgi shartnomaning 16-moddasi asosida 1885-yil 12-noyabrda tashkil etilgan. Agentlik oʻz faoliyatini 1886-yil 1-yanvardan yoʻlga qoʻygan. Shundan keyin agentlik hissasiga general-gubernatorning maoshi 5500 rublga qisqartirildi. Siyosiy agent Rossiya imperiyasining Buxoro amirligidagi rasmiy vakili edi. Sankt-Peterburg va Toshkentning Buxoro hukumati bilan turli masalalardagi barcha aloqalari u orqali amalga oshardi. Amir bilan elchixonalar almashish uchun ruxsat berildi va Toshkentdagi diplomatik attashe lavozimi tugatildi. 1894-yilda esa bu lavozim qayta tiklandi. Siyosiy agent Rossiya diplomatik korpusining aʼzosi boʻlganligi sababli — konsuldan koʻra kattaroq mavqega ega boʻlgan, lekin suveren davlatning elchisi hisoblanmagan yaʼni u faqat Tashqi ishlar vazirligi oldida javobgar boʻlgan. Shunday qilib, Abdulahad imperator hukumati bilan toʻgʻridan-toʻgʻri munosabatlarga ega edi.
Siyosiy agent Turkiston general-gubernatoriga bu munosabatlarning natijalari, shuningdek, Tashqi ishlar vazirligining koʻrsatmalari haqida maʼlumot berishga majbur boʻlgan va ayrim masalalarni hal qilishda u bilan toʻliq aloqada boʻlishi kerak edi. Bu siyosiy agentga boʻysunishning ikkitomonlamaligini keltirib chiqardi, bu agent bilan bir tomondan Turkiston oliy maʼmuriyati, ikkinchi tomondan Peterburg va Toshkent oʻrtasida katta tushunmovchiliklarga sabab boʻldi.
Rossiyaning Buxorodagi faoliyati kengayib borishi bilan siyosiy agentning vazifalariga agentlik ustavining biron bir moddasida koʻzda tutilmagan holatlar ham qoʻshila bordi. 1893-yil 15-martdan amirlikdagi rus aholi punktlarini nazorat qilish vazifalari siyosiy agentga yuklandi. 1893-yilda general-gubernatorga hatto siyosiy agentni oʻz kengashida Buxoroga taalluqli masalalarni hal qilishda ishtirok etishga taklif qilish vakolati ham berildi. Uning dastlabki diplomatik va konsullik vazifalariga ogʻir maʼmuriy va sud mas’uliyatlari qoʻshildi. U nafaqat Buxoro hukumati bilan barcha aloqalarni oʻrnatgan, Buxoro va Afgʻonistondagi vaziyat boʻyicha razvedka maʼlumotlarini toʻplagan. Shuningdek, amir faoliyatini yaqindan kuzatib borgan, amirning imperator oilasi va hukumati bilan rasmiy yozishmalarini nazorat qilgan va amirga davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari boʻyicha maslahat bergan. Agentlik rus subyektlarining shaxsi, mulki, shartnomaviy huquqlari va savdo manfaatlarini himoya qilgan, vizalar va pasport berib, chet ellik mehmonlarni qabul qilgan. Agentlik raisi oliy gubernator, politsiya boshligʻi vazifalarini ham bajargan. Rus aholi punktlarida senzura, ruslar ishtirokidagi sud ishlarida sudya va bosh tergovchi, rus subʼyektlarining yer sotib olishlarini roʻyxatdan oʻtkazishda notarius sifatida faoliyat koʻrsatgan.
Siyosiy agentlik vazifalari oʻsib borayotganining bir dalili uning xodimlarining kengayishi edi. Dastlab agentlik faqat siyosiy agent va bitta dragomendan iborat boʻlgan. Keyinroq ikkinchi kotib va yana bir dragoman qoʻshiladi. 1901-yilda shifokor va yana ikki yildan soʻng yana bir dragoman qoʻshilishi shtatni besh kishiga koʻtardi. Agentlikda 1917-yilda jami 22 kishi faoliyat koʻrsatgan.
Buxoroning oʻzida Rossiya imperiyasining siyosiy agenti yoki rezidenti konsul deb atalgan. Buxoro qoʻshbegilari Muhammad Sharif (1886-1888), Ostonqul biy (1888-1910), Nasrulla biy (1910-1917) siyosiy agent va Buxoro hukumati oʻrtasidagi aloqaga masʼul edilar.
Siyosiy agentlik asta-sekin amirlikka nisbatan faqat mustamlakachilik chora-tadbirlarini amalga oshiruvchi muassasaga aylandi. Boshqa tomondan, amir Sayid Abdulahadxonning Rossiyaga safarlarining boshlanishi amirning rus saroyi va Peterburg byurokratiyasining eng koʻzga koʻringan vakillari bilan shaxsiy munosabatlarini osonlashtirdi.
Agentlikni qayta tashkil etish va tugatish
Fevral inqilobidan keyin siyosiy agent A. I. Miller Tashqi ishlar vaziriga muassasa nomi va lavozimini oʻzgartirish taklif etdi. Taklif vazirlik tomonidan tasdiqlangan va „Rossiya siyosiy agentligi“ nomi Oktyabr inqilobidan keyin
"Rossiya rezidentligi" ga oʻzgartirildi.
Rossiyaning Buxorodagi siyosiy agentlari roʻyxati
Yana qarang
Manbalar
Adabiyotlar
uz.wikipedia.org