Robiya al-Basri
Robiya al-Basri (arabcha: رابعة البصري; tax. 714, 717 yoki 718—801) arab muslima avliyosi va soʻfiy tasavvufchisi. U dunyoning ba'zi joylarida Hazrati Bibi Robiya Basriy, Robiya Al Basriy yoki oddiygina Robiya Basriy nomi bilan tanilgan.
Tug'ilishi
Robiya 714-718-yillar (hijriy 95-98-yillar) orasida Iroqning Basra shahrida Qays qabilasidan tugʻilgani aytiladi. Keyinchalik so'fiy avliyo va shoir Farid ud-Din Attor uning yoshlik davri haqida ko'p narsalarni aytib berdi.
U oilasining to'rtinchi qizi bo'lib, "to'rtinchi" degan ma'noni anglatuvchi Rabi'a ismini oladi.
Fariduddin Attorning yozishicha, Robiya tugʻilganda ota-onasi shunchalik kambagʻal ediki, uyda chiroq yoqadigan moy, hatto uni oʻrab qoʻyadigan mato ham yoʻq edi. Onasi eridan qo'shnisidan yog' olib turishini so'radi, lekin u umrida Xudodan boshqa hech kimdan hech narsa so'ramaslikka qaror qilgan edi. Oʻzini qoʻshnining eshigi oldiga borgandek koʻrsatib, uyiga quruq qaytdi. Kechasi Muhammad s.a.v tushida unga zohir bo'lib, dedi:
“Yangi tugʻilgan qizingiz Rabbiya Allohning sevimlisi boʻlib, koʻp musulmonlarni toʻgʻri yoʻlga boshlaydi. Basra amirining huzuriga kelib, unga quyidagi xatni taqdim eting: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga har kechada yuz marta va payshanba oqshomida toʻrt yuz marta duo aytasizlar. Biroq, o'tgan payshanba kuni qoidaga rioya qilmaganingiz uchun jazo sifatida to'rt yuz dinor to'lashingiz kerak bo'ladi».
Hayoti
Biroq otasi vafotidan keyin Basrani ocharchilik bosib oldi. U opa-singillaridan ajraldi. Robiya namoz oʻqish uchun sahroga bordi va zohid boʻlib, yarim tanho hayot kechirdi. U ko'pincha avliyo ayollar malikasi sifatida tilga olinadi va "Allohning sof so'zsiz sevgisi" sifatida o'zining to'liq sadoqati bilan mashhur edi. Xudoga sodiq bo'lgan boshqalar qatorida u Alloh va Uning yaratgani o'rtasidagi o'zaro sevgining namunasini ko'rsatdi; uning misoli, yer yuzidagi mehribon fidoyi Mahbubi bilan bir bo'lishidir.
U duo qildi:
“Ey Rabbim, agar senga doʻzaxdan qoʻrqib ibodat qilsam,Unda meni do'zaxda kuydirgin.
Jannatni hohlaganim uchun Senga ibodat qilsam,Bas, meni Jannatdan chetla!
Ammo Senga faqat O'zing uchun sajda qilsam,Bas, mendan mangu go'zalligingni inkor etma».[6]
Vafoti
Robiya 80 yoshlarida 185-hijriy/801-yilda Basrada vafot etdi.
Falsafa
Ko'pincha islom tarixidagi eng mashhur va ta'sirli ayollardan biri sifatida e'tirof etilgan Robiya o'zining haddan tashqari fazilati va taqvosi bilan mashhur edi. Fidoyi zohidadan nega kechasi ham, kunduzi ham minglab sajda qilganligi haqidagi savolga u shunday javob berdi:
“Men buning uchun hech qanday savob istamayman, men buni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qiyomat kunida bundan xursand boʻlishlari va paygʻambarlarga: “Qaysi ayoldan boʻlganiga eʼtibor bering mening jamoam uddasidan chiqdi, deyishlari uchun qilaman".
U o'zini inkor etishda va Xudoga sodiqlikda qattiq edi. U hech qachon U bilan birlikka erishganini da'vo qilmagan; aksincha, u o'z hayotini Xudoga yaqinlashishga bag'ishlagan Osmonga [Allohga] boshini ko'tarishdan bosh tortgani uchun u hayo sifatida shunday der edi: "Agar dunyo bir kishining mulki bo'lganida, u uni boy qilmasdi... chunki u o'tib ketmoqda."
U Ishq-i-Haqiqiy nomi bilan mashhur boʻlgan ilohiy ishq taʼlimotini birinchi boʻlib ilgari surgan va koʻpchilik tomonidan erta voz kechganlarning eng muhimi, oxir-oqibat soʻfiylik deb nomlanadigan taqvo yoʻllaridan biri sifatida eʼtirof etilgan.
She'riyat va afsonalar
Unga tegishli she'rlarning aksariyati noma'lum. Qiyinchiliklardan so'ng, u o'z -o'zidan o'zini anglash holatiga erishdi. U Xudo tomonidan ilohiy mo'jizalar ko'rsatish uchun tanlangan. Shayx Hasan Basriy bu sirni qanday ochganligi haqida soʻraganida, u shunday javob berdi:
"Siz qanday qilishni bilasiz, lekin men qanchalik kamligini bilaman."[10]
Uning hayotini o'rab turgan ko'plab afsonalardan biri shundaki, u qullikdan ozod bo'lgan, chunki xo'jayini uning yorug'lik bilan o'ralgan holda namoz o'qiyotganini ko'rgan, uning avliyo ekanligini tushungan va agar uni qul sifatida saqlashda davom etsa, o'z hayotidan ajralib qolishidan qo'rqqan.
Robiya al-Adaviyya hayotiga asoslangan feministik nazariya
Tasavvufning bir qancha jihatlari shuni ko'rsatadiki, so'fiylik mafkuralari va amaliyotlari hukmron jamiyatga va uning ayollar haqidagi tasavvuriga va erkak va ayol o'rtasidagi munosabatlarga qarshi bo'lib kelgan. Robiya al-Adaviyya hayoti va amaliyoti haqida batafsil hikoya qiluvchi hikoyalar genderning jamiyatdagi rolini madaniyatga qarshi tushunishni ko'rsatadi. Uning ma'naviy va intellektual ustunlik sifatidagi roli bir nechta rivoyatlarda tasvirlangan. Bir soʻfiy rivoyatida soʻfiylar yetakchisi Hasan al-Basriy shunday tushuntiradi: “Men bir kechayu kunduz Robiya bilan birga oʻtdim... Men erkak ekanligim xayolimdan ham oʻtmadi va uning ayol ekanligi xayoliga ham kelmadi....Unga qarasam, oʻzimni kasodga uchragandek [ya’ni, ma’naviy jihatdan hech narsaga arzimas] va Robiyani chinakam samimiy [ma’naviy fazilatlarga boy] koʻrdim”. Biroq, u ayolligini ortda qoldirib, o'zini butunlay Xudoga bag'ishlash uchun turmush qurmaslikka qaror qildi.
Hangomalar
Bir kuni u bir qoʻlida olovli qozon, bir qoʻlida bir chelak suv koʻtarib, Basra koʻchalarida yugurib ketayotganini koʻrishdi. Undan nima qilayotganini soʻrashganida: “Men doʻzax olovini oʻchirmoqchiman va jannat savoblarini yoqmoqchiman. Ular Allohga yo'lni to'sadilar. Men jazodan qoʻrqib yoki ajr va’dasi uchun emas, balki faqat Allohning sevgisi uchun ibodat qilmoqchiman”.
Ommaviy madaniyatda
Robiyaning hayoti haqida turk kinosi tomonidan bir qancha kinofilmlar suratga olingan. Ushbu filmlardan biri, 1973-yilda chiqarilgan “Robiya” filmi rejissori Usmon F. Seden boʻlib, Robiya rolini Fatma Girik ijro etgan.
Robiya, İlk Kadın Evliya (Rabia, Birinchi Ayol Avliya), 1973-yilda suratga olingan Robiya haqidagi boshqa turk filmi rejissor Süreyya Duru va bosh rolni Xülya Koçyiğit ijro etgan.
Komediya koʻrsatuvining soʻnggi qismi “Yaxshi makon”da 8-asr soʻfiy tasavvuf shoiri Hazrati Bibi Robiya Basriy jannatga kiradigan koʻplab munosiblardan biri sifatida tilga olinadi.
Manbalar
uz.wikipedia.org