Quyosh ayigʻi

Malay ayigʻi ( Helarctos malayanus ; ayrim manbalarda inglizchadan kirib kelgan „ quyosh ayigʻi “ nomi ham ishlatiladi) — Janubi-Sharqiy Osiyoning tropik oʻrmonlarida uchraydigan Ursidae oilasiga mansub tur hisoblanadi. Bu boʻyi taxminan 70 santimetr (28 in) va ogʻirligi 25–65 kilogram (55–143 lb) boʻlgan eng kichik ayiq turidir. U katta panjalari, oʻroqsimon shaklda qayrilgan tirnoqlari, kichik yumaloq quloqlari va uzun boʻlmagan tumshugʻi bilan boshqa ayiqlardan ajralib turadi. Moʻynasi odatda qop-qora lekin kulrangdan qizil ranggacha farqlanishi mumkin. Koʻkrak qafasidagi toʻq sariq rangdan qaymoq ranggacha boʻlgan dogʻlari sababli malay ayiqlari ayrim tillarda „quyosh ayigʻi“ deb ham nomlanadi[⇨]. Uning noyob morfologiyasi — koʻkrak qafasining oʻzgachaligi, ichkariga qayrilgan va katta tirnoqli kuchli old oyoqlari — toqqa chiqishga moslashganligidan dalolat beradi.

Barcha ayiq turlari orasida eng koʻp vaqtini daraxtda oʻtkazuvchi (daraxtda yashovchi) malay ayigʻi ajoyib alpinist boʻlib, yerdan 2 dan 7 metrgacha (7 to 23 ft) balandlikdagi daraxtlarga chiqa oladi hamda quyosh botish vaqtidanoq uyquga ketadi. U asosan kun davomida faol boʻladi, lekin tungi hayot tarziga koʻra faolligi odamlar gavjum boʻladigan joylarda koʻproq uchraydi[⇨]. Malay ayiqlari odatda yolgʻiz yashaydilar lekin baʼzida juft holatda ham uchraydilar (masalan, ona va bolasi birgalikda). Bu tur ayiqlar boshqa ayiq turlari singari qishki uyquga ketmaydilar, chunki ular uchun oziq-ovqat resurslari butun yil davomida mavjud boʻladi. Malay ayiqlari hamma narsani isteʼmol qila oluvchi hayvonlar boʻlganligi sababli, chumolilar, asalarilar, qoʻngʻizlar, asal, termitlar va turli xil o'simlik mevalari va urugʻlari kabi mahsulotlarni oʻz ichiga olgan keng ovqatlanish ratsioniga ega; qushlar va kiyiklar singari umurtqali hayvonlar bilan ham oziqlanishi mumkin. Ular yil davomida koʻpayadi; ayiqlar ikki yoshdan toʻrt yoshgacha jinsiy yetuklikka erishadi. Urgʻochi ayiq bir yoki ikkita bola koʻrishi mumkin, ayiqchalar taxminan uch yil davomida onalari bilan qoladilar.

Malay ayigʻining yashash diapazoni shimolda Hindistonning shimoli-sharqiy qismi bilan chegaralangan hamda janubdan janubi-sharqqa tomon Bangladesh, Kambodja, Myanma, Laos, Tailand va Vyetnam orqali Bruney, Indoneziya va Malayziyaga qadar choʻzilgan. Bu ayiqlar oʻrmonlarning doimiy kesilishi, oziq-ovqat va yovvoyi hayvonlar savdosi uchun noqonuniy ov qilinishi sababli kamayib bormoqda, shuningdek, ular qishloq xoʻjaligi yerlariga, plantatsiyalarga va bogʻlarga ovqat qidirib kirganda odamlar tomonidan oʻldirilish holatlari kuzatilgan. Soʻnggi 30 yil ichida dunyodagi barcha shu tur ayiqlari soni 35 foizga kamaygan. IUCN ushbu turni himoyaga olingan jonzotlar roʻyxatiga kiritgan.

Etimologiya

Bu jonzot koʻkrak qafasidagi oʻziga xos toʻq sariqdan qaymoq ranggacha boʻlgan, yarim oyga oʻxshash dogʻi sababli ham „quyosh ayigʻi“ deb nomlangan. Ilmiy umumiy nomi Helarktos ikkita yunoncha soʻz birikishidan kelib chiqqan: khēlios (hēlios, „quyosh bilan bogʻliq“) va arktos (arctos, „ayiq“). Yana bir nomi — „asal ayigʻi“, malay va indonez tillarida beruang madu boʻlib, bu asal qoliplaridagi asal bilan oziqlanish odatiga oid nom hisoblanadi. „Asal ayigʻi“ kinkajou ham isteʼmol qilishi mumkin.

Taksonomiya va filogeniya

Ayiqlarning ilmiy nomi — Ursus malayanus 1821-yilda Sumatradan topilgan malay ayigʻini birinchi marta tasniflagan Stamford Raffles tomonidan taklif qilingan. 1825-yilda Thomas Horsfield Borneodan topilgan malay ayigʻini tasniflashda turni oʻziga xos Helarctos jinsiga mansub deya baholagan.

Hajmdagi farqlar asosida ikkita kichik tur nomi taklif qilingan:

1901-yilda annamlik Pierre Marie Heude tomonidan tasniflangan H. anmamiticus alohida tur hisoblanmaydi, lekin H. m. malayanus ga kichik sinonim sifatida keltiriladi. 1906-yilda Richard Lydekker H. m.wardii nomi bilan ataluvchi boshqa bir kichik turni taklif qildi, chunki malay ayigʻining bosh suyagi, uning qalinroq moʻynaga ega Tibetdan kelgan turining bosh suyagiga oʻxshash edi, ammo Tibet namunasi keyinchalik Osiyo qora ayigʻi (Ursus thibetanus) ekanligi aniqlandi. Ikki kichik tur oʻrtasidagi genetik farqlar juda noaniq. Bu monotipik takson deya baholanadi.

Filogeniya

Ursid turlari oʻrtasidagi filogenetik munosabatlar yillar davomida noaniq boʻlib kelgan. Malay ayiqlari va yalqov ayiqlar (Melursus ursinus) oʻrtasida duragaylar yaqin munosabat qayd etilib, Helarctosni Melursusning sinonimi sifatida koʻrib chiqish taklif qilingan. Biroq, keyingi tadqiqotlar ikki turning yaqin munosabatda boʻlishida farqlar kuzatilishini aniqladi. 2007-yilda oʻtkazilgan filogenetik tadqiqot malay ayigʻining Ursidae boshqa turlari bilan munosabatlarini quyidagi kladogrammada koʻrsatilganidek, toʻliq mitoxondriyal DNK ketma-ketligiga asoslangan holda borishini kuzatdi. Qoʻngʻir ayiq/oq ayiqning genetik nasli aslida ikkita qora ayiq/Malay ayigʻi avlodidan genetik jihatdan ajralib chiqqanligi taxmin qilingan, bu taxminan 6.72 dan 5,54 million yil avval (mya); malay ayigʻi paydo boʻlishi esa 6,26-5,09 mya va 5,89-3,51 mya oraligʻida sodir boʻlgan boʻlishi mumkinligi taxmin qilinadi. Ayiq turlarining yadro genlari ketma-ketligi shuni koʻrsatdiki, yalqov ayiq va malay ayiqlari avvalo Ursinae ayiqlari boʻlib, ular monofiletik Ursus guruhiga kirmaydi; bundan tashqari, ayiqlar oʻrtasidagi barcha munosabatlar ijobiy natija beradi.

Xususiyatlari

Malay ayigʻi barcha ayiq turlarining orasidagi eng kichigi hisoblanadi. U katta panjalari, kuchli qayrilgan tirnoqlari, kichik yumaloq quloqlari va kalta tumshugʻi bilan ajralib turadi. Bosh va tana uzunligi 100 and 140 centimetr (39 and 55 in), yelkasining balandligi deyarli 70 centimetr (28 in) ga yetadi. Voyaga yetgan ayiqning vazni 25–65 kilogram (55–143 lb) boʻladi. Burni kulrang, kumush yoki toʻq sariq rangga ega. Moʻynasi odatda qop-qora, lekin kulrangdan qizil ranggacha farqlanishi mumkin. Yunglari ipakdek nozik boʻlib, barcha ayiq turlari orasida yungi eng kalta ayiq turi hisoblanadi, bu ularning issiq tropik yashash joylariga xos ravishda shu holatga kelgan. Koʻkrak qafasida sabzirang yoki sargʻimtirdan qaymoqranggacha boʻlgan odatda U shaklida baʼzan esa yarim aylana yo doira shaklidagi dogʻi boʻladi. Baʼzi turlarda bunday dogʻlar boʻlmasligi ham mumkin. Malay ayiqlari orqa oyoqlarida turib, dushmanlarga qarshi tahdid sifatida koʻkrak qafasidagi dogʻini namoyish etishi mumkin. Ayiqchalar kulrang-qora tusda, och jigarrang yoki oq rangli tumshugʻi va koʻkrak qafasidagi xira oq rangli dogʻiga ega; katta yoshdagi oʻsmir ayiqlarning moʻynasi quyuq jigarrang boʻlishi mumkin. Ayniqsa, kattalardagi teri qalin va qora rangda, qorovul tuklari esa yengilroq boʻladi. Yelkada ikkita aylanma dogʻ paydo boʻladi, bu yerdan yunglar har tomonga tarqaladi. Boʻyinning yon tomonlaridan uning baland yelkasi turtib chiqadi va koʻkrak qismining markazida aylana dogʻ paydo boʻladi. Panjalarining qirralari sargʻish yoki jigarrang, patki qismi esa moʻynasiz boʻlib, bu daraxtlarga oson chiqish uchun moslashgan boʻlishi mumkin deya baholanadi. Tirnoqlari oʻroqsimon; oldingi tirnoqlari uzun va ogʻir. Dumi 3–7 centimetr (1.2–2.8 in) ga yetadi. Osiyo qora ayigʻi malay ayiqlarinikiga oʻxshash qaymoqrangli koʻkrak dogʻiga ega; 2008-yilda oʻtkazilgan tadqiqotda ikkala ayiqning tirnoqlaridagi farqlar ularni bir-biridan ajratish vositasi sifatida muhokama qilindi. Ayiq tilining uzunligi 10 dyuymdan oshishi mumkin.

Oziqlanish paytida malay ayigʻi hasharotlar va asal olish uchun tilini uzaytirishi mumkin. Tishlari juda katta, ayniqsa soʻyloqtishlari va oldingi uzib oluvchi tishlari ayrim sabablarga koʻra tanasining kattaligiga nisbatan yirikroq boʻladi; buning sababi, hasharotlar, lichinkalar yoki asalni yeyish uchun kuchli jagʻlari boʻlishi kerakligi va tirnoqlari va soʻyloqtishlari bilan tropik qattiq daraxtlar poʻstloqlarining tez ochilishiga xizmat qilish boʻlishi mumkin. Boshi tanaga mutanosib ravishda katta, keng va ogʻir, ammo quloqlari nomutanosib tarzda kichikroq; tanglay bosh suyagiga mutanosib ravishda keng boʻladi. Ushbu ayiqning umumiy oʻziga xos morfologiyasi — ichkariga qayrilgan old oyoqlari, koʻkrak qafasining bunday oʻzgachaligi, katta tirnoqli kuchli old oyoqlari — toqqa chiqishga moslashganligidan dalolat beradi.

Ekologiya va xulq-atvor

Barcha ayiqlar ichida eng koʻp vaqtini daraxtda oʻtkazuvchi (daraxtda yashovchi) malay ayigʻi ajoyib alpinist boʻlib, yerdan 2 to 7 metr (7 to 23 ft) balandlikdagi daraxtlarga chiqa oladi hamda quyosh botish vaqtidanoq uyquga ketadi. U asosan kun davomida faol boʻladi, lekin tungi hayot tarziga koʻra faolligi odamlar gavjum boʻladigan joylarda koʻproq uchraydi. Uxlaydigan joylari asosan qulagan ichi boʻsh xodalar hisoblanadi, lekin ular shuningdek, boʻshliqlari boʻlgan tik turgan daraxtlarda, yiqilgan baquvvat shoxlar yoki daraxt ildizlari ostidagi boʻshliqlarda va yerdan baland daraxt shoxlarida ham uxlaydilar. Bundan tashqari, u mihur suzuvchi hisoblanadi. Malay ayiqlari aql- zakovatliligi bilan ajralib turadi; tutqun ayiq shkafda shakar saqlanayotganini kuzatgan, keyin kalit bilan qulflangan shkaf qulfni ochish uchun oʻz panjasidan foydalangan. 2019-yilda chop etilgan tadqiqotda malay ayiqlarining yuz ifodalarini mohirona taqlid qilishi tasvirlangan, bu aniqlik baʼzi primatlarda (gorillalar va odamlarda) kuzatilgan tadqiqotlarga oʻxshab ketadi.

Malay ayiqlari uyatchan va yolgʻiz yashovchi hayvonlardir va odatda odamlarga ularning oʻzlari hujum qilmasa va yaralamasa yoki bolalari bilan birga boʻlgan vaqtida hujum qilmaydi; ularning qoʻrqoq tabiati bu ayiqlarni oson qoʻlga tushishiga va oʻtmishda uy hayvonlari sifatida boqilganligini isbotlaydi. Biroq, boshqa manbalarda aytilishicha, malay ayiqlari oʻrmondagi xavfli hayvonlar sifatida tanilgan. Ularni odatda yolgʻiz, lekin baʼzida juft holatda uchratish mumkin (masalan, onasi bolalari bilan). Malay ayiqlari atrofni kengroq koʻrish yoki uzoqdagi narsalarni hidlash uchun orqa oyoqlarida turadi; agar ularga tahdid qilinsa, koʻkrak qafasini koʻrsatib, dushmanlarini qoʻrqitishga harakat qiladilar. Ovozli tovushlari xilma-xil boʻlib, hasharotlar izlashda xirillash va irillash singari, koʻpayish davridagi erkak orangutannikiga oʻxshash boʻkirish singari tovushlarni chiqarishi mumkin. Malay ayiqlari qish uyqusiga ketmaydilar, chunki oziq-ovqat resurslari butun yil davomida yetarli boʻladi. Ular turli hududlarda, turli oʻlchamdagi yashash diapazoniga ega boʻlib, Borneo va Malayziya yarim orolida 7 to 27 square kilometre (2.7 to 10.4 mi²)ga yetadi; Sabah (Malayziya) shahridagi Ulu Segama oʻrmon qoʻriqxonasida oʻtkazilgan tadqiqot diapazonlarning oʻlchamlar .8.7–20.9 square kilometre (3.4–8.1 mi²) ekanligini koʻrsatdi. Yoʻlbarslar ularga tahdid soluvchi asosiy yirtqichlardir; Osiyo yovvoyi itlari va qoplonlarning ham malay ayiqlarini ovlashi qayd etilgan, ammo ular nisbatan kamroq holatda ayiqlarga hujum qiladi. Shunday voqealardan birida yoʻlbars va ayiqning oʻzaro uzoq davom etgan janjali va ikkala hayvonning oʻlimi bilan yakunlangan. Boshqa bir hodisada Sharqiy Kalimantanda yovvoyi urgʻochi malay ayigʻini katta toʻrsimon piton yutib yubordi.

Ovqatlanishi

Malay ayiqlari hamma narsani isteʼmol qila oluvchi hayvonlar boʻlganligi sababli, chumolilar, asalarilar, qoʻngʻizlar, asal, termitlar va urugʻlar va turli xil mevalar kabi oʻsimliklarini oʻz ichiga olgan keng ovqatlanish ratsioniga ega. Qushlar, kiyiklar va sudraluvchilar kabi umurtqali hayvonlarni vaqti-vaqti bilan isteʼmol qilish mumkin. Ular asosan tunda ovqatlanadilar. Malay ayiqlari yovvoyi asalarilar tayyorlaydigan asalni izlab, uzun, oʻtkir tirnoqlari va tishlari bilan ichi boʻsh daraxt poʻstloqlarni yirtib tashlaydi. Ular, shuningdek, termit tepaliklarini buzib, oldingi panjalari bilan buzilgan tepalikning boʻlaklarini yalab, undagi termitlarni isteʼmol qiladilar. Ayiqlar anjirni koʻp miqdorda isteʼmol qiladilar va ularni butunligicha yeyishni yoqtirishadi. Kalimantan oʻrmonlarida oʻtkazilgan tadqiqotda, Moraceae, Burseraceae va Myrtaceae turlarining mevalari malay ayigʻi isteʼmol qiladigan umumiy meva miqdorining 50 % dan koʻprogʻini tashkil etishi aniqlandi; meva tanqisligi davrida malay ayiqlari koʻproq hasharot isteʼmoliga oʻtadilar. Markaziy Borneoda oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, malay ayiqlari Canarium pilosum (Burseraceae oilasiga mansub daraxt) urugʻining tarqalishida muhim rol oʻynaydi. Malay ayiqlari Hindiston yongʻogʻi palmalarining oʻrtasini yeyishadi va moyga boy urugʻlarni, masalan, boshoqlarni maydalab isteʼmol qiladilar. Yogʻli palmalar ham toʻyimli ozuqa hisoblanadi, ammo ularning miqdori ayiqlarning isteʼmolini toʻliq qoplay olmaydi.

Koʻpayishi

Malay ayiqlari polioestrdir; ularda tugʻilish yil davomida sodir boʻladi. Urugʻlanish besh dan yetti kungacha davom etadi. Malay ayiqlari ikki yoshdan toʻrt yoshgacha boʻlgan davrda jinsiy yetuklikka erishadilar. Homiladorlik muddati 95 dan 240 kungacha boʻlishi mumkin; Moʻtadil iqlimdagi hayvonot bogʻlarida homiladorlik davri uzoqroq davom etadi, ehtimol buimplantatsiya yoki urugʻlantirishning kechikishi tufayli sodir boʻlishi mumkin. Tugʻilish ichi boʻsh daraxt boʻshliqlarida amalga oshiriladi. Tugʻilgan ayiqchalarning har biri 325 gram (11.5 oz) atrofida boʻladi. Bolalar koʻzlari yopiq holda va kar boʻlib tugʻiladi. Koʻzlar deyarli 25 kun ichida ochiladi, lekin tugʻilgandan keyin 50 kungacha koʻr boʻlib hayot kechiradi; birinchi 50 kun ichida eshitish hissi yaxshilanadi. Ikki oydan kichik ayiq bolalarining yashab ketishi tashqi muhitdan himoya qilinishiga bogʻliq. Ayiqchalar toʻgʻri yurish va toqqa chiqishni oʻrganmaguncha, daraxtlar tagidagi tayanch ildizlarda boqiladi. Onalar oʻz bolalarini tajovuzkorlik bilan himoya qiladilar. Farzandlar hayotining dastlabki uch yilida onalari bilan qoladilar. Asirlikda umr koʻrish muddati odatda 20 yildan ortiq; tabiiy sharoitda esa qariyb 31 yil yashadi.

Tarqalishi va yashash joylari

Malay ayigʻining vatani Janubi-Sharqiy Osiyoning tropik oʻrmonlari hisoblanadi malay ayigʻining yashash diapazoni shimolda Hindistonning shimoli-sharqiy qismi bilan chegaralangan hamda janubdan janubi-sharqga tomon Bangladesh, Kambodja, Myanma, Laos, Tailand va Vyetnam orqali Osiyoda materigidagi Bruney, Indoneziya va Malayziyaga qadar choʻzilgan. 2017-yilda Xitoyning Yunnan provinsiyasi Yingjiang okrugida bu turning uchrashi tasdiqlangan. Singapurda yoʻq boʻlib ketgan.

Bu ayiqlar asosan ikkita asosiy turdagi oʻrmonlarda yashaydi: Kra Isthmus shimolidagi bargli va mavsumiy doimiy yashil oʻrmonlarda hamda Indoneziya va Malayziyadagi mavsumiy boʻlmagan doim yashil oʻrmonlarda. Ular odatda pasttekisliklarda, masalan, 1,200 m (3,900 ft) pastda joylashgan gʻarbiy Tailand va Malayziya yarim orolida uchraydi. Ular Hindistonning shimoli-sharqidagi togʻli hududlarda ham uchraydi, ammo shimoldagi noqulay va sovuqroq Himoloy mintaqasida kuzatilmasligi mumkin; Yalqov ayiqlar bilan raqobat tufayli ularning tarqalishi shimoli-gʻarbda cheklangan. Malay ayigʻi materikning qolgan hududlarida uchrovchi mavsumiy oʻrmon turlaridan biri boʻlib, oylik yogʻingarchilik miqdori 100 mm (3.9 in) kam boʻlgan hududlarda uch oydan yetti oygacha boʻlgan uzoq vaqt davomida Osiyo qora ayigʻi bilan yashashi mumkin.Togʻli hududlarda Osiyo qora ayiqlari malay ayiqlariga qaraganda koʻproq uchraydi, bu ehtimol umurtqasiz hayvonlarning yetishmasligi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Tailand janubidagi va Malayziya yarimorolidagi asosiy yashash joylari namlikdagi doimiy yashil oʻrmonlar boʻlib, koʻp ham oʻzgarmaydigan iqlim va yil davomida kuchli yogʻingarchilik kuzatiladigan, past yoki togʻli dipterokarp oʻrmonlari ayiqlarning doimiy manzilgohi hisoblanadi.

Malay ayigʻi odamlar yashash joylariga yaqin hududlardan qochishga harakat qiladi. Biroq, malay ayiqlari qishloq xoʻjaligi yerlari, plantatsiyalar va bogʻlarga ozuqa izlab kirishi kuzatilgan, shu sababli ular zararkunanda deb hisoblanishi mumkin. Quyi Kinabatangan Segama botqoqlarida oʻtkazilgan soʻrov shuni koʻrsatdiki, malay ayiqlaridan himoya choralari qoʻllanilgan, ammo yogʻli palma plantatsiyalariga koʻplab hujumlar amalga oshirilmagan; Borneo soqolli choʻchqalar, fillar va makakalar ekinlarga koʻproq zarar yetkazgan. Malay ayiqlari parranda va chorva mollarini ovlagani haqida ham xabar qilingan.

Toshga aylangan qoldiqlari Pleystotsen davrida shimoldan uzoqroqda ham yashaganini koʻrsatadi; Oxirgi Pleystotsenning oʻrtalarida Yava kabi janubiy orolda ham uchraganini taxmin qilish mumkin. Bugungi kunda, u oʻzining doimiy yashash hududlarining aksariyat qismida, ayniqsa Tailandda butkul yoʻq qilingan; koʻpgina mamlakatlarda malay ayigʻi soni kamayib bormoqda. U 1800 va 1900-yillarda Singapurda umuman uchramay qoʻygan, ehtimol oʻrmonlarning keng miqyosda kesilishi bunga sabab boʻlgan boʻlishi mumkin. Malay ayiqlarining populyatsiyalari Sundalenddan shimolga qarab kamayib ketgan va ularning soni ayniqsa diapazonning shimoliy va gʻarbiy chekkalarida juda kam. Bu, ehtimol, miloddan avvalgi davrlardan beri sodir boʻlib kelgan va inson aralashuvi natijasi hisoblanmaydi. Mazkur tur janubiy Sumatradagi Xarapan yomgʻirli oʻrmonida joylashgan Xao Yai milliy bogʻida koʻpaytiriladi.

Tahdidlar

IUCN Bear Specialist Group maʼlumotlariga koʻra, soʻnggi oʻttiz yillikda malay ayiqlari populyatsiyasi taxminan 35 % ga kamaydi. Bangladesh va Xitoyda raqamlar ayniqsa past natija namoyish etadi, Vyetnamdagi ayiqlar soni keyingi 30 yil ichida 50-80 foizga keskin kamayib ketishi mumkin. Oʻrmonlarning kesilishi (qishloq xoʻjaligi, daraxt kesish va oʻrmon yongʻinlari tufayli) va yovvoyi hayvonlar savdosi uchun ov qilish malay ayigʻi uchraydigan barcha hududdagi jiddiy tahdidlardan biri hisoblanadi; odam-ayiq mojarolari nisbatan kichik xavf tugʻdiruvchi omildir. Boshqa qitʼalar bilan solishtirganda, janubi-sharqiy Osiyoda soʻnggi bir necha oʻn yilliklarda oʻrmon hududi keskin kamayib ketdi (1990 va 2010-yillarda deyarli 12 % ga); bu malay ayiqlari kabi oʻrmonga bogʻliq turlarni yashash joylarining sezilarli darajada yoʻqolishiga olib keldi.. 2007-yilda Sharqiy Borneoda oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, El Nino tomonidan olib kelingan qurgʻoqchilik va oʻrmon yongʻinlari tufayli yashash joylari va oziq-ovqat resurslarining jiddiy kamayishiga sabab boʻldi. Yirtqichlar hujumlari boʻyicha tadqiqotlar yoʻqligi sababli, juda kam sonli holatlar hujjatlashtirgan. Borneo orolida malay ayiqlari eng zaif holatda piton tomonidan ovlangani aniqlandi. Pitonlar malay ayiqlari uxlayotgan yoki bolasini emizayotgan tungi vaqtdan foydalanib, muvaffaqiyatli hujum qilishlari mumkin. Janubi-Sharqiy Osiyoda Panthera pardus (erkak leopard) ogʻzidagi tomogʻidan ushlab olingan malay ayigʻi bolasi bilan suratga olingan. Xabar qilinishicha, bu holat 2019-yilda tasdiqlangan ikkinchi yirtqich hujumi hisoblanadi. 1994-1997-yillar oraligʻida Kalimantanda oʻtkazilgan soʻrovlar davomida ovchilar malay ayiqlarini ovlaganliklarini tan olishdi va malay ayigʻi goʻshtini Kalimantanning bir qancha hududlarida mahalliy aholi isteʼmol qilishi tasdiqlandi. Tadqiqotlarga koʻra Sabah va Saravakdagi anʼanaviy xitoy tibbiyoti (TCM) doʻkonlarida uy hayvonlari savdosi va oʻt pufagi kabi malay ayigʻi qismlarini sotilishi aniqlandi. 2018 va 2019-yillarda Sabah va Saravakdagi 24 ta joyda jami 128 ta TCM savdo nuqtalari oʻrganildi va soʻrovda qatnashgan savdo nuqtalarining 25 foizida ayiq aʼzolari sotilishi qayd etildi, ularning aksariyati mahalliy malay ayiqlaridan olingan edi. Malay ayiqlari Sharqiy Kalimantandagi kokos va ilon mevasi plantatsiyalarini himoya qilish maqsadida otish yoki zahar berish usullari bilan oʻldirilgan. 2011-yilda TRAFFIC tomonidan chop etilgan hisobot shuni koʻrsatdiki, malay ayiqlari Osiyo qora ayiqlari va qoʻngʻir ayiqlari bilan birga janubi-sharqiy Osiyoda ayiq safro savdosi uchun moʻljallangan, Laos, Vetnam va Myanmadagi ayiq fermalarida saqlanadi. Mintaqadagi bir qancha mamlakatlarda brakonyerlik keng yoʻlga qoʻyilgan. Baʼzi qoʻriqlanadigan hududlarda ham ov qilish holatlari kuzatilmoqda; Laosdagi Nam Ha milliy qoʻriqlanadigan hududida ayiqlarni nishonga oladigan ovchi tuzoqlari topilgan. Nagalandda (Hindistonning shimoli-sharqida) oʻtkazilgan tadqiqot, Fakim va Ntangki milliy bogʻlarida malay ayiqlarining siyrak tarqalganligini koʻrsatdi va ayiq aʼzolarini oziq-ovqat savdosi uchun noqonuniy ovlarning amalga oshirilganligi haqida xabarlar aniqlandi.

Saqlash choralari

Malay ayigʻi IUCN Qizil roʻyxatida xavf ostidagi turlar qatoriga kiritilgan va CITES ilovasidan ham oʻrin egallagan. Malay ayigʻini ovlash qonun tomonidan man etilgan, Saravak (Malayziya) va Kambodja davlatlari bu qoidadan mustasno. 2014-yil hisobotida Malayziyaning boshqa joylaridan koʻra Saravakda brakonerlik va malay ayiqlari aʼzolari savdosi bilan bogʻliq holatlar koʻproq qayd etilgan; tadqiqotchilar mahalliy malay ayiqlarini himoya qilish uchun shtatda qatʼiyroq qonunlar ijrosi amalga oshirishni tavsiya etishgan.

2008-yilda Wong Siew Te tomonidan asos solingan Borneo malay ayiqlarini saqlash markazi yomon sharoitda yashayotgan ayiqlarni himoya qilish va ularni koʻpaytirish maqsadida Sabah (Malayziya) shahrida tashkil etilgan. Malaya ayiqlari 1994-yil oxiridan buyon xalqaro hayvonot bogʻlari va akvariumlar assotsiatsiyasi qoshidagi asirlikda koʻpaytirish dasturi va Turlarning omon qolish rejasining bir qismiga aylantirilgan. Oʻsha yildan beri malay ayiqlarining Yevropa zotlari Germaniyaning Cologne hayvonot bogʻida saqlab kelinadi.

Galereya

Manbalar

Havolalar

uz.wikipedia.org