Qrim Iqtisodiyoti

Qrim iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari — sanoat (530 dan ortiq yirik va oʻrta korxonalar), turizm, qurilish, qishloq xoʻjaligi, savdo sihalarini tashkil etadi. Qrim Respublikasi YaHMning Rossiya yalpi ichki mahsulotiga qoʻshgan hissasi 2019-yilda 0,5%i tashkil etgan.

Hozirda Qrimda erkin iqtisodiy zona rejimi amal qilmoqda.

Tarixi

Ukraina mustaqilligi eʼlon qilingandan soʻng, Qrim Rossiya — Ukraina maʼmuriy chegarasini davlat chegarasiga aylantirgan va Ukraina davlati nazorati ostida boʻlgan Belovej kelishuvlarida mustahkamlangan uti possidetis doktrinasiga muvofiq uning tarkibiga kirdi. 2014-yil fevral-mart oylarida Rossiyaga tan olinmagan qoʻshilishgacha. „Vedomosti“ gazetasining taʼkidlashicha, „ SSSR parchalanganidan keyin deyarli chorak asr davomida yarimorol infratuzilmasi juda eskirgan va aholining daromadlari oʻrtacha rus daromadidan past boʻlgan“. 2013-yil holatiga koʻra, Qrimning aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan YaHM Rossiyanikidan 3,9 baravar, oʻrtacha ish haqi 2,6 baravar, investitsiyalar esa 3,2 baravar kam boʻlgan. Shunga koʻra, Rossiyaga qoʻshilish vaqtida Qrim YaHM Rossiya Federatsiyasi yillik YaIMning taxminan 0,25% ni tashkil etdi.

2014-yil mart oyida Qrim Rossiyaga qoʻshib olinganidan soʻng Qrim iqtisodiyotini modernizatsiya qilish va uni Rossiya orqali rivojlantirish ishlari keng amalga oshirila boshlandi.

2014-yilda Qrim erkin iqtisodiy zona maqomini oldi. Rossiya hukumati Qrimni 2022-yilgacha ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning maqsadli dasturini ishlab chiqdi. U iqtisodiyotning toʻqqizta tarmogʻida 800 dan ortiq ob’ektlarni qurishni rejalashtirgan. Dastur, xususan, elektr tarmoqlari ob’ektlarini qurishni, Qrim energetika tizimini Rossiyaning yagona energiya tizimi bilan bogʻlashni va Kerch boʻgʻozi orqali kabel oʻtkazishni oʻz ichiga oladi. Krasnodar oʻlkasidan quvur liniyasi, suv oʻtkazgichlarini, qirgʻoqni himoya qilish inshootlarini rekonstruksiya qilish , Kerch boʻgʻozi (Krimskiy koʻprigi) orqali transport oʻtish joyini qurish, toʻrtta sanoat parki, bir qator tibbiyot va sogʻliqni saqlash muassasalari, 6 turistik va rekreatsion klaster infratuzilmalarini tashkil etishda muhim ishlar maqsad qilib qoʻyilgan.

2015-yilda Qrim YaHMning hajmi 8,5% ga oshdi, bu koʻrsatkich boʻyicha Qrim Rossiya hududlari orasida 2-oʻrinni egalladi. Simferopol IES va Kerch boʻgʻozi orqali avtomobil va temir yoʻl koʻprigi qurilishi boshlandi.

2016-yilda Qrim YaHM 6,0% ga oshdi. May oyida Krasnodar oʻlkasidan Qrimgacha boʻlgan energiya koʻprigi qurilishi yakunlandi, uning quvvati 800 MVt loyihaga yetdi. Dekabr oyida Qrimni Rossiyaning yagona gaz taʼminoti tizimi bilan bogʻlaydigan magistral gaz quvuri ishga tushirildi. Qrim kemasozlik zavodlarida Rossiya dengiz floti uchun harbiy kemalarni yasash boshlandi.

2017-yilda Qrim iqtisodiyoti 4,0% ga oʻsdi. 2017-yil may oyida Kerchdan Sevastopolgacha boʻlgan Tavrida federal avtomobil yoʻli qurilishi boshlandi.

2018-yilda Qrim iqtisodiyotining oʻsishi 5,1% ga tezlashdi. 2018-yil aprel oyida Simferopol aeroportining yangi terminali foydalanishga topshirildi. 2018-yilda Qrim koʻprigi boʻylab yoʻl harakati ikki bosqichda ochildi, Qrim Rossiyaning qolgan haqiqiy hududi bilan toʻgʻridan-toʻgʻri quruqlik aloqasini oldi va 2018-yil 29-dekabrda yangi Tavrida avtomagistralining birinchi qismida ochildi..

2019-yil 18-mart kuni yangi Tavricheskaya IES toʻliq quvvat bilan ishga tushirildi. Elektr stansiyalarining qurilishi natijasida Qrimning energiya quvvatlari elektr energiyasi isteʼmoli hajmidan ikki baravar oshdi. 2019-yil martiga kelib, yarim orolning Rossiya nazorati ostida boʻlgan besh yillik yakunlari boʻyicha, Federatsiya Kengashi aʼzosi Sergey Tsekovning soʻzlariga koʻra, Qrim Respublikasining oʻz byudjeti daromadlari shartli ravishda 1 milliard dollardan 2,5-3 milliard dollargacha koʻtarilgan.Tsekovning soʻzlariga koʻra, Qrim yarim orolida sanoat ishlab chiqarish hajmi besh yil ichida 2,5 barobar oshgan.

2019-yil 23-dekabr kuni Qrim koʻprigining temir yoʻl qismining ochilish marosimi boʻlib oʻtdi.

2019-yil yakuni boʻyicha 2018-yilga nisbatan respublika byudjeti daromadlari 40,6 milliarddan 46,7 milliardga, yaʼni 6 milliard rubldan ortiq yoki qariyb 15% ga oshdi.

2020-yil bahorida Qrimning „Zaliv“ kemasozlik zavodi bilan Rossiya harbiy-dengiz kuchlari uchun ikkita vertolyot tashuvchisi qurish boʻyicha 100 milliard rublga yaqin shartnoma imzolandi, 2020-yil 20-iyulda bu kemalar dengizga tushurildi. 2020-yil 30-iyun kuni Qrim koʻprigida yuk temir yoʻl harakat yoʻli ochildi.

Sanoat

Sanoatning asosiy tarmoqlari oziq-ovqat, kimyo, kemasozlik, uglevodorod ishlab chiqarish, elektroenergetika sanoatidir hisoblanadi.

2016-yilda Qrimda sanoat ishlab chiqarish hajmi 101 milliard rublni tashkil etdi, shundan:

2019-yilda Sevastopolda sanoat ishlab chiqarish hajmi oshdi. Qrimning yirik sanoat korxonalari „More“ kemasozlik zavodi, „Zaliv“ kemasozlik zavodi, " Chernomorneftegaz " (neft va gaz ishlab chiqarish), " Massandra " (vino ishlab chiqarish), Qrim soda zavodi (soda ishlab chiqarish), Qrim titan (titan) dioksid ishlab chiqarish sanoat korxonalari mavjud.

2015-yilda Qrimning sanoat ishlab chiqarish indeksi 12,4% ga, 2016-yilda 4,6% ga oshdi.

Qishloq xoʻjaligi

Qrimda qishloq xoʻjaligi juda yaxshi rivojlangan. Uning ixtisoslashuvi gʻallachilik, chorvachilik, uzumchilik, bogʻdorchilik, sabzavotchilik, shuningdek efir moyli ekinlarni (lavanta, atirgul, adaçayı) yetishtirishga ixtisoslashgan hisoblanadi

Qrimda 2015-yilda qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarish hajmi 61,8 milliard rublni tashkil etdi.

2020-yilning 11 oyi davomida Qrim Respublikasidan qishloq xoʻjaligi mahsulotlari eksporti 15,0 ming tonnani tashkil etdi. 45,1% goʻsht va qoʻshimcha mahsulotlar, yaʼni parranda goʻshti, choʻchqa goʻshti va choʻchqa yogʻi hissasiga toʻgʻri keladi — bu mahsulotlarning 6,8 ming tonnasi 8,6 mln. AQSh dollari miqdorida eksport qilindi. Asosiy importchilar Ukraina (3,2 ming tonna) va Xitoy (2,7 ming tonna) hisoblanadi. Shuningdek ushbu mahsulotlar Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Abxaziya, Armaniston, Tojikiston va Oʻzbekistonga eksport qilinib kelinmoqda.

Alkogolli va alkogolsiz ichimliklar yetkazib berish Qrim qishloq xoʻjaligining umumiy eksportining 21,5% ni tashkil etdi. Ichimliklarning asosiy hajmi Ukraina (2,7 ming tonna), Belarusiya (0,3 ming tonna), Qozogʻiston, Isroil va Xitoyga (har biri 0,1 ming tonna) yetkazib berildi. Shuningdek, ichimliklar Oʻzbekiston va Qirgʻizistonga yetkazib berilmoqda.

Respublika eksportida shakar va shakardan qandolat mahsulotlari 16,6% ni tashkil etadi. Bu mahsulotlarning barchasi Ukrainaga eksport qilindi.

11 oy davomida Qrim qishloq xoʻjaligi eksportida sabzavot va baʼzi isteʼmol qilinadigan ildiz ekinlari va ildiz mevalari 6,9% ni tashkil etdi. Oʻtgan yilga nisbatan yetkazib berish 5,5 barobarga oshib, 0,1 million dollar miqdorida 0,7 ming tonnani tashkil etdi. Ukraiba asosiy importchi sanaladi.

Hisobot davrida goʻsht, baliq yoki qisqichbaqasimonlar, mollyuskalar yoki boshqa suv umurtqasiz hayvonlaridan tayyor mahsulotlar eksporti Qrimdan chet elga qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini yetkazib berishning 2,6% ni tashkil etdi.Asosiy xaridorlar Qozogʻiston (0,3 ming tonna) va Armaniston (0,1 ming) boʻldi.

Sabzavot, meva, yongʻoq yoki oʻsimliklarning boshqa qismlaridan qayta ishlangan mahsulotlar respublika qishloq xoʻjaligi eksportining 2,1% ni tashkil etdi.Asosiy xaridor davlat Ukraina sanaladi.

Hozirgi vaqtda Qrim hududida bir qator yirik ob’ektlar mavjud boʻlib, ulardan biri boʻlgan Taurida federal avtomagistrali yoʻli qurilmoqda..

Qurilish

Qrimda 2016-yil holatida 262 ta qurilish tashkiloti faoliyat yuritadi. 2016-yilda Qrim qurilish kompaniyalari tomonidan bajarilgan qurilish ishlari hajmi 7,5 milliard rublni tashkil etdi. 2017-yilda Qrimda 834 000 m² uy-joy foydalanishga topshirildi, bu 2016-yilga nisbatan 2,9 baravar yuqori.

Transport va aloqa

Transportning asosiy turlari — avtomobil, temir yoʻl, quvur liniyasi, dengiz, havo transportlari hisoblanadi.

Avtomobil transporti

Qrimda avtomobil transportining yuk aylanmasi 2015-yilda 128 million tonna km, yoʻlovchi aylanmasi — 2,14 milliard yoʻlovchi-km ni tashkil etgan.

2015-yilda Qrim yoʻl tarmogʻini rivojlantirish uchun 6 milliard rubl ajratildi, amalga oshirilgan ishlar natijasida yil davomida 219 kilometr yoʻl taʼmirlandi.

Temir yoʻl transporti

Yarim orol Rossiyaning qolgan qismining temir yoʻllari bilan Kerch boʻgʻozi orqali oʻtadigan yangi temir yoʻl koʻprigi bilan bogʻlangan.

2015-yilda Qrim temir yoʻl transporti 3,5 million tonna yuk tashidi.

Havo transporti

Qrimdagi eng katta aeroport Simferopol xalqaro aeroportidir. Qrim Rossiyaga qoʻshib olingandan soʻng aeroport orqali yoʻlovchi tashish 2013-yildagi 1 million kishidan 2014-yilda 2.8 million kishiga, 2015-yilda 5.0 millionga va 2016-yilda 5.2 million kishiga oshdi. Hozirda u xizmat koʻrsatilayotgan yoʻlovchilar soni boʻyicha Rossiya aeroportlari orasida 7-oʻrinda bormoqda.

2016-yil may oyida Simferopol aeroportida 78 000 m² dan ortiq maydonga ega yangi terminal qurilishi boshlandi, ishning umumiy qiymati 32 milliard rublga baholanmoqda. Terminal 7 milliongacha yoʻlovchini qabul qila oladi. 2018-yil bahorida qurilish ishlarining birinchi bosqichi yakunlandi, 2018-yilning 16-aprelida yangi terminal oʻzining ilk parvozini amalga oshirdi.

Dengiz transporti

Qrimda 4 ta dengiz porti mavjud: Yevpatoriya, Kerch, Feodosiya va Yalta portlari mavjud. Qrim dengiz portlari 2015-yilda 8,7 million tonna yuk tashishni amalga oshirdi, bu hajmning 90% Kerch dengiz porti hissasiga toʻgʻri keladi.

Turizm

Qrim anʼanaviy ravishda kurort va plyaj turizmini juda yaxshi rivojlangan. Turizmga qulay issiq iqlim va koʻplab diqqatga sazovor joylarning mavjudligi yordam beradi. Sovet davrida Qrim „Umumittifoq kurorti“ deb nomlangan. Hozirgi vaqtda Qrim hududida 700 dan ortiq mehmonxonalar va sanatoriylar va dam olish maskanlari mavjud boʻlib, ularning umumiy sigʻimi 150 mingdan ortriq mehmonlarni sigʻdira oladi.

Sayyohlarning asosiy qismi Qrimning janubiy qirgʻogʻiga toʻgʻri keladi (2018-yilda 44 %). Mashhurlik boʻyicha ikkinchi oʻrinda Gʻarbiy sohil (25%), uchinchi oʻrinda — Sharqiy qirgʻoq (19%). Boshqa hududlar (Simferopol, Simferopol va Baxchisaroy viloyatlari) turistlarning 12 % ni tashkil qiladi.

2018-yilda Qrim 6,8 million sayyohn tashrif buyurgan, bu oʻtgan yilga nisbatan 28% koʻpdir. Sayyohlarning 47% Qrim koʻprigi orqali, 37% havo orqali, 16% Qrimning Ukraina bilan chegarasi orqali kelgan.

Savdo

Chakana savdo

Chakana savdo Qrim iqtisodiyotida turizmga ixtisoslashganligi sababli muhim hisoblanadi.

Chakana tovar aylanmasi dinamikasi aniq mavsumiy xususiyatga ega boʻlib, bu yozda sayyohlar oqimi bilan bogʻliq. Uning eng katta hajmi iyundan sentyabrgacha.

Qrimda chakana savdo aylanmasi 2015-yilda 195 milliard rublni tashkil etgan.

Tashqi savdo

Qrim bojxona maʼlumotlariga koʻra, 2015-yilda Qrimdan tovarlar eksporti 79 million dollarni, tovarlar importi 100 million dollarni, salbiy saldo esa 21 million dollarni tashkil etgan.

Investitsiyalar

Qrimda aholi jon boshiga investitsiyalar hajmi Rossiyaning oʻrtacha darajasidan 29 % yuqori (2018-yil maʼlumotlariga koʻra). 2017-yilda Qrimdagi asosiy kapitalga investitsiyalar 195 milliard rublni (3,4 milliard dollar), 2018-yilda 296 milliard rublni (4,7 milliard dollar) tashkil etgan.

Kadrlar boʻlimi

Qrimdagi ishchi kuchi 2015-yilning 4-choragida 956 ming kishini tashkil etadi, ulardan 892 ming kishi ish bilan taʼminlangan va 64 ming kishi ishsiz. Ishsizlik darajasi 6,7% ni tashkil qiladi.

Moliya

Bank tizimi

Qrimning asosiy banki " Rossiya Milliy Tijorat Banki " boʻlib, Federal Mulkni Boshqarish Agentligi vakili boʻlgan davlatga tegishli. RMTB Qrimda 180 dan ortiq bank filiallariga ega, u 1,4 milliondan ortiq jismoniy shaxslarga xizmat koʻrsatadi. Qrimdagi ikkinchi eng muhim bank — Qrim va Sevastopol viloyat hokimiyatlariga tegishli " Genbank " sanaladi.