Qozoqlashtirish

"Qozoqlashtirish" norasmiy atama boʻlib, Qozogʻistonda „milliy, madaniy, lingvistik qadriyatlarni“ jonlantirish, qozoq tilining rolini kuchaytirish va uning taʼsirini kuchaytirishga qaratilgan milliy siyosatga davlat boshqaruvidagi qozoqzabon kadrlar nisbatan qoʻllaniladi. 2004-yilda Qozogʻiston Xalq Assambleyasi millatidan qatʼiy nazar fuqarolarni birlashtirgan „Milliy birlik“ („Qozogʻiston millati“) doktrinasini ilgari surdi, bu Qozogʻiston birinchi Prezidenti Nazarboyev tomonidan ilgari surilgan edi, ammom koʻpgina tanqidlarga ham duchor boʻlgan edi.

Jarayonlar

Rossiya imperiyasining qozoq dashtlarini mustamlaka qilish davriga imperiyaning markaziy qismlaridan koʻplab koʻchmanchilar hamroh boʻldi. 1897—1917-yillar mobaynida Qozogʻiston hududida rus tilida soʻzlashuvchilar soni 505 ming kishidan sezilarli darajada oshdi.

Sovet davrida 1920—1930-yillarda Qozogʻistonda mahalliylashtirish boʻyicha Butunittifoq kampaniyasi oʻtkazildi. Kompaniyaning maqsadlari uchun Sovet rahbariyati qozoq tilida soʻzlashuvchi yuqori malakali kadrlarni tayyorlashni asosiy vazifasi sifatida qaragan edi.

Indigenizatsiya bir vaqtning oʻzida ikki yoʻnalishda davom etdi:

1920—1921-yillarda Sovet hukumati rusiyzabon aholini Qozogʻistonga koʻchirishni cheklash, shuningdek, tortib olingan yerlarning bir qismini qozoqlarga qaytarish boʻyicha qator chora-tadbirlar koʻrdi. Qirgʻiziston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi Xalq Komissarlari Kengashining 1920-yil 8-noyabrdagi qarori bilan dehqonlarni ruxsatsiz koʻchirish taqiqlangan edi. 1920-yillarning boshlarida Xitoydan (1916-yilgi qoʻzgʻolon bostirilgandan keyin qochib ketgan) qaytib kelgan qozoqlar tashlandiq yerlarda rusiyzabon aholi punktlari paydo boʻlganligini aniqladilar. Qozogʻiston ASSR hukumati rusiyzabon aholini quvib chiqardi, binolari bor yerlarni qozoqlarga berdi. Hammasi boʻlib 120 rus va ukrain qishloqlari, 32 fermer xoʻjaliklari, 95 aholi punktlari tugatildi va 6466 fermer xoʻjaliklari koʻchirildi (ularning deyarli yarmi Yettisuv viloyatida). 1920-yillarning ikkinchi yarmida Qozogʻiston hududida rusiyzabon koʻchmanchilardan yerlarni tortib olish ommaviy tus oldi. 1929-yildagi rasmiy statistik maʼlumotlarga koʻra, „yevropalik“ aholi siqib chiqarilda, buning natijasida butun respublikada uy xoʻjaliklari soni 14 % taga kamaydi, Sovet Qozogʻistonining rus va ukrain aholisi esa 700 ming kishiga kamaydi.

Indigenizatsiya bir-biriga zid edi — uning faoliyat davrlari keskin chekinishlar bilan almashindi. Bundan tashqari, mahalliylashtirish turli hududlarda notekis edi. Indigenizatsiya 1920-yillarning oxirlaridayoq qisqara boshladi.

Mahalliylashtirishni cheklash yerni boshqarish bilan boshlandi. 1927-yil 8-fevralda RSFSR Butunrossiya Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi Prezidiumi qozoq va rusiyzabon aholini yerdan foydalanish huquqida tenglashtirdi. 1929-yil fevralda SSSRning Yevropa qismidan Qozogʻistonga dehqonlarni koʻchirishga qoʻyilgan taqiq bekor qilindi.

1930-yillarda keskin burilish boshlandi va mahalliylashtirish siyosatidan voz kechildi. Katta terror koʻplab mahalliylashtirish faollarining qatagʻon qilinishiga olib keldi. Indigenizatsiyaning oʻzi muvaffaqiyatsizlikka uchradi — ish yuritishni qozoq tiliga tarjima qilishning iloji boʻlmadi. Biroq, postlarning salmoqli qismini qozoqlar egallab, katta qozoq ishchilar sinfi vujudga keldi. Qozoq tili yanalifdan kirill alifbosiga qayta oʻtdi.

1932-yildan 1933-yilgacha tayinlangan yangi rahbar Goloshchekin qattiq kollektivlashtirish siyosatini olib bordi, bu esa Qozogʻistonda katta ocharchilikni keltirib chiqardi, shundan 1 milliondan 1,75 milliongacha, asosan qozoq aholisi halok boʻldi, bu esa kelajakdagi qozoqzabon kadrlarga qattiq zarba berdi. 1960—1980-yillar, ochlikdan yoʻqotishlardan soʻng, qozoq aholisi tiklana boshladi va buning natijasida Qozogʻiston SSR oliy oʻquv yurtlarida qozoq talabalari va rus talabalari nisbati 1959-yilda 1:1,15, 1970-yilda. 1.31:1 holatni tashkil etdi. Eng muhimi, bu jarayonlar talabalar va oʻqituvchilar orasida etnik qozoqlar koʻp boʻlgan Olmaota universitetlarida kuzatildi.

1986-yil boshida Qozoq SSR Kommunistik partiyasi Markaziy Komitetining 166 nafar aʼzosidan 92 kishi (54 %) qozoqlar, uning viloyat komitetlarining 18 ta birinchi kotiblari orasida esa 11 qozoq (61 %). Partiya rahbariyatidagi etnik qozoqlarning ulushi etnik ruslar ustunlik qilgan Qozogʻiston SSR Kommunistik partiyasining „oddiy“ kommunistlaridagi ulushidan ancha yuqori edi. Shunday qilib, 1981-yilda etnik qozoqlar atigi 38,6 % kishini tashkil etgan, ruslar esa 40,7 %ni tashkil etgan edi.

Bu davrda etnomilliy siyosatga ustuvor ahamiyat berildi, soʻngra faqat qozoq xalqi uchun davlat tuzuvchi millat maqomini huquqiy jihatdan taʼminlovchi konseptual hujjatlar qabul qilindi. Rus tili davlat tili va xalqaro muloqot tili maqomini rasman oldi.

Ish yuritish (1988-yil holatiga koʻra) Qozogʻiston SSRning aksariyat viloyatlarida, barcha respublika vazirliklari va idoralarida, shuningdek, Olma-Otada faqat rus tilida olib borildi. Mahalliy hokimiyatlarda qozoq tilida ish yuritish faqat qozoqlar koʻp boʻlgan bir nechta hududlarda amalga oshirilgan.

Rus tilida soʻzlashuvchi oliy maʼlumot va maktab taʼlimining muhim qismi edi. 1980-yillarning oʻrtalariga kelib Qozogʻistonda taʼlim qozoq tilida olib boriladigan maktab va sinflarning keng tarmogʻi shakllandi. Bolalarning aksariyati (jumladan, qozoqlar ham) rus maktablari va sinflarida oʻqigan. 1987—1988 oʻquv yilida Qozogʻiston SSRda 7900 ta maktab boʻlib, ularda 3917000 oʻquvchi taʼlim oldi:

1986-yilda Moskva rahbariyati Qozogʻiston xalqining noroziligiga uchragan Gennadiy Kolbinni Qozogʻiston rahbari etib tayinladi. Minglab mitinglar boshlandi, Kolbin ularni shafqatsizlarcha bostirdi. Shundan soʻng, yangi rahbar Qozogʻiston davlat apparatini tozalashga kirishdi, oldingi rahbar Kunaevning bir qator sheriklarini lavozimidan chetlatishdi, ular orasida etnik qozoqlar ham koʻp edi. Kolbinning soʻzlariga koʻra, 1987-yil fevraldan avgustgacha Qozogʻiston SSR Kommunistik partiyasi Markaziy Qoʻmitasi nomenklaturasiga kiritilgan 144 kishi oʻz lavozimlaridan chetlashtirilgan, ulardan 12 nafari partiyadan chiqarilgan. Aslida bunday olib qaraganda, bu qisman de-qozoqlashtirish edi, chunki oʻz lavozimlaridan chetlatilganlar oʻrniga yangi kadrlar qoʻyildi, ular orasida qozoq boʻlmaganlar ham koʻp edi. Respublika Kommunistik partiyasining yuqori rahbariyatidagi qozoqlarning ulushi 1987-yil oxirida 50 %dan pastga tushib ketdi:

Kolbin davrida kurash va kadrlarni qayta attestatsiyadan oʻtmagan shaxslarni ishdan boʻshatish bilan olib bordi. Tozalash respublika oliy oʻquv yurtlariga ham taʼsir koʻrsatdi, ular oʻqituvchilarni, rahbariyatni (shu jumladan rektorlarni) ishdan boʻshatdilar, shuningdek, talabalarni haydab chiqardilar. Vaziyat shu darajaga yetdiki, mahalliy hokimiyat 1987—1988 oʻquv yilida Qaragʻanda tibbiyot institutiga oʻqishga kirganlar orasida 20 nafardan koʻp boʻlmasligini tavsiya qildi. Etnik qozoqlar 50 % oʻrniga oldingi davrdagi talabalarning 20 % qabul qilina boshlandi.

Birinchi bosqich (1991—1995)

1990-yil 25-oktabrdagi Qozogʻiston SSRning davlat suvereniteti toʻgʻrisidagi deklaratsiyada aytilishicha, qozoqlar davlat tuzuvchi xalq boʻlib, qozoq davlatchiligining etnik-madaniy oʻzagini tashkil etadi.

1991-yil 16-dekabrdagi „Qozogʻiston Respublikasining davlat mustaqilligi toʻgʻrisida“gi konstitutsiyaviy qonunda „Qozoq xalqining oʻz taqdirini oʻzi belgilash huquqi“ taʼkidlangan.

1993-yil 28-yanvardagi Qozogʻiston Konstitutsiyasida ham qozoq davlatchiligining milliy xususiyatiga alohida eʼtibor qaratilib, uni oʻz taqdirini oʻzi belgilagan qozoq xalqining davlatchilik shakli sifatida koʻrsatib berdi.

Ikkinchi bosqich (1995—yildan)

1995-yilgi Konstitutsiyaning qabul qilinishi ikkinchi bosqich boʻldi, chunki u millatning hududiy (fuqarolik) modeliga oʻtish bilan davlatchilik tabiatining umumiy fuqarolik tamoyillarini mustahkamladi.

1995-yilgi Konstitutsiyada qozogʻistonliklarning titulli va titulsiz millat vakillariga boʻlinishi yoʻq, bu jamiyatdagi integratsiya jarayonlarini ragʻbatlantirdi.

1989-yilgi aholini roʻyxatga olish natijalariga koʻra, qozoqlarning boshqaruv sohasidagi vakilligi ularning aholidagi ulushidan yuqori edi. Koʻkchetav, Pavlodar, Shimoliy Qozogʻiston va Tselinograd viloyatlarida qozoqlar 1000 ish bilan band aholiga davlat organlari xodimlari soni boʻyicha rus tilida soʻzlashuvchi asosiy etnik guruhlardan oldinda edi. Mustaqillikka erishgach, qozoqlarning davlat sektoridagi ulushining oʻsish jarayoni tezlashdi. Shunday qilib, Sharqiy Qozogʻiston viloyatida taʼlim, madaniyat, fan va davlat boshqaruvida band boʻlgan qozoqlarning umumiy ulushi 1989-yildan 1994-yilgacha 28,1 %dan 37,2 %ga koʻtarildi „Lad“ harakati maʼlumotlariga koʻra, 1994—1995-yillarda Oqmoʻla viloyatida qozoqlarning viloyat maʼmuriyati rahbarlari oʻrtasida vakillik darajasi 32,6 %dan 45,8 %ga, shahar va tuman hokimliklari rahbarlari orasida — 53,3 %dan 60 %ga oshgan. Ruslarning ulushi, aksincha, 1,2-1,4 barobar kamaydi. E. Karin va A. Chebotarev 2002-yilda quyidagi baho berdilar: „maʼmuriy elitaning 80 % dan 90 % gacha mahalliy aholi vakillari“. N. V. Vdovina 2008-yilda Qozogʻistonning yetakchi oliy oʻquv yurtlari rahbarlari orasida Qozogʻistonning boshqa millatlarini (koʻrinishidan, qozoqlardan tashqari) ifodalovchi familiyalar yoʻqligini taʼkidladi.

Qozogʻiston Respublikasining 1996-yil 24-dekabrdagi 56-I-sonli Madaniyat toʻgʻrisidagi qonuni — Qozoq milliy madaniyatini, Qozogʻistonning boshqa xalqlari madaniyatini yaratish, tiklash, saqlash, rivojlantirish, foydalanish va tarqatish sohasidagi jamoat munosabatlarini tartibga soldi.

Uchinchi bosqich (1997-yildan)

Qozogʻiston Respublikasining 1997-yil 11-iyuldagi 151-I-son Qonunni ishlab chiqdi.

Shahar va qishloqlar nomlarini oʻzgartirish

Mustaqillikka erishgandan soʻng Qozogʻistonda turli aholi punktlari va koʻcha nomlarini oʻzgartirish ishlari olib borilmoqda. Nomni oʻzgartirish Qozogʻiston hukumatining qarorlari bilan amalga oshirildi, aholining nomini oʻzgartirish haqidagi fikri inobatga olinmadi.

Qozogʻiston xalqlari assambleyasi
Milliy siyosatning asosiy vositalaridan biri 1995-yilda tashkil etilgan Qozogʻiston Xalq Assambleyasi (QXQ) boʻldi.

1996-yilda Qozogʻiston Prezidenti Nursulton Nazarboyev 1—-mayni Qozogʻiston xalqlari birligi kuni deb eʼlon qilish toʻgʻrisidagi farmonni imzoladi.

1997-yil 11-oktabrda mamlakat Prezidenti Qozogʻiston—2030 Murojaatnomasida shovinizm va millatchilik hali toʻliq unutilgani yoʻqligini taʼkidladi. Ammo rusofobiya keskin kamaydi. Qozoq urf -odatlari va tilining tiklanish jarayoni esa tabiiy deb qabul qilina boshladi.

2001-yilda S. A. Asanova fikricha, zamonaviy Qozogʻiston milliy tiklanish davrini boshidan kechirmoqda; Prezident N. A. Nazarboyevning maʼruzasida (1997-yil uchun) mamlakatdagi oʻzgarishlar milliy davlatchilikning tiklanishi sifatida tavsiflanadi. Xalq hunarmandchiligi, xalq urf-odatlari, marosimlari va milliy sport turlari, titulli millat dini, milliy tarbiya va qozoq tili, qozoq tilida qoʻshiq janri va versifikatsiyasi ham qayta tiklanmoqda.

„Milliy birlik“ doktrinasi

2004-yilda Qozogʻiston xalqi assambleyasi „Milliy birlik“ doktrinasini ilgari surdi. Buni Qozogʻiston prezidenti Nazarboyev aytgan, biroq u oʻz murojaatida tanqidga uchradi. „Azat“ OSDP va „Oq yoʻl“ partiyasi muqobil tushunchalarni ilgari surdi.

„Qozogʻiston milliy birligi doktrinasi“ loyihasi Nursulton Nazarboyev nomidan Qozogʻiston xalqi assambleyasi tomonidan 2008-yil oktabr oyida soʻzga chiqqan.

Qozogʻiston milliy birligi doktrinasi Qozogʻiston Respublikasi Prezidenti tomonidan Qozogʻiston Xalq Assambleyasining XV sessiyasida taqdim etilgan (Ostona, 2009-yil 26-oktyabr) va Qozogʻiston Assambleyasi Kengashining yigʻilishida maʼqullangan. Qozogʻiston xalqi 2010-yil 19-aprelda koʻrib chiqiligan.

2010-yil 1-mayda Nursulton Nazarboyev Qozogʻistonda millatlararo totuvlikni oʻrnatish tajribasi YeXHTning qiziqishi ortib borayotganini taʼkidladi. „Mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab olib borayotgan siyosatimiz zamirida xalqimizning ruhi mujassam — bu shunchaki bagʻrikenglik va doʻstlikdir“, — taʼkidladi Nazarboyev.

Davlat xizmati

S. Panarin fikricha, Qozogʻistondagi maʼmuriy-hududiy islohot (1997) etnik gerrimandering xususiyatlariga ega boʻlib, bu davrda rusiyzabon viloyatlarning bir qismi asosan qozoqlar bilan birlashtirildi va shu tariqa etnik ruslar koʻpchilikni yoʻqotdi.

Davlatning millatlararo munosabatlar sohasidagi eng muhim faoliyati mutanosib til siyosatini amalga oshirishga aylandi.

2010-yil holatiga koʻra, davlat sektori ishchi kuchining etnik tarkibida nomutanosiblik mavjud. Masalan, eng koʻp rusiyzabon boʻlgan Shimoliy Qozogʻiston viloyati davlat statistika boshqarmasida qozoq ishchilarining ulushi 50 %, ruslar ulushi 35 %, boshqa xalqlar esa 15 % ni tashkil etdi. Shu bilan birga, viloyat aholisida etnik ruslarning ulushi 47 %, qozoqlar 35 %, boshqa millatlar vakillari esa 18 %ni tashkil etdi.

Janubiy hududlarda nomutanosibliklar yanada sezilarli boʻldi. Shunday qilib, Olmaota viloyati davlat statistika boshqarmasida ham viloyatga, ham Olma-Ota shahriga xizmat koʻrsatuvchi qozoqlar 85,5 %, ruslar — atigi 8 %, boshqa millat vakillari — atigi 5,5 %. Shu bilan birga, viloyat aholisida qozoqlar 57 %, ruslar 30 %, boshqa millat vakilllari esa 13 % ni tashkil etdi. Shu bilan birga, Qozogʻiston MDHda davlat xizmatiga kirish uchun davlat tilini bilish talab etilmaydigan yagona davlat boʻlib qolmoqda.

Til siyosati

Qozogʻiston Xalqlari Assambleyasining ishi tufayli Qozogʻistonda davlat maqomiga ega boʻlmagan tillar va madaniyatlar qoʻllab-quvvatlanmoqda.

2010-yil 26-iyulda Qozogʻiston Respublikasi Madaniyat vaziri Muxtor Qul-Muxammed mamlakat oliy oʻquv yurtlarida Qozogʻiston tarixi faqat qozoq tilida oʻqitilishini maʼlum qildi. „Qoʻyilgan vazifalarning amalga oshirilishi 2020-yilga borib ishonchli natijalarga erishish imkonini beradi: davlat tilida soʻzlashuvchi qozogʻistonliklar ulushi 60 %dan 90 %ga oshdi. Ingliz tilini biladigan qozogʻistonliklarning ulushi 20 % atrofida boʻladi.

Etnik qozoqlarni joylashtirish dasturi

Qozogʻiston hukumati etnik qozoqlarni boshqa mamlakatlardan Qozogʻistonga, yaʼni ogʻzaki repatriantlar — qaytganlarni koʻchirishga katta yordam beradi. Qozogʻistonning rusiyzabon aholisini alohida tashvishga solayotgani, Qozogʻiston hukumatining etnik qozoqlarning Qozogʻistonga repatriatsiyasini ragʻbatlantirish dasturi, shu jumladan rus va boshqa rus millatiga mansub aholining intensiv emigratsiyasi natijasida soʻzlashuvchi aholi, ularning sonini barqarorlashtirish uchun, rus hamjamiyatiga koʻra, hal qiluvchi qadamlar qoʻyilmayapti.

„Qozoqlashtirish“ga munosabat

Rossiyaning munosabati

Qozogʻistonning rusiyzabon fuqarolarining Rossiya elchixonasiga doimiy murojaatlariga qaramay, Qozogʻistondagi elchi Y. Merzlyakovning soʻzlariga koʻra, Qozogʻistonda “rus tilida soʻzlashuvchi aholi huquqlarini ommaviy ravishda buzish holatlari kuzatilmagan". Biroq, diplomat taʼkidlaganidek, "elchixonaga maktublarda baʼzida rus xalqining „genotsidi“ haqida shikoyatlar boʻlgan".

Qozogʻiston aholisining munosabati

2009-yil 26-noyabrda taniqli madaniyat, adabiyot arboblari, shuningdek, respublikada nashr etilayotgan gazeta va jurnallar bosh muharrirlari, ziyolilar, jamoat tashkilotlari rahbarlari 124 kishi imzolagan, 124 nafardan ortiq kishi qoʻllab-quvvatlagan. 5 ming fuqaro Qozogʻiston Respublikasi Prezidenti Nursulton Nazarboyev nomiga, qozoq xalqiga va oʻz respublikasida yashovchi boshqa millat vakillariga ochiq xat eʼlon qilgan, unda „Qozogʻiston millati“ doktrinasiga qarshi norozilik bildirgan.

Qozogʻistondagi „Lad“ Respublika harakati raisi Maksim Kramarenko ham „Qozogʻiston milliy birligi doktrinasi“ hujjati yuzasidan bir qator tanqidiy fikrlarni bildirdi.

2010-yil 5-aprel kuni Qozogʻiston Yoshlar Tashkilotlari Assotsiatsiyasi, „Rux Pen Til“ („Ruh va Til“) klubi rahbari, „Erkin internet uchun“ harakati faoli va aʼzosi. „Davlat tili“ harakati prezidiumi tomonidan matbuot anjumani boʻlib oʻtdi, unda 7000 nafar talaba manfaatini himoya qildi Va 2010-yil 11-aprelda Olmaotada Ostona maydonida 100 kishi ishtirokida miting boʻlib oʻtdi. Ularning asosiy talablaridan biri „Qozogʻiston xalqi“ iborasi gʻoyasini rad etish edi. Qozogʻiston yoshlar tashkilotlari assotsiatsiyasi „qozoq millati“ gʻoyasini qozoq millatining mavjudligiga tahdid sifatida qabul qildi.

Xalqaro munosabatlar

BMTning ozchiliklar huquqlari boʻyicha maʼruzachisi Qozogʻistonga qilgan tashrifi haqidagi maʼruzasida „qozoqlashtirish“ siyosati „ruslar, nemislar va rusiyzabonlar orasida xavotir uygʻotib, ommaviy emigratsiyaga turtki boʻldi“ degan fikrni qayd etadi.