Qozoqlar diasporasi
Qozoq diasporasi — Qozogʻiston Respublikasidan tashqarida joylashgan qozoqlar. Qozoq diasporasi tashqi chegaralarni kesib oʻtib, dastlab Qozogʻistondan Xitoyga, Markaziy Osiyo davlatlari, Afgʻoniston va Eronga oʻtib, keyin butun dunyoga tarqaldi. Maʼlumotlarga koʻra, Qozogʻistonga qoʻshni xorijiy mamlakatlarda toʻplangan va chekka viloyatlarda tarqalgan qozoq diasporasining umumiy soni 15 million kishini tashkil etadi (2020-yil). Turli tarixiy davrlarda undan zoʻravonlik bilan tortib olingan chet davlatda, yaʼni qoʻshni Qozogʻistonda ham oʻz vatanlarida yashovchi irredentist qozoq diasporasi turli davrlarda turli siyosiy nayranglar, shafqatsiz suiisteʼmollar tufayli Rossiya, Xitoy, Oʻzbekistonga qoʻshildi. Oʻz vatanlarida yashovchi qozoqlarning umumiy soni 15 millionga yaqin. Chet ellardagi tarqoq diaspora esa 0,5 million kishini tashkil qiladi.Qozoq diasporasi jamlangan diasporaga mansub emas. Gʻarbiy Yevropa va AQShning qabul qiluvchi mamlakatlaridagi etnik guruhlar. Qozoqlar guruh boʻlib yashamaydilar. Lekin Sharq mamlakatlarida (Turkiya, Eron, Afgʻoniston) yashovchi qozoqlar koʻproq toʻplanib yashagan. Bunga nafaqat ularning birga yashash istagi, balki qabul qiluvchi davlatning ularga nisbatan siyosati ham taʼsir koʻrsatdi. Qozoq xalqining koʻchmanchi hayotiga singib ketgan zoʻr moslashish va yetakchilik fazilatlari tufayli qozoq diasporasi yarim etnik, koʻp madaniyatli, koʻp dinli mamlakatlardagi mahalliy hayotga moslasha oldi. Oʻzlari yashaydigan hududlardagi etnik guruhlar. Qozoq diasporasi ozchilik boʻlgani uchun bu davlatning siyosiy tuzilmasida unchalik katta ahamiyatga ega emas.
Qozoq diasporasining shakllanishi va rivojlanishi bilan bogʻliq siyosiy sabablar
18-asrdagi jungʻor-qozoq urushlari, 18-19-asrlardagi milliy-ozodlik qoʻzgʻolonlari va qozoqlarning rus hukmronligiga qarshi urushlari, Stolypin agr. siyosat, Ort. 1916-yilgi Osiyo va Qozogʻistonda milliy ozodlik harakati, mamlakatda sovet hokimiyatining oʻrnatilishi va fuqarolar urushi, kollektivlashtirish davrida qozoqlarga qarshi olib borilgan genotsid siyosati. Sharqiy Turkiston (Sinjang)da qozoqlarning Xitoy hukumatiga qarshi milliy ozodlik kurashi, 2-jahon urushi; iqtisodiy sabablari: Qozogʻistonda Rossiyaga qoʻshilgandan soʻng va Sovet kollektivlashtirish davrida anʼanaviy koʻchmanchi xoʻjalik yuritish tizimining qulash, 1960-1990-yillar Gʻarbiy Yevropa va Amerikaga mehnat migratsiyasi,Sovet tuzumi parchalanganidan keyin bozor munosabatlariga oʻtishning oʻtish davrida Qozogʻiston iqtisodiyotidagi vaqtinchalik beqarorlik; diniy sabablar: qirollik va sovet hokimiyati davrida musulmonlar tavof qilish uchun muqaddas joy hisoblangan Makka va Madinaga dindorlarning haj ziyoratiga borishi qiyinlashdi, ayniqsa sovet davrining dastlabki bosqichlarida, diniy arboblarni: imomlarni, xoʻjalarni, mullalarni, eshonlarni, taqvodor dindorlarni, diniy yoʻl izdoshlarini taʼqib qilish, hatto dindorlarni taʼqib qilish.
Qozoq diasporasining ajdodlar maskanidan koʻchib keta boshlagan tarixiy uzoq oqimi „Oqtaban shubirindi“ davridagi urush bosqinidan boshlangan. 1723-yil Janubi-sharqdan Dzongʻar bosqinidan chekingan tinch koʻchmanchilar janubi-gʻarbiy tomonga koʻchib, hozirgi Oʻrta Osiyo hududiga chuqur kirib borishga majbur boʻldilar. Bosqindan qattiq tushkunlikka tushgan tarqoq va aralash qozoq qabilalari Toshkent yaqinida sunʼiy tuzilmalar shaklida qaytadan vujudga kelib, oʻsha hududlarda qolib ketgan. Bugungi kunda jamoalar qozoq-oʻzbeklar oʻrtasidagi irredent-marginal hisoblanadi. Ularning hayoti kam oʻrganilgan. Qozoqlar qadimdan Tamdi viloyati, Mirzachoʻl, Chirchiq boʻyida yashab kelgan. Qozoq diasporasining mustamlakachilik keyingi tarqalishiga bevosita taʼsir koʻrsatdi. Avvaliga Volga va Ural, soʻngra Yesil va Tobyl daryolari boʻylari hamda Irtish mintaqasidan quvilgan, saritobonlar tomonidan surgun qilingan koʻchmanchi qozoq qabilalari shim.-gʻarbdan janubi-sharqiyga toʻgʻridan-toʻgʻri koʻchib oʻtganlar. Mustamlakachilik farovonlik davri taxminan 1650-yildan 1916-yilgacha davom etdi. Ayniqsa, fuqarolar urushi yillarida qozoq xalqining Xitoy va Moʻgʻulistonga nisbatan nafrati keng tus oldi. Siyosatdan betaraf boʻlgan yuvosh xalq oq gvardiyachilar kelganida yon tomonga oʻtdi va Qizil Armiya yetib kelganida yana magʻlubiyatga uchradi. Olti yillik (1916—21) milliy-ozodlik qoʻzgʻoloni va fuqarolar urushi davrida 200 ming kishi oʻz vatanini tashlab ketdi. Sovet davridagi imperiyadan tugʻilgan mubolagʻa yillar (1930-1934) esa 1,9 mln. Qozoq xalqi toʻsatdan chet elga koʻchib ketishdi. Erondagi qozoqlar hozirgi Mangʻistovdan koʻchib kelgan, Moʻgʻulistondagi qozoqlarning soʻnggi koʻchishi esa Sibirga panoh topgan. Qozogʻiston janubida qip-qizil qozoq xalqi ikkinchi marta Xitoyga joʻnab ketdi. Qizil qirgʻindan qochgan qozoqlarning avlodlari ham Qoraqalpog'iston, Turkmaniston, Oʻzbekiston, Tojikiston, Eron va Afgʻonistonga koʻchib kelgan. Qozogʻiston-bu dunyo. Qozoq diasporasi jamiyatning toʻla huquqli aʼzosi boʻlgan hozirgi sharoitda Qozogʻiston Respublikasi va vatandoshlarimiz istiqomat qilayotgan mamlakatlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlar va muloqot masalalari davlatlararo darajada keskin koʻtarilmoqda. Qozoq diasporasi mamlakatimizning qozoqlar istiqomat qilayotgan mamlakatlar bilan olib borayotgan tashqi siyosatining muhim qismiga aylandi. Qozogʻistonda „Xalqlar migratsiyasi toʻgʻrisida“gi qonun (1999-yil) qabul qilinib, qarindosh-urugʻlarimizning begona hududlardan oʻz ajdodlari-tarixiy Vataniga koʻchib oʻtish jarayonini tartibga solish jarayoni boshlandi.
Xorijda qozoq diasporasining shakllanishi
Toʻliq maqola: Chetellardagi qozoq diasporsining shakllanishi
Hozirgi davrda qozoq xalqining bir qismi tarixiy vatanidan tashqarida yashayabti. Ularning bir qismi irredenta, ikkinchi qismi esa diaspora hisoblangan. Irredenta oʻzlarining qadimgi vatanlarida anʼanaviy tarzda yashovchi birlashgan aholining bir qismini anglatadi. Ammo, afsuski, chegaralarning oʻzgarishi, mustamlakachilar bosqinchiligi kabi voqealar tufayli bir qator qozoq yerlari boshqa davlat tarkibiga kirdi. Diasporalar esa bir mamlakatdan boshqa davlatga koʻchib oʻtib, boshqa xalqlar bilan birga yashaydigan odamlardir.
19—20-asrlarda qozoqlar koʻpincha Qozogʻistondan tashqariga koʻchib ketish ǵan. Oʻsha paytda Rossiyaning Yevropa qismidan koʻchib kelgan dehqonlarning qozoq choʻlini mustamlaka qilishi keng miqyosda amalga oshiriladi. Qozoqlarning eng yaxshi, unumdor va orzu qilingan yerlari kuch bilan tortib olinishda davom etdi. Bunday sharoitda qozoqlarning koʻp yillik, anʼanaviy koʻchmanchi yerlarini tashlab, qandaydir taqir, suvsiz yerlarga koʻchib ketishdan boshqa chorasi qolmadi.
Koʻplab milliy-ozodlik qoʻzgʻolonlari shafqatsizlarcha bostirilgach, qozoqlar boshqa davlatlar hududiga koʻchib oʻtishga majbur boʻldilar. Masalan, 1916-yilgi milliy ozodlik qoʻzgʻolonidan soʻng 300 mingga yaqin qozoq Qozogʻiston hududini tark etib, Xitoyga koʻchib oʻtgan.
Rossiya
Toʻliq maqola: Rossiyadagi qozoqlar
Hisob-kitoblarga koʻra, hozirda Rossiya Federatsiyasida 3 million etnik qozoq istiqomat qiladi, ularning 80 foizi qishloqlarda yashaydi. Koʻpchilik qozoqlar Rossiya Federatsiyasining Qozogʻiston bilan chegaradosh 12 ta sub’yektida yashaydi. Bular Oltoy viloyati, Astarxon, Orenburg, Samara, Qoʻrgʻon, Shelebi, Omsk, Saratov, Volgograd, Novosibirsk va Tumen viloyatlaridir. Qozoqlarning maʼlum bir qismi Moskva, Sankt-Peterburg, Tatariston, Qalmogʻiston, shuningdek, Rossiyaning boshqa hududlarida yashaydi. 1999-yil boshida Rossiya Federatsiyasi hududlarida yashovchi qozoqlar haqida quyidagi maʼlumotlar mavjud edi:
Oltoy Respublikasi Toʻliq maqola: Oltoydagi qozoqlar
1989-yilgi maʼlumotlarga koʻra, Togʻli Oltoy muxtor viloyatining Qoʻshagʻash tumanida aholining 39,6 foizi turklar va oltoylar, 54,4 foizini (taxminan 9000 kishi) — qozoqlar tashkil qiladi. 1989-yilda tumanda 8200 qozoq va 7013 oltoy (oltoy) boʻlgan; 1993-yilda — mos ravishda 6377 va 7264 kishi. Soʻnggi yillarda immigratsiya kamaydi, teskari jarayon kuzatiladi. 1995-yilda okrug aholisi 15748 kishi, shu jumladan qozoqlar 7999 va oltoylar 7555 kishi edi. Hozirgi rivojlanish bosqichida qozoq diasporasi ikkita umumiy jarayon bilan tavsiflanadi: etnik oʻziga xoslikni saqlab qolish va Qozogʻistonga qaytish. Etnik oʻzini oʻzi anglash darajasining koʻrsatkichi sifatida koʻpchilik qozoqlarning kelib chiqishi yoki qabila guruhlari, tarixiy anʼanalari haqidagi bilimlarini ajratib koʻrsatish múmkin. Masalan, Qoʻshagʻash tumani qozoqlari bu muammodan xabardor ekanliklarini, qozoq etnik guruhlari yuzlab boʻlinib ketganini eslab qolishgan. Qoʻshagʻash tumanidagi qozoqlarning koʻpchiligi oʻzini oʻrta juz deb ataydi — 48%, 2% — katta juz va 1% — kichik juzlik, qolganlari oʻz urugʻlari haqida javob berish qiyin. Oltoy qozoqlari oʻz anʼanalarini maishiy va moddiy madaniyat darajasida saqlab qolishdi. Qoʻshagʻash tumanining zamonaviy hayoti anʼanalarning yaxshi saqlanib qolgan xususiyatlari bilan ajralib turadi. Oilaviy hayotda milliy cholgʻu asboblari koʻp qoʻllaniladi — qozoqlarning 70 % dan ortigʻi milliy cholgʻu asboblaridan foydalanishini aytishadi va taxminan shuncha odam milliy kiyim kiyishadi. Xuddi shunday, milliy uy-joy shakli — kiyiz uylar keng tarqalgan. Oltoydagi qozoq aholisi orasida qoʻsh oilalari ustunlik qiladi. Qoʻshagʻash tumanidagi oltoylar va qozoqlar orasida ikki avlod qarindoshlari birga yashaydigan oilalar soni bir xil. Uch avloddan iborat oila turlari qozoq etnik guruhida kam uchraydi. Toʻrt avlod oilalari ham bor, lekin qozoq aholisida ularning soni kam-atigi bir foiz. Oilaviy rolni saqlash avvalgidan koʻra qattiqroq boʻldi. Oiladagi odamlarning xulq-atvorini anʼanaviy tushunish yangi meʼyorlar va qadriyatlarga oʻta boshladi. Qoida tariqasida, zamonaviy oilalarda „erkaklar“ va „ayollar“ ishi aniq emas. Ammo Qoʻshagʻash tumanidagi qozoq oilalari hayotida anʼanaviy xususiyatlar mavjud, masalan, oilada erkak yetakchilik tushunchasi saqlanib qolgan. Aholining mestiizatsiya darajasining pastligi ham etnik oʻziga xoslikni saqlab qolish uchun sharoit yaratadi. Oltoy qozoqlari orasida millatlararo nikohlar keng tarqalgan emas. Nikohlarning aksariyati bir millat vakillari oʻrtasida amalga oshiriladi. Qozoqlarning 76 foizi bir millatli nikohda yashaydi. Aholining 9 foizi qozoqlar boʻlgan Ust-Kansk tumanida millatlararo nikohlar sonining koʻpayishi tendentsiyasi ustunlik qilmoqda: qozoqlarning 40 foizi boshqa millat vakillariga turmushga chiqqan (ruslarga 23 foiz va 17 foiz- oltoylar bilan). Oltoy qozoqlarining yana bir xususiyati diniy omildir. Oltoyliklar „rasmiy“ etnik guruh maqomini olgan, ijtimoiy infratuzilmada birinchi oʻrinda turgan qozoqlar hozirgi sharoitda oʻz taqdirini oʻzi belgilash shakliga aylangan diniy omil alohida ahamiyatga ega, etnik ozchilik roliga tushib qolgan. Islom olami bilan (Qozogʻiston, Moʻgʻuliston, Xitoy, Turkiya musulmonlari bilan) aloqalar oʻrnatilishi munosabati bilan soʻnggi yillarda mintaqaning jadal „islomlashuvi“ nafaqat diniy, balki etnik ongni ham dolzarb qilib qoʻymoqda va buning uchun sharoit yaratmoqda. Oltoy respublikasi qozoqlarining birlashishi. Qoʻshagʻash tumanidagi etnik-mahalliy guruhlar oʻz ajdodlarining diniy tushunchalarini koʻz qorachigʻidek asrab-avaylab kelmoqda. Tuman aholisining aksariyati oʻzini dindor deb biladi. Oltoy davlatchiligining bir qismi sifatida qozoqlar, Oltoy Respublikasining boshqa xalqlari singari, oʻzlarining madaniy va til suverenitetlarini oldilar. Respublikaning qonun hujjatlarida oltoy va rus tillari davlat tili deb eʼlon qilindi va qozoqlar birga yashaydigan joylarda qozoq tilidan rasmiy darajada foydalanish mumkinligi koʻrsatilgan. Qozoqlarning 90% dan ortigʻi oʻz tilini ona tili deb biladi va oilasida qozoq tilida gaplashadi va bu tilni yaxshi bilishini koʻrsatadi. Oltoy qozoqlari boshqa etnik guruhlar bilan muloqot sharoitida nafaqat rus tilini, balki oltoy tilini ham oʻrganadilar va koʻp hollarda bu tilda ravon soʻzlashadilar. Qoʻshagʻash tumanida haqiqiy koʻp tillilik maʼmuriy-siyosiy omillar va kundalik turmush ehtiyojlari, taʼlim tizimining xususiyatlariga asoslanadi. Koʻp yillar davomida Oltoyda rus tili taʼlim tili boʻlib kelgan. Milliy taʼlimni rivojlantirish boʻyicha eksperiment boshlanishi bilan tumanning koʻpgina maktablarida (ular orasida uchta boshlangʻich maktab, oʻnta umumtaʼlim maktabi, bitta oʻrta maktab bor), oʻqitish ona tilida (koʻpchilik etnik xalqlar tilida). 1-4-sinflarda, rus tilida 5-11-sinflarda ona tili oʻqitish kursi saqlanib qolgan holda oʻz ichiga oladi. Tuman hokimligi tomonidan milliy madaniyatlarni asrab-avaylash va rivojlantirish uchun sharoit yaratib berilmoqda. Uning yordami bilan Qoʻshagʻashda qozoq madaniyati markazi tashkil etildi. Oltoy qozoqlarining asl xususiyatlarini saqlab qolish uchun boshqa chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. 2001-yilda Qoʻshagʻash tumanining Janaul qishlogʻida Rossiya qozoqlarining qurultoyi boʻlib oʻtdi. Qozogʻiston Prezidenti N.Nazarboyev va Rossiya Prezidenti V.Putin jamgʻarmaga oʻz murojaatlarini yoʻlladi. Yigʻilishda boshqa masalalar qatori qozoq tilida mahalliy televideniye, matbuot va radioni rivojlantirish rejalari ham muhokama qilindi. Deyarli barcha qozoq oilalari (95%) oʻz uy xoʻjaligiga ega, ular goʻsht va sut ishlab chiqarishda yetakchi rol oʻynaydi.
Oʻzbekiston
Toʻliq maqola: Oʻzbekistondagi qozoqlar
Oʻzbekiston Respublikasi Statistika markazining rasmiy maʼlumotlariga kora qozoqlar soni 5 million kishini tashkil qildi. Vaholanki, qozoqlar soni 6 mln.Ishonch bilan aytish múmkinkı, 6 mln kishi, bu xorijdagi qozoq diasporasining uchdan bir qismini tashkil etadi. Ularning Oʻzbekistondagi zich joylashgan joylari Qoraqalpog'iston, Toshkent shahri, Toshkent viloyati, Navoiy ,Jizzax, Sirdaryo va Buxoro viloyatlaridir. Qozogʻiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi Oʻzbekiston tomoniga fuqarolikni olishning soddalashtirilgan tartibi toʻgʻrisida shartnoma tuzishni taklif qildi. Biroq Oʻzbekiston Tashqi ishlar vazirligi oʻzining amaldagi ichki qonunchiligiga asoslanib, uni keyinga qoldirishni taklif qilib, uni koʻrib chiqishdan bosh tortdi. "Qozogʻiston Respublikasi fuqaroligi toʻgʻrisida"gi qonunga zarur oʻzgartirishlar kiritilgandan soʻng bu masala hal qilindi. Mutaxassislarning fikricha, yaqin yillarda oʻz vataniga qaytish istagida boʻlgan oilalar soni keskin koʻpayadi va emigratsiya ommaviy tus olishi mumkin. 2002-yilda elchixona Qozogʻiston Respublika Taʼlim va fan vazirligi bilan birgalikda, maktablarda qozoq tilidagi oʻquv materiallari yoʻqligi sababli Qozogʻiston Respublikasi Xalq taʼlimi vazirligiga 5 million tengelik darsliklar sovgʻa qildi. 2005-yilda uzoq va yaqin xorijdagi, jumladan, Oʻzbekistondagi qozoq diasporasi bolalari uchun 5-sinf uchun 18699 dona, 9-sinflar uchun 19300 nomdagi darsliklar yuborildi. Oʻzbekiston Xalq taʼlimi vazirligi qozoq maktablari uchun darsliklar ishlab chiqarishni tashkil qilgan, biroq darsliklar yetishmasligi va oʻzbek maktablarining lotin alifbosiga oʻtishi sababli qozoq maktablari qisqarib bormoqda. Qoʻshni Oʻzbekistonda yashovchi qozoqlarning ona tilida taʼlim olish bilan bogʻliq muammolar, ona tilida davriy nashrlarga obuna boʻlishdagi cheklovlar, madaniyat, adabiyot, sanʼat sohasidagi muammolar, ijtimoiy-iqtisodiy muammolar kabi muammolar koʻp. Oʻzbekiston viloyat va shaharlarida Qozogʻiston televideniyesi koʻrsatuvlari asta-sekin ekranlardan yoʻqolib bormoqda. Taʼlim tizimining ham oʻziga xos muammolari bor, qozoq tilidagi darsliklar yetishmaydi, qozoq tilida oʻqitiladigan maktablar soni yildan-yilga kamayib bormoqda, Oʻzbekiston umumiy taʼlim muassasalarining taʼlim uchun lotin yozuviga oʻtishi qoʻshimcha qiyinchiliklar tugʻdirmoqda. Diasporaning 60 % ga yaqini qishloq aholisi. Ular paxta va sholi yetishtirib, chorvachilik, jumladan, qorakoʻl qoʻychiligi bilan shugʻullanadi. Shahar aholisi, asosan, taʼlim, sogʻliqni saqlash, maishiy xizmat va boshqa nomoddiy sohalarda mehnat qiladi. Davlat hokimiyati organlarida etnik qozoqlarning vakilligi rasmiy millatga nisbatan juda past. Qozoqlar zich yashaydigan respublikaning Qoraqalpogʻiston, Toshkent va Navoiy viloyatlarida keyingi yillarda diaspora vakillari soni sezilarli darajada kamaydi. Ular rahbarlik lavozimlaridan, yuqori maoshli yoki nufuzli lavozimlardan ozod qilinmoqda. Qozoq diasporasi buni oʻz ijtimoiy-siyosiy huquqlarining buzilishi sifatida qabul qiladi va hokimiyatning bunday harakatlari respublikada, ayniqsa qozoqlar birga yashaydigan joylarda ijtimoiy keskinlikka olib kelishi mumkin. Uy xoʻjaliklari darajasida millatlararo nizolar sonining koʻpayishi bunga bilvosita dalil boʻlishi mumkin. Diasporaning ijtimoiy mavqeining pasayishi, uning moddiy ahvolining yomonlashishi, hayotning koʻp jabhalarida kafolatlangan huquqlarning yoʻqligi ogʻriqli jarayon boʻlsa-da, buni respublikada faqat qozoq xalqining chetda qolishi, deb qaramaslik kerak. Bu ob’yektiv jarayon boʻlib, oʻtish davri bilan bogʻliq boʻlib, millatidan qatʼi nazar, mamlakatning barcha aholisini qamrab oladi. Ijtimoiy mavqei pasayib ketganiga qaramay, qozoq etnik guruhining yuqori moslashuvchanligi uning jamiyatda yangi vaziyatda ham oʻz oʻrnini topishiga yordam beradi.
Qirgʻiziston
Toʻliq maqola: Qirgʻizistondagi qozoqlar
Oxirgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra (1999-yil aprel) bu yerdagi etnik qozoqlar soni 42657 kishini tashkil qiladi. 2004-yil boshida qozoqlar soni 65 mingga yaqin edi. Aholi eng zich joylashgan joylar: Chu viloyati (17510 kishi), Bishkek shahri (12064 kishi), Issiqkoʻl (6979 kishi), Talas (3604 kishi), Jalolobod (1130 kishi), Oʻsh (1200 kishi), Norin (394 kishi) va Botkent (376 kishi) viloyatlari. Taʼlim darajasi: 4234 nafar oliy maʼlumotli, 678 nafar toʻliq boʻlmagan oliy maʼlumotli, 4346 nafar oʻrta maxsus, 13366 nafar oʻrta maʼlumotli, qolganlari boshlangʻich maʼlumotli. Qozoqlar orasida 47 fan nomzodim, 8 fan doktori bor. Umuman, Qirgʻizistondagi vatandoshlarimizning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli faxrlanadigan narsa emas. Qozoqlarning bir qismi aralash nikohdan tugʻiladi, bu esa assimilyatsiya xavfini tugʻdiradi. 1999-yilgi milliy aholi roʻyxatiga koʻra, 42657 nafar qozoqdan 7546 nafari oʻz ona tilini qirgʻiz, 2449 nafari rus va 95 nafari oʻzbek tilini bildirgan. Buning sabablaridan biri qozoq diasporasi zich joylashgan hududlarda qozoq umumtaʼlim maktablari va bolalar muassasalarining yoʻqligi, televideniye va radiodasturlarning ona tilida eshittirilmasligidir.
Turkmaniston
Toʻliq maqola: Turkmanistondagi qozoqlar
1995-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Turkmanistonda 86 987 qozoq istiqomat qiladi (mamlakat umumiy aholisining 4 foizi). Ular Dashoguz (33 ming kishi),Bolqon (22 ming kishi), shuningdek, Mari va Lebap viloyatlari (viloyatlari)da ixcham joylashgan boʻlib, asosan chorvachilik, oziq-ovqat va neftni qayta ishlash sanoatida, ijtimoiy sohada mehnat qilishádi. Elchixonamiz maʼlumotlariga koʻra, 2003-yilda bu yerda 110 ming qozoq istiqomat qilgan. Qozogʻiston Respublikasi elchixonasi Turkmanistondagi qozoq maktablari direktorlariga 16 ming dona darslik va oʻquv materiallarini topshirdi. Yaqinda koʻchib kelgan qozogʻistonliklarning fuqaroligini oʻzgartirish masalasi ayniqsa dolzarb boʻlganligi sababli, shuningdek, ushbu protseduraning davomiyligi va qimmatligi tufayli Qozogʻiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi fuqarolikni soddalashtirish va tugatish toʻgʻrisidagi shartnoma loyihasini yubordi. Biroq Turkmaniston Markaziy Osiyo davlatlaridan ajralib chiqqani va mamlakatlarimiz oʻrtasida viza tartibi joriy etilgani sababli bu muammo haligacha oʻzining ijobiy yechimini topgani yoʻq. Shu sababli hamyurtlarimiz jabr chekmoqda, ularning Qozogʻiston bilan gumanitar aloqalari cheklangan.
Moʻgʻuliston
Toʻliq maqola: Moʻgʻulistondagi qozoqlar
Moʻgʻuliston Milliy statistika boshqarmasi maʼlumotlariga koʻra, etnik qozoqlarning umumiy soni 102 983 kishini tashkil etadi, yaʼni ular moʻgʻullardan keyin ikkinchi oʻrinni egalladi. Ularning 83776 nafari Bayan-Olgey viloyatida, 12215 nafari Xoʻbda viloyatida, 7504 nafari Ulanbotir va uning atrofida,4245 nafari Erdenet, Darxon, Barx va Sharigol sanoat tumanlarida istiqomat qiladi. Qozogʻiston Respublikasi elchixonasining batafsil maʼlumotlariga koʻra, Moʻgʻulistonda 126 mingdan ortiq qozoqlar istiqomat qiladi. M.Tatimovning soʻzlariga koʻra, Moʻgʻulistonda 157 ming qozoq istiqomat qiladi, Butunjahon qozoqlar uyushmasi koʻrsatkichi ancha past-90 ming kishi. Maʼlumotlardagi boʻshliq bu masalani maxsus oʻrganishni talab qiladi. Qozoqlarning 90% dan ortigʻi Moʻgʻulistonning gʻarbiy qismida, poytaxtdan 1600 km uzoqlikda joylashgan Bayan-Olgey viloyatida istiqomat qiladi. Bayan-Olgeyda chorvachilikning nisbatan jadal rivojlanishi va chegara yaqinida (Rossiya Federatsiyasining Oltoy Respublikasi va Xitoy Respublikasi) intensiv savdo-sotiq vatandoshlarimizning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli Moʻgʻulistonning boshqa hududlariga qaraganda yaxshiroq boʻlishi uchun sharoit yaratdi. Qozogʻiston va Moʻgʻuliston oʻrtasida mehnat bozori va bandlik sohasida oʻzaro hamkorlik toʻgʻrisidagi shartnomaga muvofiq 1991-yil sentabrida qozoqlarning respublikaga koʻchishi boshlandi. Jami 83 000 kishi immigratsiya qilgan. Keyinchalik 12 mingdan ortiq qozoqlar Moʻgʻulistonga qaytib keldi. Qozogʻistonda 70 278 kishi oʻz yangi vatanini topdi.
Xitoy
Toʻliq maqola: Xitoydagi qozoqlar
Hozirgi vaqtda turli maʼlumotlarga koʻra, Xitoydagi qozoq diasporasi 5 000 000 dan 7 000 000 kishigacha. Xitoyda yashovchi qozoqlar soni haqidagi turli manbalar bir-biriga mos kelmaydi. Xitoy hududida yashovchi qozoqlar sonini aniq aniqlashga xalaqit beradigan omillardan biri bu oilalarda uchdan besh nafargacha farzandli boʻlgan Xitoy hukumatining oilalarda farzandlar sonini cheklab qoʻygan demografik siyosatidir.Shu sababli aholining aksariyati roʻyxatga olinmagan. Xuddi shunday, Xitoyda yashovchi aholining umumiy soni boʻyicha aniq statistik maʼlumotlarning yoʻqligi muammodir. Xitoyda qozoq irredentistlari, yaʼni uning tarixiy hududida istiqomat qilgan etnik qozoqlar yashaydi. Xitoy maʼlumotlariga koʻra,Xitoydagi qozoq diasporasi 5 milliondan ortiq aholiga ega boʻlgan oʻnta yirik etnik guruhlardan biridir. Xitoyda jami 56 millat vakillari yashaydi. Xorijdagi qozoqlar orasida qozoq diasporasi eng koʻp. Xitoyda qozoqlar sonining oʻsish sur’ati ancha yuqori: 1949-yilda — 1979-yilda 493 mingdan ortiq. — 1982-yilda 898 mingga yaqin. — 1985-yilda 927 ming. — 1990-yilda 994 ming. — 2005-yilda 1 500 000. — 1 mln. 596 mingdan 2 mln. 500 minggacha
Xitoy Xalq Respublikasi tomonidan olib borilgan milliy hududiy muxtoriyat siyosati natijasida 1954-yilda Ili Qozoq avtonom viloyati tashkil etildi. Qozoqlar, asosan, Oltoy, Ili, Tarbagʻatay viloyatlarini oʻz ichiga olgan avtonom viloyatda, shuningdek,XXR SHUARning Móri-Qozoq, Barkoʻl-Qozoq tumanlaridagi, Gansu viloyatining Oqsoy-Qozoq avtonom okrugida va Pekinda (Pekin) kichik raqam. XXR tashkil etilganda uning hududida 420 ming qozoq yashagan, shundan 418 ming nafari Shinjonda yashagan, bu 9% ni tashkil etadi; chegaradosh Gansu va Sinxay provinsiyalarida uch mingdan ortiq qozoqlar yashagan. Shinjonda qozoqlar asosan Oltoy (markazi Oltoy shahrida), Ili (markazi Qulja shahrida, xitoycha Ining) va Tarbagʻatay (markazi Shaushek (ruscha Chuguchak, Uygʻur) viloyatlariga (tumanlariga) koʻchib kelgan. Chochek, Xitoy Taching), bu barcha qozoq shaharlarining 3/5 qismdan iborat. Ovchilar guruhlari hozirgi Mure-Qozoq avtonom okrugi va Sinxay okrugi (Sanji-Xuy avtonom okrugi) va Barkoʻl-Qozoq avtonom okrugi (Xamiy okrugi) hududiga koʻchib oʻtgan. Qoidaga koʻra, qishloq urugʻlar asosida shakllangan. Shuar hududida qozoqlar soni boʻyicha xon va uygʻurlardan keyin uchinchi oʻrinni egallab, umumiy aholining 7,4 foizini tashkil qiladi. Xitoy Xalq Respublikasi eʼlon qilinganidan soʻng oʻtgan 54 yil ichida jannatmonand oʻlkada qozoqlar soni uch barobardan ziyod ko'paydi. ICAOning qozoqlar rasmiy etnik guruh boʻlgan boshqa avtonom tuzilmalari ham bor: Sanji-Dungan viloyatidagi Mure-Qozoq avtonom okrugi, Xami tumanidagi Barkol-Qozoq avtonom okrugi va Gansu viloyatidagi Aqsay-Qozoq avtonom okrugi. Qinghay viloyatida Xaysi-Tibet-Moʻgʻul-Qozoq avtonom viloyati mavjud boʻlib, u koʻpincha oddiygina Xaisi-Moʻgʻul-Tibet deb ataladi. Shuningdek, qozoqlarning oʻnlab avtonom viloyatlari ham bor. 1917-yilgi Oktabr inqilobidan keyin qozoqlar Urumchidan tashqari Gansu va Sinxay hududlariga koʻchib oʻtdilar. ICAO qozoqlari avtoxton xalqdir. Qozoqlar jungorlar bilan ikki asrlik kurashda bu hududni himoya qildilar. Qozoqlar boshqa davlatda yashab, bu yerda boshqa tarixiy doirada, boshqa ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyatda rivojlangan, Xitoyning madaniy taʼsiri ostida yashagan. Qozoq tadqiqotchilarining fikricha, hozirgi Xitoydagi qozoq diasporasi bir qator xususiyatlarga ega. Birinchidan, XXR hududida yashovchi qozoqlarning 80% XXR tashkil topgandan keyin, ularning 70% 1962-yildan keyin, 50% esa „madaniy inqilob“dan keyin tugʻilgan. Bu, bir tomondan, „tugʻilishni nazorat qilish“ siyosatini amalga oshirishda xon boʻlmagan xalqlarga nisbatan maʼlum „yumshoqlik“dan dalolat bersa, ikkinchi tomondan, qozoq xalqining koʻpchiligi XXRni oʻz vatani deb bilishidan dalolatdir. Qozoq diasporasi vakillarining koʻpchiligi uchun „madaniy inqilob“ davri tajribalari oʻz tajribasidan tanish va ularda umuman „madaniy inqilob avlodlari“ga xos boʻlgan barcha psixologik xususiyatlar mavjud. Ikkinchidan, XXRdagi qozoq etnik guruhining madaniy va umumiy taʼlim darajasini oshirishda sezilarli yutuqlarga erishilganiga qaramay, u pastligicha qolmoqda. 1982-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, olti yoshdan oshgan qozoq aholisi orasida turli oliy oʻquv yurtlarini atigi 2547 kishi (725.130 kishi) tamomlagan; talabalar-1483 nafar; umumtaʼlim maktablari bitiruvchilari-41599 nafar; boshlangʻich oʻrta maktab-124 781 nafar; boshlangʻich maktab-351 272; savodsiz va yarim savodsizlar-203448 kishi yoki avtonom viloyatdagi qozoqlar umumiy sonining 28,66%, shu jumladan olti yoshdan oʻn bir yoshgacha boʻlgan 81325 kishi. Qozoq xalqining 50 foizdan ortigʻini tashkil etuvchi ayollar oʻrtasida savodsizlik darajasi erkaklarnikidan 1,5 baravar yuqori. Bu holat XXRda qozoq xalqining toʻgʻri ish bilan taʼminlanishi sohasiga taʼsir qilishi shubhasiz. Mamlakat xalq xoʻjaligida mehnat qilayotgan 294923 nafar qozoqdan 243557 nafari yoki iqtisodiy faol qozoq aholisining 82,58 foizi yer dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik va oʻrmon xoʻjaligida jamlangan; shaxtalarda, yogʻochni qayta ishlash korxonalarida-3659 ta; zavod va fabrikalarda-3781 ta; qurilishda — 2016 ; transport va aloqa — 2224; savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarida-9152 ta; sogʻliqni saqlash va ijtimoiy taʼminotda-16 045; Davlat va partiya organlarida 9460 nafar qozoq mehnat qiladi. XXR qozoqlari 80-yillarning boshlarida kasblari boʻyicha quyidagicha boʻlingan: turli korxonalarning texnik xodimlari-32889 kishi, davlat organlari, korxonalar, partiya va jamoat tashkilotlarining mas’ul xodimlari-5821 kishi, ushbu toifadagi kotiblar va xizmatchilar-5809 kishi, savdo xodimlari-38 16, xizmat koʻrsatish sohasi xodimlari-4812, ekinlar, chorvadorlar, oʻrmonchilar-219752, ishlab chiqarish, transport xodimlari va tegishli toifadagi ishchilar-21295 yoki XXR xalq xoʻjaligida ishlaydigan qozoqlarning 7,43%. 1982-yil oʻrtalarida XXR hududida yashovchi qozoqlarning tuzilishi va XXRning 56 millati tarkibidagi mavqei shunday edi. Islohotlarning soʻnggi yilida bu tuzilma jiddiy oʻzgarishlarga duch kelmadi; XXR qozoq xalqining madaniy-maʼrifiy saviyasining yuksalishi doirasida ijtimoiy taraqqiyot borligiga shubha yoʻq. Texnika sohasida milliy kadrlar tayyorlash, ona tilida maktab taʼlimini yanada rivojlantirish va boshqalar. XXRda qozoqlarning madaniy va umumiy taʼlim darajasi oshib bormoqda. ICAO rezidentlarining aksariyati Pekin, Shanxay va Xitoyning boshqa yirik shaharlarida, xorijda, shu jumladan Qozogʻistonda oliy oʻquv yurtlarida tahsil olmoqda. Shunga qaramay, qozoqlarning ijtimoiy, kasbiy va siyosiy tuzilmalarida XXR qozoq hamjamiyatining rivojlanish jarayonidan dalolat beruvchi va uning kelajagini belgilab beruvchi sezilarli sifat oʻzgarishlari mavjud emas. Yaqinda Qozogʻistonda qozoqlarning oʻtmishi haqida maʼlumotlar bor. Xitoyda tarixiy obidalarga qiziqish ortib bormoqda. Shu munosabat bilan Xitoydagi qozoqlar merosini oʻrganish ishlari boshlandi. Qiziqish umumiydir, chunki Xitoyda qozoq olimlari, rassomlari, rassomlari va musiqachilari istiqomat qiladilar, ular bir qancha loyihalar tashabbuskori boʻlib, ularni amalga oshirishga yordam berishmoqda. Ularning sharofati bilan hozirda kitob chop etish, tarixiy materiallarni yigʻish va hokazolar olib borilmoqda. ishlar tashkil etildi. Butunjahon qozoqlar uyushmasi bu borada faol ish olib bormoqda. Bunga misol tariqasida „Qozoq sozandalari Shinjonda“ kitobining ishlanmasini keltirishimiz mumkin, uning muallifi sanʼatshunos, Mayra Muhamedovnaning otasi Kulzada Muxamed. Bundan tashqari, taniqli xonandalar, xalq shoirlari uchun ijodiy kechalar oʻtkazilmoqda, disklar chiqarilmoqda. Misol uchun, Xitoyda yashovchi kuy ustasi Peisbining tugʻilgan kuni sharafiga maxsus disk chiqarildi. Shoir T.Joldulining 100 yilligiga yosh ijrochilar ijrosida uning qoʻshiqlari aks ettirilgan magnit tasmasi ishlab chiqildi. Xitoyda raqs sanʼati juda rivojlangan. Shu oʻrinda Xitoyda istiqomat qiluvchi mashhur Tair Kushining qizi, taniqli baletmeyster Nagima Tayrovnaning nomini tilga olish joiz. U koʻplab isteʼdodli raqqosalarni tarbiyalagan. N.Tayrovna Olmaotada yashaydi, u yerda viloyat filarmoniyasida dars beradi. Qozogʻiston Respublikasi Prezidenti N.A.Nazarboyev va Tashqi ishlar vazirligining faol tashqi siyosat kursi natijasida Xitoy tomonining pozitsiyasida Qozogʻiston siyosati haqida maʼlum tushuncha mavjud. Elchixona vatandoshlarga Qozogʻistonning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayoti haqida xolis maʼlumot beradi, ularni qiziqtirgan migratsiya va demografik jarayonlarni tartibga soluvchi meʼyoriy hujjatlarni tushuntiradi. Soʻnggi yillarda Xitoyda mahalliy hokimiyat organlarida qozoq tilidan foydalanish doirasi torayib, milliy maktablar yopilyapti. Yurtdoshlarimiz ham Pekinning qozoq aholisining boʻyi qolishiga olib kelayotgan tugʻilishni cheklash siyosatidan xavotirda.
Ili-Qozoq avtonom viloyati Qozogʻiston-Xitoy chegarasi boʻylab oʻz hukumati, mahalliy hokimiyat organlari, qozoq maktablari va qozoq tilida chiqadigan gazetalar, radio va televideniyega ega boʻlgan Ili-Qozoq avtonom viloyati (IKAO) butun Qozogʻiston bilan chegaradosh. XXR konstitutsiyasiga koʻra, muxtoriyatlarda birinchi maʼmuriy lavozimlarni rasmiy etnik guruh vakillari, qozoqlar qozoqlar egallashi kerak (bu tamoyil partiya birinchi kotibi lavozimiga taalluqli emas). Tumandan shahar darajasiga qadar qoʻmita). Qozoqlar taʼlim, madaniyat, sanʼat, moliya, sugʻurta, sogʻliqni saqlash, sport va ijtimoiy xizmatlar, shuningdek, partiya-davlat faoliyati va huquqni muhofaza qiluvchi organlarda salmoqli ulushga ega. Kamroq-fanga asoslangan sanoat va sanoat, ayniqsa yirik korxonalar. ICAO poytaxti-Qulja (xitoycha transkripsiyada-Yinin) bir vaqtning oʻzida Ili viloyatining markazi boʻlib, bundan tashqari mintaqa yana ikkita viloyatni oʻz ichiga oladi: markazi Chuguchak shahridagi Tarbagʻatay va Oltoy viloyatlari, markazi Oltoy shahri. Har bir viloyat qishloq okruglariga boʻlingan va sobiq ittifoq respublikasi bilan bir xil maqomga ega. Ili viloyatida 9 tuman, Tarbagʻatay viloyatida 6 tuman, Oltoy viloyatida 8 tuman bor. Shen haqidagi maʼmuriy-hududiy jadvalda ICAO Shinjon viloyatlaridan yuqori oʻrinni egallaydi: uning hududi maqomi boʻyicha okrugga teng. Binobarin, viloyat hokimiyati qoʻshimcha boʻlinmaga oʻxshab, mahalliy hokimiyatlarga muammoni bevosita Urumchida hal etish osonroq. Urumchi bunga toʻsqinlik qilmaydi, ayniqsa ICAO 1982-yilda Pekindan toʻgʻridan-toʻgʻri XXR hukumatiga boʻysunishni soʻrab SHUAR yurisdiktsiyasidan chiqish toʻgʻrisidagi qaroridan keyin, ICAO rahbari viloyat hukumati raisi boʻlib, u qozoqchada „hukumat raisi“ emas, balki „viloyat boshligʻi“ yoki „viloyat hukumati rahbari“ deb ataladi, chunki rais Xitoyda boshligʻidir. — u Xitoy Xalq Respublikasi raisi. Viloyatga (tumanga) vali (gubernator) rahbarlik qiladi, uni bu yerda „hokim“ emas, „valiy“ deb atashadi, shahar hokimlari esa „shahar boshliqlari“, tuman hokimlari esa koʻpincha „tuman hokimi“ deb ataladi. 1990-yilgacha „tuman boshligʻi“ atamasi qoʻllanilgan. Boʻlis hokimini oddiygina „qishloq rahbari“ deb atashadi. Xitoyda qozoq muxtoriyatini saqlab qolish istiqbollari bugungi kunda bir xil emas. Xan xalqi tomonidan ozchiliklar vakillari foydalanadigan imtiyozlarni saqlab qolishning qonuniyligi haqidagi savol koʻpincha koʻtariladi. Xitoy hukumati va XKPning qozoq diasporasi va irredentistlarga nisbatan milliy siyosati qay darajada mos kelishi nomaʼlum. Qozoqlarning dunyoda ikkinchi maʼmuriy-hududiy tuzilmasi boʻlgan Ili-Qozoq avtonom viloyati Qozogʻiston uchun katta ahamiyatga ega, bu yerda qozoqlar rasmiy etnik guruh hisoblanib, rasman rahbariyat boshida turadi.
Turkiya
Toʻliq maqola: Turkiyadagi qozoqlar
Turkiyadagi qozoq diasporasi asosan oʻtgan asrning 50-yillarida Shinjon-Uygʻur avtonom viloyatining Oltoy tumanidan („Oltoy qozoqlari“) koʻchib kelgan qozoqlardan, shuningdek,80-yillarda Afgʻoniston va Erondan qochqin sifatida koʻchib kelgan qozoqlardan iborat.20-asrda Istanbul konsullik okrugida Oltoy (3450 oila) va Afgʻon (740 oila) qozoqlari yashagan.Turkiyada yashovchi qozoqlar jamlangan.1972-yilda ular Turkiya hukumatiga ariza berishdi va oʻsha yili ularga Istanbulda sotib olish va qurish uchun yer berildi.Qozoqlarning bu tumanni „Qozoqkent“ deb atagan boʻlsa, hozir „Guneshli“ deb nomlanadi, turkchadan „Quyoshli“ deb tarjima qilinadi.Istanbulda qozoqlar boshqa tumanlarda ham yashaydi (masalan,Zeytinburnu,Kuchuk Chekmedji,Safra-koy,Ornektepe), ular birga boʻlishga harakat qilishadi.Turkiyada yashovchi qozoqlar soni haqidagi maʼlumotlar ham turlicha, son farqi juda katta.19 000 dan 25 000 gacha raqamlar chaqiriladi.Masalan,Saylau Batirshaulning aytishicha,Turkiya Respublikasidagi diaspora vakillari soni 2003-yilda 19 ming kishini tashkil etgan. 2005-yilgi maʼlumotlarga koʻra, 25 ming kishi.Qozoqlarning asosiy qismi (2750 oila) Marmara dengizi sohilida,Istanbulning „Zeytinburnu“ tumanida,120 oila Egey dengizi sohilida (Izmir viloyati),80 ga yaqin oilada toʻplangan.Nigʻde viloyati,60 oila-Anqara va boshqa viloyatlarda.G.Mendiqulovaning soʻzlariga koʻra, koʻp hollarda Turkiyadagi qozoq jamiyati qozoq diasporasi vakillariga oʻrnak boʻlgan.1990-yillarda Turkiyadagi qozoq jamiyatini oʻrganar ekanmiz,1970-yillarda qozoqlarning keksa avlodi ortda qoldirgan va hozirda oʻz samarasini berayotgan etnik oʻziga xoslikni saqlab qolish jarayonida quyidagi lahzalarni qayd etish mumkin.1960-yillarda qozoqlar shaharning obod joylariga joylashdilar, ularning farzandlari turk maktablarida oʻqiy boshladilar, bu qozoq oʻzligini saqlab qolish jarayoniga hissa qoʻshmadi, aksincha, qozoq yoshlarining bir qismi „turklashtirish“ jarayoniga tobe boʻldi. "Bunga qozoq oqsoqollari qarshi chiqdi.Qozoqlarning „turklashuvi“ jarayonini qandaydir tarzda toʻxtatish uchun katta avlod vakillari keyinchalik qozoq boshlangʻich va oʻrta maktabini ochish uchun bir tumanda birga joylashish gʻoyasiga ega edilar.Istanbulning Gyuneshli tumanida „Qozoqkent“ shunday paydo boʻldi, uning rasmiy ochilishi 1973-yil 15-avgustda boʻlib oʻtdi.Birinchi uylar „Oltoy“ koʻchasida Vatan xotirasi yoki eslatmasi sifatida qurilgan. Turkiyada 1986-yili dekabr voqealari toʻlqini sifatida Olmaota shahrida turk qozoqlarining „Voqif“ madaniy-maʼrifiy jamiyati tuzildi.Bu jamiyatning muassislari 10 kishi boʻlib, birinchi rais etib Toktoubay Toplu saylandi.1988-yil mart oyidan „Voqif turk-qozoq jamiyati xabarnomasi“ nashr etila boshlandi."Axborotnoma"ning bor-yoʻgʻi ikki soni chop etildi. Ushbu „Xabarnomalar“da qozoq xalqining etnografiyasi va tarixiga oid materiallar,Turkiya va Gʻarbiy Yevropadagi qozoq jamoalari hayotiga oid materiallar, qozoq diasporasining taniqli arboblari va ishbilarmonlari bilan suhbatlar boʻlgan."Turkiya qozoqlari jamiyati" diasporaga ijtimoiy-iqtisodiy yordam koʻrsatish masalalari bilan shugʻullanadi, uning maqomi milliy-madaniy markazga tengdir.Turkiyada boshqa jamoat tashkilotlari faoliyat yuritadi: „Turk qozoqlarining ijtimoiy-madaniy rivojlanishini qoʻllab-quvvatlash jamgʻarmasi“, „Qorqit ota fondi“, „Sharqiy Turkiston jamiyati“ va „Ahmet Yassaviy“ jamgʻarmasi.1991-yildan buyon Turk-Qozoqlar va Qozogʻiston Respublikasi oʻrtasida yaqin va har tomonlama aloqalar rivojlanib bormoqda.Turkiyada yashovchi qozoqlar uchun yaqinda sodir boʻlgan eng muhim voqealardan biri 1997-yil 28-29-noyabr kunlari boʻlib oʻtgan Kichik Quriltoy boʻldi.Qolaversa,Turkiyaning qozoq jamiyatida hech qanday separatizm yoʻq, mamlakatda xalq, hukumat va mahalliy boshqaruv bilan aloqalar yaxshi.Turkiyada oliy taʼlim qimmat, shuning uchun koʻp qozoq yoshlari buni toʻlay olmaydi.Oliy oʻquv yurtlariga kirayotgan qozoq yoshlari vakillari odatda eng ilgʻor talabalar qatoriga kiradi.Baʼzi qozoqlar ikkita oliy maʼlumotga ega.Ayni paytda Turkiyadagi oliy taʼlim muassasalarida 200 nafarga yaqin qozogʻistonlik qiz va oʻgʻil-qizlar iqtisod, qurilish, jurnalistika, tibbiyot va huquq yoʻnalishlarida tahsil olmoqda.Biroq Turkiyadagi qozoq yoshlarining aksariyati oʻzlarining etnik biznesi bilan shugʻullanadi: charm mahsulotlarini qayta ishlash, tikish va sotish.Turkiyadagi qozoq oilalarining aksariyati murakkab (boʻlinmagan) va monoetnik, ammo boshqa turkiy xalqlar vakillari bilan nikohlar: Qrim-tatarlar, qirgʻizlar, uygʻurlar unchalik kam emas.Qozoq erkaklari uchun nikoh yoshi chegarasi yuqori.Qozoqlar koʻpincha 30 yoshga toʻlganida, oila qurish uchun moddiy asosga ega boʻlgan va toʻliq javobgarlikni oʻz zimmasiga olgan paytda turmushga chiqadi.Anʼanaga koʻra,Turkiyada oila uchun barcha mas’uliyat erkaklarga yuklangan.Aksariyat hollarda oliy maʼlumotga ega boʻlmagan qizlar voyaga yetgan zahoti turmushga chiqib, oilaviy biznesda eriga yordam berishadi.Qozoq yoshlari vakillari koʻpincha ish va yaxshi hayot izlab Gʻarbiy Yevropa va Shimoliy Amerikadagi uylarini tark etib, soʻnggi olti yil ichida Qozogʻistonga koʻchib ketishga harakat qila boshlagan.Turk-qozoqlar oʻz mamlakati sharoitiga koʻproq moslashgan diaspora.Turkiya yaqin madaniy, diniy va til sharoitlariga ega davlat.Yevropada yashovchi qozoq diasporasining Turkiya bilan aloqalari hamon mustahkam.Aslida Yevropa diasporasi Turkiya hududidan koʻchib kelgan odamlardir.Bu hayotda va shaxslararo munosabatlarda yaqqol namoyon boʻladi, qozoq diasporasi vakillari oʻz farzandlariga turkcha ismlar qoʻyishadi, turklarning urf-odatlari boʻyicha anʼana va bayramlar oʻtkaziladi.Bu tabiiy hol, chunki turkiy xalqlarning yaqinligi qadim zamonlardan beri yaqin boʻlib,Turkiyada uzoq vaqt yashash qozoqlar madaniyatiga taʼsir qilgani shubhasiz.Yevropalik qozoqlar Qozogʻistondan koʻra Turkiya bilan qarindoshlik aloqalari kuchliroq.Qarindoshlarining aksariyati Turkiya,Xitoy,Oltoyda yashaydi.Hozirda Istanbulda Turk-Qozoqlar Jamgʻarmasi faol ishlamoqda,Istanbul munitsipaliteti Jamgʻarma uchun binolar ajratgan.Jamgʻarma rahbarlari qozoq tilini oʻrganish uchun sharoit yaratishga harakat qilmoqdalar,Istanbullik qozoqlarning Qozogʻiston Respublikasi parlamenti deputati sifatida jamgʻarmaga qaytgan qozoq madaniyati va sanʼati namoyandalari bilan uchrashuvlarini tashkil etishmoqda.Jamgʻarma idoralarida qozoq milliy uyi — kiyiz uy, qozoq hayotiga oid buyumlar,Qozogʻiston haqidagi adabiyotlar toʻplangan, ular turli bayramlarda, uchrashuvlarda, konsertlarda namoyish etilmoqda.Jamgʻarma yonida bolalar raqs ansambli tashkil etilib, turli konsert va taqdimotlarda qatnashadi.Fond tomonidan „Arman“ jurnali nashr etiladi.Material tanlashda qiyinchiliklar mavjud, mamlakat hayotini toʻliq yorita oladigan mualliflar yoʻq.Turk-qozoqlar qozoq tilida maʼlumot olishda qiyinchiliklarga duch kelishmoqda.Qozoq diasporasi tuman va shahar munitsipalitetlari bilan yaxshi aloqada. Jamgʻarma rahbarining taʼkidlashicha, mahalliy hukumat qozoqlarni ajratib turadigan qonunga boʻysunish, kattalarga hurmat va mehnatsevarlikni qadrlaydi. Qozoqlar orasida ular raqs institutini (bir oz oʻzgartirilgan shaklda) saqlaydilar. Mahalliy hokimiyat organlari ushbu boshqaruv tizimini tuman darajasiga olib chiqishni taklif qildi. Qozoqlar orasida politsiya tomonidan hibsga olinishi, sodir etilgan jinoyatlar, bezorilik va h.k. hodisalar yoʻq. Qozoqlarning iqtisodiy ahvoli barqaror, ular ishlashlari va kasb-hunar egallashlari mumkin. Yoshlar turk tilida soʻzlashadi va taʼlim muassasalarida turk tilida tahsil oladilar. Qozoq tilini oʻqitish jamgʻarma tomonidan mustaqil ravishda tashkil etilgan. 2005-yilda Istanbul universitetiga qozoq tili oʻqituvchisi kelib, talabalar oʻrtasida til oʻrgatish ishlarini tashkil qildi. Oʻquv-uslubiy adabiyotlar kam. Alifbolar grafikasi har xil boʻlganligi sababli qiyinchiliklar mavjud. Qozogʻistondan kelgan darsliklar kirill alifbosida yozilgan. Tilni oʻrgatish uchun ushbu grafiklarni biladigan mutaxassislar yoʻq. Bu holat Qozogʻistondan kirill alifbosida yozilgan darsliklarni maʼnosiz qiladi. Qozoq diasporasi Qozogʻistonning Istanbuldagi elchixonasi bilan yaqin aloqada. Ularning koʻmagida Navroʻz bayrami, Qozogʻiston sanʼat ustalarining konsertlari tashkil etildi. Turkiyada qozogʻistonliklar asosan charm biznesi bilan shugʻullanib, oʻz bizneslarini rivojlantirmoqda. Uning ish, soliq, raqobat bilan bogʻliq muammolari yoʻq. Ularning soʻzlariga koʻra, qozogʻistonliklar oʻzlarining axloqi va mas’uliyati bilan yaxshi mijoz va hamkor sifatida hayratda. Qozogʻiston bozorida kompaniyalar faoliyat yuritmoqda, Olmaotada 13 ta, Chimkentda 30 ta doʻkon mavjud. Biroq, ular kam, shuning uchun ularning sonini koʻpaytirish kerak. Turkiyada yashovchi qozoqlar qozoq tilining yoʻqolishi, Qozogʻistondan maʼlumot yetishmasligi, Qozogʻistonga koʻchib oʻtishdagi ogʻir sharoitlardan xavotirda. Qozoq tilida koʻrsatuvlar yoʻqligi sababli norozilik hissi bor. Qozoq tili boʻyicha bilimlarni qoʻllab-quvvatlovchi va rivojlantiruvchi axborot muhiti mavjud emas. Keksa avlod vakillari oʻz farzandlari, nevaralarining kelajagi haqida juda qaygʻuradilar. Turk qozoqlari oʻz vatanlariga qaytish shartlarining murakkabligidan: roʻyxatdan oʻtish (propiska), TIBdan maʼlumotnoma va h.k. kabi hujjatlarni yigʻishning qiyinligidan juda dovdirab qolgan. Turkiyada yashovchi qozoqlarning fikricha, xorijdagi qozoq diasporasi Qozogʻistonning xalqaro munosabatlardagi oʻrnini mustahkamlashi, mamlakatning ijobiy imidjini yaratishi, iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashi mumkin. Muhim shartlardan biri — madaniyat markazining tashkil etilishi, buning uchun davlat yordami zarur.
Yevropa davlatlari
Toʻliq maqola: Yevropadagi qozoqlar
Qozoq diasporasi AQSH va Gʻarbiy Yevropada (asosan,Germaniya,Fransiya,Skandinaviya) oʻqishga borish va „mehnat“ migratsiya toʻlqini natijasida shakllangan.Qulay ijtimoiy-iqtisodiy yashash sharoitlari va tanish til ularni Yevropada ushlab turadi.Boshqa mamlakatlarda qozoq millati vakillari kam boʻlgani uchun ular mahalliy aholiga singib ketgan.Tumanli Albion sohillarida qozoq diasporasi vakillarining kamligi 1960-1990-yillardagi Britaniya migratsiya siyosatining qonuniy choralari natijasi edi.Buyuk Britaniyada qozoqlar asosan London va Readingda yashaydilar, bu ularning kasbiy yoʻnalishi va ish hajmiga bogʻliq.Buyuk Britaniyadagi qozoq diasporasi vakillari monoetnik nikohni afzal koʻradilar va ular uchun oilalarini oʻz yashash mamlakatiga koʻchirish odatiy holdir.Shunday ekan, ularning etnik ildizlarini yoʻqotmaslik, farzandlarini qozoq tiliga, qozoq xalqi madaniyatiga yaqinlashtirish zarur.Buning uchun 1992-yilda Buyuk Britaniyadagi qozoqlar jamiyat tuzishga qaror qilishdi, chunki 1985-yilda Turkiya va Xitoy Xalq Respublikasidan qozoqlar bu davlatga oʻqish va ishlash uchun koʻchib kela boshlagan.Bu jamiyatning maqsadi Buyuk Britaniyada yashovchi qozoqlar oʻrtasida aloqa oʻrnatish, shuningdek, etnik Vatan-Qozogʻiston bilan har tomonlama aloqalarni mustahkamlashdan iborat edi.1995-yil iyun oyida Qozogʻiston Prezidenti N.A.Nazarboyevning Buyuk Britaniyaga rasmiy tashrifi chogʻida shunday qadamlar qoʻyildi, qozoq diasporasi vakillari Prezident tomonidan qabul qilindi va suhbat davomida ularning muammolari muhokama qilindi.Afsuski,Buyuk Britaniyadagi qozoq jamiyatini ajratib turadigan jihati shundaki, ular birlashgan emas, hozirgacha XXR,Turkiya va Qozogʻistonda yashayotgan qozoqlar bilan yaqin aloqa oʻrnatilmagan.Qozogʻiston jamiyati bergan maʼlumotlarga koʻra,Londonda Turkiyadan kelgan qozoq diasporasining 65 nafar vakili istiqomat qiladi.Bunda qozoq diasporasi sonini 100-120 oilaga koʻpaytirayotgan XXR,Qozogʻiston va boshqa mamlakatlardan kelgan qozoqlar kirmaydi.1960-yillarning oʻrtalarida turk mehnat migratsiyasi doirasida qozoqlar GFRga koʻchib kela boshlagan.Qolaversa,Qozogʻiston-Turkiya fuqaroligiga ega boʻlgan ikki sobiq legioner ham Ikkinchi jahon urushidan beri Germaniyada yashab kelgan.GFRda qozoqlar qishloq va Reyn sanoat rayonlarida ishlashdan tashqari, ijtimoiy-siyosiy faoliyat bilan, jumladan Myunxendagi „Azattiq“ radiostansiyasining qozoq tahririyatida ishlaganlar.Germaniyadagi qozoqlar quyidagi joylarda yashaydi: Myunxenda-60 oila yoki 300 kishi,Kyolnda-90 yoki 450,Gamburgda-4 yoki 20,Gʻarbiy Berlinda-20 yoki 100,Geydelbergda-1 yoki 5,Maynsda-2 yoki 10,Frankfurt-na-Maynda-1 yoki 5. Jami: 178 oila yoki 890 qozoq. Germaniyada oʻsib borayotgan qozoq yoshlari oʻrtasida madaniy-maʼrifiy tadbirlar oʻtkazish uchun Myunxen va Kyolnda ikkita qozoq jamiyati tashkil etilgan. Bu jamiyatlarning GFRda faoliyat koʻrsatmasligini amaliyot va muvofiqlashtirilgan harakatlarning yoʻqligi bilan izohlash mumkin. GFRdagi qozoq diasporasi uchun keskin muammolardan biri til muammosidir. Asosan qozoq oilalari turkcha, farzandlari esa nemis tilida gaplashadi. Qozogʻistondan qozoq tilidagi kitoblar, gazeta va jurnallar yuborilsa, bu muammoni hal etishda kuchli yordam boʻlardi. 1993-yilda Myunxenda „Yevropa qozoq turklarining byudjeti“ nashr etildi. Birinchi soni turk tilida, ikkinchi soni qozoq tilida chop etilgan. Byulletenda Turkiya, Germaniya, Fransiya, Shvetsiya, Avstriya, Buyuk Britaniya, Shveytsariya va Daniyadagi qozoq jamiyatlarida boʻlib oʻtayotgan voqealar, Qozogʻistondagi yutuqlar haqida xabarlar chop etilgan. Ikki yil ichida (1993-1994) atigi ikkita raqam chop etildi. GFRda yashovchi qozoqlar oʻzlarining yuqori taʼlim darajasi va ijtimoiy mavqei bilan ajralib turadi, chunki koʻchib kelgan qozoqlarning birinchi avlodlari oʻz farzandlariga yaxshi taʼlim bera olgan, hozirda ular huquqshunos, stomatolog, muhandis boʻlib ishlamoqda. Germaniya Federativ Respublikasi qozoqlarining oilaviy munosabatlarida, masalan, Fransiyadagi qozoqlarga nisbatan konservatizm ustunlik qiladi. Turkiyada yashovchi qozoq oilalaridan kelin olib kelishga harakat qilishadi. Ular koʻpincha turk qizlari bilan turmush qurishadi va turkiy boʻlmagan xalqlarga uylanishmaydi. Qozogʻistonlik maʼlumotlarga koʻra, Shvetsiyada 30 ga yaqin qozoq oilasi istiqomat qiladi, aksariyati Turkiyadan. Ular Stokgolm, Evel, Vasteras, Goteborgda yashaydilar. Soʻnggi paytlarda ularning soni ushbu mamlakat fuqarolari bilan turmush qurgan qozogʻistonlik qozoqlar soni ortib bormoqda.
Amerika Qoʻshma Shtatlari
Toʻliq maqola: AQShdagi qozoqlar
Ikkinchi jahon urushidan keyin qozoqlar AQShga koʻchib kela boshladilar.Asosan,AQShning qozoq aholisini bir necha guruhlarga boʻlish mumkin: 1)Ikkinchi jahon urushi yillarida asirga olingan,Germaniya hududidagi konslagerlarda saqlanayotgan sobiq SSSR fuqarolari, ozod etilgandan keyin ularning iltimosiga binoan Turkiyaga yashash uchun yuborilgan fuqarolar.Ittifoq kuchlari tomonidan va tekshiruvdan oʻtgandan soʻng, keyin Turkiyadan AQShga koʻchib oʻtgan, ularning ikkinchi va uchinchi avlodlari hozir yashaydi; 2)Turkiyadan kelgan va Turkiya mehnat migratsiyasi doirasida ish topgan qozoqlar besh yillik doimiy yashashdan keyin (hech qayerdan chiqmasdan) AQSh fuqarosi maqomini oldilar; 3)Xitoy Xalq Respublikasidan kelgan qozoqlar Tinch okeani orqali Yaponiya va Tayvan orqali AQSHga oʻtib,Tinch okeani sohillarida oʻqish yoki ishlash uchun qolib, keyin mamlakatda yashash imkoniyatiga ega boʻldilar; 4)Qozogʻiston Respublikasidan oʻqish yoki ishlash uchun kelgan qozoqlar; 5)AQSh fuqarolari bilan millatlararo nikoh orqali fuqarolikni olganlar.Koʻp madaniyatli va polietnik mamlakat sifatida AQSh 1965-yilgi immigratsiya qonuni liberallashtirilgandan soʻng,1960-yillarning oʻrtalaridan boshlab qozoq immigrantlarini jalb qila boshladi."Garvard Amerika etnik guruhlari entsiklopediyasi"ga koʻra,1960-yillarda AQShda 20 ga yaqin qozoq oilasi boʻlgan.Bu 20 ta oiladan 13 tasi 1960-yillarning oʻrtalarida bu mamlakatga koʻchib kelgan va Nyu-York,Vashington va Kaliforniyada istiqomat qilgan sobiq Vermaxt mahbuslarining oilalaridir.Ular quyidagi koʻrsatkichlarga koʻra ushbu hududlarga joylashishni tanladilar: 1)ish topish imkoniyati; 2)u yerda yashovchi oʻz etnik guruhlari vakillarining mavjudligi; 3)avvalgi joyga bir oz oʻxshash iqlim sharoitlari; 4)oliy taʼlim muassasalarining mavjudligi.AQSh qozoqlari orasida monoetnik va millatlararo nikohlar kuzatilmoqda.Millatlararo nikohlar keksa avlod vakillariga xosdir.Aksincha, diasporaning ikkinchi va uchinchi avlodi yoshlari etnik oʻziga xoslikni saqlash strategiyasi belgilab berilgan qozoq muhitida oʻz hayot sheriklarini topishga harakat qiladi.AQShdagi qozoqlar soni boshqa diasporalarga nisbatan kamligi va ular Amerika jamiyatining barcha jabhalariga taʼsir oʻtkazish imkoniyatiga ega emasligi sababli, ularning muhim muammolarini birgalikda hal eta oladigan oʻz jamiyati yoʻq.Britaniyadagi kabi Amerika qozoqlari ham tarqoqlik bilan ajralib turadi.1996-yilda Indiana universitetida (Blumington) qozoq talabalar uyushmasi tashkil etildi, u har yili Navroʻz bayramini nishonlaydi, qozoq xalqining anʼana va urf-odatlari bilan tanishtiradi, mavzuli konferensiyalar oʻtkazadi. AQSHdagi qozoq diasporasi Qozogʻiston Respublikasi qozoqlarining AQSh fuqarolari bilan millatlararo nikohlari, shuningdek, Amerika hukumatining Qozogʻistonning taniqli olimlari va mutaxassislariga yashash va yashash imkoniyatini berish imkoniyati tufayli oʻz saflarini toʻldirmoqda. bu mamlakatda ishlash.
Eron
Toʻliq maqola: Erondagi qozoqlar
Hozirda turli manbalarga koʻra, qozoq diasporasi Guliston viloyatining Gorgan,Bender-Turkman va Goʻmbad shaharlarida yashovchi 10-15 ming kishidan iborat.Eronda diaspora asosan oʻtgan asrning 20—30-yillarida, yaʼni SSSRda kollektivlashtirish, chorva mollari va gʻalla zaxiralarini musodara qilish jarayonlari boshlangan paytda shakllangan.Ularning aksariyati Mangʻistov viloyati hududidan.Qozogʻiston Respublikasining Erondagi elchixonasi koʻmagida 59 oila maxsus reys bilan oʻz tarixiy vataniga koʻchib oʻtdi.
Pokiston va Afgʻoniston
Saylau Batirshaulning aytishicha,Pokiston Islom Respublikasidagi qozoq diasporasi 1600 kishini tashkil qiladi.M.Tatimov ularning soni 3000 kishi, deb hisoblaydi G.Mendiqulova, ularning soni 5000 kishi.Pokistondagi qozoq millati, asosan, bosqinchi sovet armiyasidan qochgan afgʻon qozoqlaridan iborat.Pokistondan kelgan repatriantlar zarur yashash vositalaridan mahrum boʻlganligi sababli, elchixona ularning omon qolishlariga yordam berishga harakat qildi.1998-yilda Afgʻonistondan qochqinlarning asosiy qismi (230 kishi) Qozogʻistonga joʻnatilgan.1999-2000-yillarda yana 573 nafar qozoq qaytib keldi. Afgʻonistonda 21 ming qozoq bor. Qozogʻiston Respublikasi Diplomatik missiyasi maʼlumotlariga koʻra, 374 kishi oʻz tarixiy vataniga qaytish istagini bildirgan. Afgʻonistonlik qozoqlarning aksariyati savodsiz va shaxsini tasdiqlovchi hujjatlarga ega emas. Afgʻoniston qozoqlarining tarixi, etnografiyasi, tili va dini, umumiy turmush tarzi tizimli oʻrganilmagan.
Dunyo mamlakatlaridagi qozoqlar soni
Atamalar lugʻati
Qochqinlar-bu soʻzning asl maʼnosi: biron bir noxush holat, masalan, urush, ocharchilik, ocharchilik, tabiiy ofat va boshqalar tufayli oʻz vatanini va xalqini tark etgan odamlar. b.
Diaspora-yunoncha soʻzdan olingan boʻlib, maʼlum bir xalqning (etnik jamoaning) qaysidir qismining oʻz mamlakatidan tashqaridagi hududga koʻchishi degan maʼnoni anglatadi. („tarqalgan“ yoki „yurtdan, yerdan ajralgan“).
Kordon — chegarachilar joylashgan joy.
Konventsiya-bu xalqaro shartnoma, qandaydir maxsus masala boʻyicha kelishuv.
Migratsiya-migratsiya, odamlarning harakatlanishi; mamlakat ichidagi odamlarning ichki migratsiyasi; odamlarning bir mamlakatdan ikkinchisiga koʻchishi, tashqi migratsiya.
Vatan-tugʻilgan yurt, vatan.Kishining tugʻilgan joyi: tabiati, odamlari, tarixiy taraqqiyot xususiyatlari, oʻsha xalqning tarixiy hududidagi oʻziga yoqqan tili, madaniyati, turmush tarzi va axloqi.
Oʻrolmanlar-Qozogʻiston mustaqillikka erishgunga qadar boshqa davlat hududida yashab, hozir Qozogʻistonga doimiy yashash maqsadida kelgan, fuqaroligi boʻlmagan qozoq millatiga mansub chet elliklar.
Repatriatsiya — harbiy asirlar, qochqinlar, emigrantlarning oʻz vataniga qaytishi.
Manbalar
Yana qarang
uz.wikipedia.org