Qozoq og‘zaki adabiyoti bilan arab adabiyotining bog‘liqligi
Qur’oni Karim qissalarining qozoq ogʻzaki adabiyotiga taʼsiri./ — Ulugʻbek Aliakbaruli. Chimkent −2011-yil. 136-bet.
Sharhlovchi: f.h.d., professor: Kerimbek Sizdiqov va t.f.n.h.d., professor Qidirali Sattarov.
Qozoq xalqi folklor sohasida katta yutuqlarga erishgan, ammo din va diniy taʼlim sohasida ortda qolmoqda. Din va qozoq xalq adabiyoti oʻrtasida hech qanday aloqa yoʻqdek tuyulishi mumkin.Ammo unday emas, qozoq og‘zaki adabiyotiga Qur’oni Karim qissalari katta taʼsir ko‘rsatgan. Asaringizda Qur’on qissalarining qozoq og‘zaki adabiyotiga taʼsiri, Qur’ondagi folklorshunoslik muammolari o‘rin olgan. Masalan, „ Badr“, „Uhud“, „Isro-Meʼroj“, „Yusuf-Zulayxo“, „Xidir ota“ kabi dostonlarning Qur’on oyatlari bilan bog‘liqligi aytiladi. Janubiy viloyatning shoirlari Madeli, Maylixo‘ja, Qulinchak Kemeluli, Molda Muso, Shodi To‘re asarlarining arab adabiyoti bilan aloqalari bo‘yicha tadqiqotlar olib borildi.
BBK 82.3 (Qaz) ISBN 9965-903-06-9 „Oltin Alqa“ nashriyoti © N. Aliakbaruli.
1. Kirish boʻlimi
Fikr
Kirish qismida qozoq-arab og‘zaki adabiyoti aloqasi mavzusini olib, Qur’oni Karimdagi rivoyat, doston va qissalardan boshlash juda o‘rinlidir.Ilmiy ish ikki asosiy qismdan, xulosa va manbalardan iborat.Qozoq tilidan tashqari rus,arab, turk va eski arab harflarida yozilgan qozoq tilidagi kitoblardan ham foydalangan. Maʼlumki, Qur’on Karimning muqaddas kitoblaridagi diniy qissalar asosi, qozoq zaminiga yetib kelgan ko‘plab qozoq dostonlari Qur’oni Karimdan olingan.Masalan: Qur’oni Karimda "Hazrati Ospan s.a.v „Payg‘ambarni mehmonga chaqirgani“ syujeti asosida yozgan sheʼr va dostonlarim orasida „Aziret Ospanning o‘g‘lini yuqoriga qo‘ydi“ qissasi paydo bo‘lganini ko‘rish mumkin.Uning ilmiy ishida bu hikoyaning arab adabiyotidan bir variantini topish va hikoya chizig‘ining o‘xshashligini solishtirish juda o‘rinli.Kelajakda kompozitsiya va sheʼriy mahoratni solishtirish imkoniyati paydo boʻladi. Magistratura shogirdi o‘z ilmiy ishlarini qozoq, rus, arab, fors, turk tillaridagi misollar bilan solishtirib, bir qancha yangiliklarni kashf etdi. Jumladan, Shodi To‘rening „Xaybar“ qissasi „Qisasul Anbiya“ va „Siyyor Sharif“ ertaklari asosida yaratilganini isbotlab turib, solishtirib, fikir aytdi.
Ikkinchi bob qozoq-arab og‘zaki adabiyotida g‘azal janri deb ataladi.U g‘azal janrida sheʼrlar yozgan bir qator arab-fors shoirlari ijodidan parchalar keltirib, janrning paydo bo‘lish va rivojlanish tarixini ko‘zdan kechirdi.Arab g‘azal matnlariga qozoqcha maʼnolari qo‘shib ketilgan.
Uchinchi bobda „Yusup-Zilixa“ dostonining uzun syujeti Qur’oni Karim bilan boshlanib,Qur’oni Karimdagi rivoyat, ertak va hikmatlar xalq og‘zaki ijodi sohasining asosi ekanligini isbotli misollar bilan tadqiq qila oldi."Isro-meʼroj" qissasini izohlar ekan, „Isro“ arabchada tunda yurish, „Miroj“ esa osmonga ko‘tarilish maʼnosini bildiradi va bu qissaning hikoya chizig‘i „Paygʻambarning tarixidan“ (Qisosul Anbiya) kitobidan olinganligini isbotlaydi.
To‘rtinchi bob „1001 kecha“ ertaklari asosida qozoq xalq og‘zaki ijodida „Baliqchi va jin“ ertagi syujetini qiyosiy tadqiq qilish muammolari" deb nomlangan.Aspirant o‘z ilmiy ishini yozish chog‘ida Livan poytaxti Bayrutda chop etilgan "Ming bir kecha" kitobining arabcha nusxasini qozoq va ruscha nusxalari bilan solishtiradi.Shu bilan birga, u Damashq universitetining adabiyot fakulteti kutubxonasidan ilmiy faoliyatiga oid ayrim materiallarni topdi.Shuningdek, u Xaybar,Uhud,Badr kabi voqealar sodir boʻlgan joylarni oʻz koʻzlari bilan koʻrganligini taʼkidladi.Ilmiy ishning yakuniy qismini toʻldirish kerak.Kompyuterdagi ayrim kamchiliklar kurs ishining narxini kamaytira olmaydi.Shu bois Uliqbek Aliakbarulining ilmiy ishini juda yaxshi deb baholash mumkin. Ilmiy rahbar, f. h. d., professor Q.Sattarov
Kirish
Shubhasiz, qozoq adabiyoti qadim zamonlardan buyon o‘sib, rivojlanib borgan.Madaniyatimiz chashmasi adabiyot, yaʼni adabiy qo‘shiqlar, xalq og‘zaki adabiyoti, turli sheʼr va dostonlar, keksalarimizning aziz so‘zlari, go‘zal iboralar va hokazo. b. Har bir xalqning madaniyati, adabiyotining o‘ziga xos yuksalishi, rivojlanishi, o‘ziga xos xususiyatlari bor. Xuddi shunday, qozoq adabiyoti ham asosan diniy eʼtiqodlar bilan chambarchas bog‘liq edi. Ikki-uch asr orqaga qaytadigan bo‘lsak, o‘sha davr sheʼrlari va badiiy asarlarida diniy atamalarni, diniy so‘zlarni uchratmaslik mumkin emas. Xalqimiz adabiyoti bilan diniy eʼtiqod o‘rtasidagi chambarchas bog‘liqlik xalqning shakllanishidan so‘ng sovet hokimiyati o‘rnatilgan yillargacha davom etib keldi. Sovet hukumati oʻrnatilgandan soʻng u „dinning afyuni“ deb tan olinib, diniy maʼnoda yozilgan asarlarni buzuq, deb oʻquvchilardan mahrum qila boshladi. Biroq, sovet xalqi tashqaridan Xudo yoʻq deyishdi, lekin ichidan tavba qilishdi.
Tarixchilar XV asrni obod yurtga aylanganimiz, tomlarimiz ko‘tarilgan, davlat sifatida xonlik o‘rnatgan davrimizni ko‘rsatadilar. Hozirgi qozoq zaminida turkiy tilli qabilalar davlatimiz paydo bo‘lgunga qadar yashagan.O‘sha turkiy qabilalar, yaʼni xalqimiz islom kelgandan boshlab yangi dinni qabul qilib, musulmon bo‘ldi.Xalqimiz XV asrda o‘z-o‘zidan davlat sifatida tashkil topgan bo‘lsa,VII asrda oxirgi Muhammad s.a.v. Paygʻambarga yuborilgan islom dini qozoq zaminiga turklar davrida, yaʼni 9-10-asrlarda kirib kelgan.Islom dini turklarga (bugungi qozoq yerlari) zo‘ravonlik bilan singdirilmagan.Islom dinining o‘zi tinchlik deganidir.Turklar arablar olib kelgan yangi dinni mamnuniyat bilan qarshi oldilar.O‘shanda turklar Ko‘k Tangriga sig‘inardilar, yaʼni Buyuk Yaratguvchining osmonda ekanligini bilishardi. Arablarning yangi dinni targʻib qilishi bilan turklar musulmon boʻldi. Islom dini arab adabiyoti bilan birga nafaqat dinni, balki ilm-fanni ham olib keldi. Islom dinining muqaddas kitobi Qur’ondir .
"Qur’on arab adabiyoti tarixidagi birinchi yozma yodgorlikdir.Chunki u arab tilining saqlanib qolishi va boshqa mamlakatlarga tarqalishiga, arab tili grammatikasining shakllanishiga eng katta taʼsir ko‘rsatgan.Keyingi asrlarda yashagan Sharq shoir va yozuvchilari (jumladan, yurtimiz shoirlari), tarixchilar, geograflar Qur’oni Karimdan ko‘plab iqtiboslar olib, o‘z asarlarida foydalanganlar.
Arab-Sharq adabiyotida xizmat qilgan allomalar — rasmlari
Islom dinining kelishi bilan qadimgi qozoq zaminida arab adabiyotidan oziqlangan turkiy xalqlardan buyuk alloma va mutafakkirlar yetishib chiqdi.Ularni eslatib o‘tadigan bo‘lsak, u hozirgi Turkiston shahri yaqinida,Turkiston daryosining qo‘shilish joyida joylashgan qadimiy O‘tiror (arabcha „fạrạb“) shahrida qipchoqlar sulolasidan bo‘lgan lashkarboshi Muhammad ibn Uzloq oilasida Abu Nosir Farobiy tug‘ilgan.(toʻliq ismi: Abu Nosir Muhammad ibn Muhammad Tarxon ibn Uzloq Al-Forobiy). Yoshligidan ziyoli bo‘lgan Al-Forobiy baxtiga o‘sha davrda O‘tirorning boy kutubxonasida ko‘p kitob o‘qigan.Arab va yunon tillarini puxta egallagan.Bundan tashqari,Al-Farobiy yetmishta xalqning tilini biladigan olimdir.G‘arb va Sharq ilm-fan yutuqlaridan oziqlangan, har tomonlama barkamol, isteʼdodli olim. Arastudan keyingi ikkinchi muallim „Al- Muallimu as-Soniy“ deb atalgan. U asarlarining aksariyatini (deyarli hammasini) arab tilida yozgan. Al-Farobiy o‘z yurtidagi taʼlim muassasalaridan so‘ng arab mamlakatlariga borib, o‘zi borgan joylarda ilmiy izlanishlarini davom ettiradi.
Al-Farobiy qozoq madaniyati va adabiyoti tarixida katta o‘rin tutadi.Al-Forobiy davrida ilm-fan, taʼlim rivoj topdi.Islom dini tarqala boshlagan bu davrda Ibn Sino,Beruniy,Abilqosim Firdavsiy,Nizomiy,Umar Hayyom,Nosiriddin at-Tusiy,Ismoil Jauhariy,Mahmud Qashqariy,Muhammad Haydar Dulatiy,Yusuf Balasag‘uniy,Ahmad Yassaviy kabi turkiy tilli mamlakatlardan chiqqan dona, olimlar dunyoga kelgan.Mahmud Qoshg‘ariy (to‘liq ismi: Mahmud ibn al-Husayn ibn Muhammad al-Qoshg‘ariy) turkiy mamlakatlarga mashhur „Divoni lug‘at at-turik“ kitobining muallifi. Bu shaxs Oʻrta Osiyo turkiy qabilasidan boʻlib, oʻrta asrlarning olimi. Tugʻilgan joyi hozirgi Qozogʻiston. Qoshg‘ariy 1029—30-yillarda Barisqanda tug‘ilgan. Mahmud Qoshg‘ariy arab tilini yaxshi biladigan olimdir. "Mahmud Qoshg‘ariy eron va arab tillarini yaxshi bilsa-da, din va hadis ilmlarini yaxshi bilmas edi. Ammo u arab tili va adabiyotini yaxshi bilgan va u kitobni (Divon lug‘at at-turk) mashhur arab filologi Xalil (Xalil ibn Ahmad) Kitob al-Aynning ''Kitob al-Ayn'' klassik (namunali) kitobiga taqlid qilib yozganini aytadi.Darhaqiqat, u til va adabiyot sohasidagi eng ilg‘or arab ilmlari bilan yonma-yon turib, turkiy tilni o‘sha davrning eng yuksak ilmiy usulida yozgan. bu yerda uning arab adabiyotiga yaqin bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. — Turkcha so‘zni arab harflari bilan yozgan birinchi (birinchi) shaxs, albatta, Qoshg‘ariydir. Olim Qoshg‘ariyning o‘z asarini arab harflarida yozgani (birinchisi) arab adabiyotiga yaqinligining yana bir dalili emasmi?
Shohnomadan parchalar — rasmlar
[[Сурет:Yusuf_Has_Hajib_on_1000_som_note.jpg|alt=A.|left|thumb|250x250px| Yusup Balasagʻuni Qirg‘iz 1000 somi]]
Oʻrta asrlar yozma adabiyotining yaqqol namoyon boʻlishi Yettisuvlik „Qutadgʻu Bilik“ kitobining muallifidir.Balasagʻuniy XI asrning birinchi choragidan oʻsha asrning 70-yillarigacha yashagan.Ahmad Yassaviy Turkistonda tugʻilgan.U o‘z davrining savodli, bilimli kishilaridan edi.Yoshligidan islomiy taʼlim olgan. U so‘fiylik sheʼriyatining ko‘zga ko‘ringan namoyandasidir. Uning bizga maʼlum bo‘lgan asari „Divoni hikmat“ nomli diniy maʼruzalar va ibratli sheʼrlar to‘plamidir.
Yuqorida islom qozoq yerlariga kirib kelganida arab adabiyoti ham keng yoyilganini aytdim.Qozoq zaminidan chiqqan alloma mutafakkir shoirlar o‘z asarlarini eng avvalo arab adabiyoti bilan bog‘lab yozdilar.Ulardan baʼzilari esa arab tilida yozgan.Xuddi shunday, qozoq xalqi paydo bo‘lib, madaniyati gullab-yashnagan, adabiyoti gullab-yashnagan paytda birinchi davrda arab adabiyoti bilan bevosita bog‘langan.Xalqimiz tomonidan ko‘plab arabcha so‘zlar ishlatilgan.Hatto baʼzilari: „qalam, kitob, daftar, uchrashuv, qoida, tabiat“ va boshqalar. Biz haligacha arabcha so‘zlarni ishlatamiz. Endi o‘z asarlarini arab adabiyoti bilan bog‘lab, arabcha so‘zlarni ham qo‘llagan shoirlarni eslatib o‘taman. Kuderixoʻja Koʻchenuli ( 1820-1858) hozirgi Qiziloʻrda viloyati, Terengʻozek (Sirdaryo) tumani, Shirkeyli tumanida tugʻilgan. O‘z davrining yetuk shoiri bo‘lgan Kuderixo‘janing sheʼrlari, fikrlari bizning davrimizga yetib kelgan. Uning „Ulbike bilan bo‘lgan Aytis“iga (1840) quyidagi matnlar kiritilgan:
Ulbike:
Kuderxoʻja:
Bu yerda „vergul“ va „majburiyat“ so‘zlariga to‘xtalib o‘tamiz.Vergul arabcha toq sonni bildiradi. Biroq,1984-yilda Olmaotadagi „Yozuvchi“ nashriyotida chop etilgan „Besh asr kuylaydi“ kitobida „vergul arab harflari ustiga qoʻyilgan belgidir“ deb tushuntirilgan.Bu notoʻgʻri talqin.Sababi: birinchidan, arab harflari ustiga qoʻyilgan belgilar „harakat“ deyiladi. Ularning orasida vergulga oʻxshash (ــُـ) bor, lekin u „damma“ deb ataladigan „Ḷmẗ“ vergul emas.Ulbike bomdod namozida uch rakat (asosiy) vergul farz namozini so‘rayapti.Qudirexo‘ja esa shariatdan bilimga ega edi, aks holda javob bera olmasdi.Nutqda berilgan savolga javob savol berilgan paytdan boshlab izlanadi . Nutqga javobni uyda tayyorlamaydi, joyida beradi. Xulosa qilib aytganda, Kuderixo‘ja arab adabiyoti va baʼzi diniy atamalardan maʼlumotga ega edi. Qolaversa, hozirgi Qizilo‘rda viloyati Shieli tumanidagi Ibray Jakaev jamoa qishlog‘ida tug‘ilib o‘sgan Budabay Qobilovich (1830 — 1890) musulmonchilikni o‘qigan, qarindoshlari Ashir va Kembilning iltimosiga ko‘ra „Bo‘yinturuqning xabar olish“ sheʼrini yozgan. :
Bayaziti Bastamday bu yerda ilk arab adabiyotida ulug‘langan yoqodigan qahramonning ismi.Budabay musulmonchilikni o‘qigan, yaʼni Qur’oni Karimni arab tilidagisini o‘qigan.Aytishimiz mumkinki, u diniy matnlar qatorida arab adabiyoti bilan ham tanish edi.Agar u bilan tanish bo‘lmasangiz, sheʼrlaringizda arab adabiyoti qahramonlaridan foydalanish qiyin bo‘lardi.Xulosa qilib aytganda,Budabayning arab adabiyoti bilan aloqasi bor yoki sheʼrlarida arab adabiyotidan taasurot olgan.Bu shoir kitobiylik va sheʼriy uslubga amal qilgan shoirlardan edi.Kitob shoirlari Sharq va arab adabiyoti namunalarida mavjud boʻlgan ilgʻor sheʼriyat namunalarini kuylab,Sharq tilida kitoblar syujetlarini qayta yozdilar,Sharq tilida kitoblar syujetlarini yozdilar va dostonlar yaratdilar. Bunday adabiy shoirlarning ijodi ko‘rib chiqilib, ularning arab adabiyoti bilan aloqasi quyida bayon qilingan.Yuqorida tilga olingan shaxslardan so‘ng kichik tadqiqot ishimda qozoq arab og‘zaki adabiyotining qadim zamonlardan buyon aloqasi va munosabati,Qur’oni Karimdagi xalq og‘zaki ijodi masalalari (bunda faqat qozoq xalq og‘zaki adabiyotiga ijodiga xos bo‘lgan asarlarni ko‘rib chiqdim) va janubiy mintaqadagi besh shoir ijodining arab adabiyoti bilan aloqasi koʻrib chiqdik.
2. Asosiy qism.
I bob
Qozoq arab og‘zaki adabiyotining qadimdan aloqasi va munosabati
Fanda tekshiriladigan va oʻrganiladigan materialga xalq ogʻzaki ijodi deyiladi.Folklor-inglizcha soʻz.Uning aniq maʼnosi xalq hikmati, xalq bilimi, og‘zaki tilda aytiladigan olijanob, mashhur, go‘zal so‘zlardir. Shunda folklor so‘zi og‘zaki adabiyot maʼnosini bildiradi. Lekin folklor xalqaro so‘z, ilmiy nom.
Badiiy soʻz asarini ogʻzaki va yozma shaklda yaratish mumkin.Lekin u qanday nashr qilinmasin, badiiy adabiyotga tegishli.Demak, og‘zaki adabiyot xalq og‘zaki ijodidir.Qozoq xalqi og‘zaki adabiyoti asarlari haqida gap ketganda, avvalo, og‘izdan-og‘izga o‘tib, yodlanib, avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan ajoyib dostonlarimiz, unutilmas ertaklarimiz, nozik lirik sheʼriyat hikoyalarimiz esga tushadi. . Shu bilan birga, diniy nuqtai nazardan Qur’oni Karim asosida yozilgan, islom dinini targ‘ib qiluvchi, shariatni targ‘ib qiluvchi asarlar, islom dinini targ‘ib qiluvchi sheʼrlar, diniy asarlar yodga olinadi.
Diniy dostonlar bizning maʼnaviy merosimizdir.
Boshqa xalqlar singari qozoq xalqi ham qadimiy diniy tushuncha va eʼtiqodlarga ega edi.Bunday tushunchalar qozoqlar orasida qadimda,Shoqanning fikricha, shomanizm davrida, ular ko‘p xudolarga sig‘inish davrida tug‘ilgan.Keyinchalik qozoqlar orasida islom dini va uning shartlari keng tarqalgach, og‘zaki adabiyotda diniy tushunchalarni aks ettiruvchi yangi asarlar paydo bo‘ldi.Bunday asarlarda avvalgidek tabiat hodisalaridan tugʻilgan koʻp xudolar asosiy oʻrinni egallamay, yakka xudo, yaʼni islom dinini tarqatuvchi xudo (Alloh) haqida soʻz yuritiladi. Kichkina tadqiqotimizdan maqsad xalqimiz madaniy meroslaridan biri — folklorning o‘rni va ahamiyatini aniqlash, uning zamonaviy madaniyatimizda qanday qo‘llanilayotganini tahlil qilish va u bilan bog‘liq ayrim masalalarni ko‘rib chiqishdan iborat. Aniqrog‘i, Qur’oni Karimdagi folklorshunoslik masalalariga eʼtibor qaratish. Biz faqat qozoq xalq adabiyotiga xos asarlarni hisobga olishga harakat qildik.
Shu bilan birga, qozoq arab og‘zaki adabiyotida „Yusif-Zulayxo“ sheʼri namunalarida uchraydigan syujet kompozitsiyasi va sheʼr tuzilmalaridagi birlik va tafovutlarni aniqlash va shu asosda paydo bo‘lgan qozoq arab ertaklarini qiyoslash muammolari ko‘rib chiqilishi."Baliqchi va jin" kabi ming bir kecha syujetilari negizinda paydo boʻlgan qozoq arab ertaklarin solishtirib tadqiqot muammolarini oʻrganish
Qozoq xalq og‘zaki ijodi ham janr, ham tur jihatidan boy merosdir.U koʻp asrlik tarixga ega.U birinchi jamoaning parchalanishi davrida tugʻilgan va shu kungacha yashaydi.Qadim zamonlardan beri u nafaqat yashab kelgan, balki har bir jamiyat va hayot haqiqatiga oʻzgarib, moslashgan.
Ayni paytda xalqimizning asrlar davomida saqlanib kelayotgan merosini tom maʼnoda ilmiy asosda har tomonlama o‘rganish, uning barcha murakkab va ziddiyatli tomonlarini ochib berish dolzarb muammodir. Folklor merosi ikki shaklda saqlanadi. Ulardan biri xalq xotirasi bo‘lib, u og‘zaki asarlarni saqlab, avloddan-avlodga yetkazadi.Ikkinchisi-qoʻlyozmalar va kitoblar va turli xil texnik vositalarni yozib olish va keyin ularni bugungi kunda qayta tarqatish.Xalq og‘zaki ijodining ahamiyati, avvalo, unutilgan yoki unutila boshlagan xalq og‘zaki ijodining abadiy saqlanib qolishidir.Ana shu yozuvlarni to‘plash va nashr etish tufayligina har qanday xalqning xalq og‘zaki ijodi butun milliy madaniyatning bir bo‘lagiga aylanadi, eng yaxshi namunalari jahon madaniyati xazinasiga kiradi.Aytish joizki, unutilgan yoki unutila boshlagan meroslardan biri Qur’oni Karim kitoblaridagi diniy qissalardir.Qozoq zaminiga yetib kelgan ko‘plab qozoq dostonlari Qur’oni Karim asosida yaratilgan. Masalan: „Hazrat UsmonningRasulullohni mehmonga taklif qildilar“, „Paygʻambar alayhissalomning Isro Meʼrojga mehmon boʻlgani“, „Zayd va Zaynab qissasi“, „Badr qissasi“, „Uhud qissasi“ va boshqalar. b. Bu hikoyalar eski yozuvda, yaʼni arab alifbosida yozilgan boʻlib, qozoq tilida oʻqiladi va Qozogʻiston Milliy Fanlar Akademiyasi kutubxonasida saqlanadi.
Qur’oni Karimni Alloh taoloning Muhammad sollallohu alayhi vasallamga arab tilida tushirgan.Payg‘ambarga arab tilida nozil qilingan.Shu boisdan ham bu qissalar dastlab arab tilida yozilgan, keyin fors tillarida kuylangan va uzoq vaqtdan keyin qozoq zaminiga kelib, turkiyzabon xalqlar tillarida kuylangan.Ayni paytda qozoq-arab og‘zaki adabiyotida muloqot va muloqot haqida gapirish mumkin.Qozoq-arab og‘zaki adabiyotining aloqasi 9-10-asrlardan boshlanadi. Arab adabiyotining qozoq zaminiga taʼsiri bevosita islom dini bilan bog‘liq. 10-asrda Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonga kirib kelgan islom dini oʻzi bilan islom sivilizatsiyasi, madaniyati va arab adabiyotini olib keldi.
Alloh taolo tomonidan Islom dinini targ‘ib qilish uchun yuborilgan Qur’oni Karim butun insoniyatga yuborilgan bag‘ishlovdir.Bu umuminsoniy birlik islom madaniyatini yagona tugunga aylantirdi.Bu tugun har bir millat va jamoaning sanʼatini tartibga solgan.Qozoq zaminiga islom dini kirib kelgan davrda yurtimiz aholisi turklar edi.O‘sha davrda adabiyot turkiy xalqlar uchun umumiy edi.Birgina misol,Alpomish botir qoʻshigʻi qozoq, oʻzbek, turkman va hokazo. b. tillardagi versiyasini topishingiz mumkin.Islom dini kirib kelishi bilan qozoq zaminida islom dinidan oziqlangan allomalar, shoir va yozuvchilar yetishib chiqdi.Bu shoir va shoirlar Qur’oni Karim va diniy qissalar asosida qissalar yozganlar. Masalan; „Yusup — Zulayho“, „Uhud qissasi“, „Xaybar qissasi“, „Hozirat Usmon r. a. hikoya“, „Hazereti Ali r. a. qissa“, „Badir qissasi“, „Oysha qissasi a. Tuhmat ertaklari“ kitobi Qur’oni Karim asosida yozilgan.Bu asarlarning asosiy versiyalari arab tilida edi.Bugungi kunda qoʻlyozma nusxadan arab tilida kitob holida nashr etilgan.Bayrut,Damashq bosmaxonalarida chop etilgan. Qo‘shiqlar asosan diniy asarlar va muhabbat qo‘shiqlari haqida edi.
Qozoq xalq adabiyotida Sharqdan syujetli ishq hikoyalari ko‘p.Ular orasida qozoq tinglovchilari orasida eng mashhurlari: „Layli-Majnun,Tohir-Zuhra,Bozyigit,Yusuf-Zulayxo“. Bular bir mavzudagi sheʼrlar bo‘lib, Sharqning ayrim mumtoz shoirlari tomonidan kuylangan va mashhur romanlarga aylangan.
Biroq, bu asarlar bizning davrimizga, bizning kunimizga yetib kelgunga qadar biroz oʻzgarishlarga duch keldi.Jirov yoki asar muallifi sharq mamlakatlarida kuylangan asarlarni qozoq yurtiga, joyiga, tiliga moslab qayta kuylagan.Sharqda bir shoir kuylagan mavzuni kuylash va takrorlash azaldan shakllangan anʼanadir.Bu borada M.O.Avezov shunday deydi: "Ulardan birining mavzusini olishning qonuniy yo‘lini yaratdilar.Oldingi sheʼrni olmay, ko‘pincha oldingisining aytgan hikoyalarini asos qilib olsa ham, ko‘p o‘rinlarda o‘z xohishiga ko‘ra o‘zgartiradi, noldan kuylaydi… Shuni aytish kerakki, sho‘ro davrida. davrida shariatni targʻib qiluvchi asarlar diniy nuqtai nazardan boʻgʻildi.1917-yilgacha yozilgan ko‘plab asarlarning, jumladan,Qur’oni Karimga asoslangan asarlarning nashr etilishi katta muammo edi.Lekin Xudoga shukr, bunday ijodlar bugungi kungacha saqlanib qolgan.Xalqimiz mustaqillikka erishgani tufayli diniy mazmunda yozilgan asarlar uzoq uyqudan uyg‘ongandek zulmatdan chiqib, dunyoda yangidan paydo bo‘ldi.Binobarin, qozoq-arab og‘zaki adabiyotining aloqasi va munosabati qadim zamonlardan boshlanadi. Masalan, „Ming bir kecha“ qo‘shig‘i fors tillarida kuylanib, keyin o‘z yurtlarimizga olib kelingan, deymiz. Ammo qishloqdagi baʼzi arab oqsoqollari „Ming bir kecha“ qissasi O‘rta Osiyo yoki Forsdan kelgan bo‘lsa kerak, deyishadi. Turkiy so‘zlar arabcha so‘zlarda ham, tilimizdagi arabcha so‘zlarda ham uchraydi. Misol uchun, Iroq va Misr arablari „koʻprik“ soʻzini ishlatishadi. Arab tilida ko‘prik „jisr“ deb talaffuz qilinadi. Holbuki, jisr emas, „kopri“ deyishadi. Suriya arablari „dug‘ri“ so‘zini ishlatishadi. Toʻgʻri degan maʼnoni anglatadi. Shuningdek, ayrim joy nomlari turkiy tilda. Masalan, Falastinda „Qaitbay“ degan daryo bor. Xulosa qilib aytganda, diniy asarlarni qozoq xalq adabiyoti bilan solishtirish kerak. Qozoq xalq adabiyotida qadimdan og‘zaki aytilib, kuylanib kelinayotgan diniy hikoyatlar: „Muhammad payg‘ambar“, „Pusayilning Hazrat Alining dinga kirishi“, „Amir Amze“, „Hazrati Ali bilan Darig‘a qizning kurashi“, „Adham va Malika“, „Qubil“, „Jahonshauli Jahonger yetim“, „Rabbana“ va boshqalar. qahramonlik va muhabbat, din uchun kurash, maʼruza sifatida aytiladigan qo‘shiqlardan namunalar.
II bob
Qozoq — arab ogʻzaki adabiyotida gʻazal janri
Xalqning maʼnaviy xazinasi sifatida og‘zaki adabiyot ko‘plab tarixiy vazifalarni bajargan.U nafaqat o‘tgan davrlar guvohi, balki o‘sha davrlar voqealarini yetkazish va davom ettirishda ham tarixiy rol o‘ynagan.U kishilarning kundalik hayotini, sinfiy kurashni tasvirlab, oddiy odamlarning o‘limiga motam tutgan, ularning qayg‘usiga yupanch, qayg‘usiga shifo bergan, quvonchiga shodlik qo‘shgan.Og‘zaki adabiyot qadimiy mifologik dunyoqarashdan falsafiy yondashuvgacha bo‘lgan tushunchalar tizimini yaratdi, qo‘shiqchilar, jirovlar maktabini shakllantirdi, ajoyib mis notiqlar va notiqlarni yetishtirdi. Mehnatkash o‘g‘londan to egilgan cholgacha bo‘lgan ijtimoiy-maʼnaviy kuchlar yig‘indisi sifatida bu maktab zavqlanib. Eskini bilmay turib, yangini bilib bo‘lmaydi, degan to‘g‘ri tamoyildan kelib chiqqan holda, folklorshunoslik hozirgi kunda o‘tmish merosimizni qayta shakllantirmoqda, ularga yangi g‘oyalar bermoqda, ana shunday yangicha yondashuv natijasida qimmatbaho toshlar tarkibiga oid kashfiyotlar qilinmoqda. meroslar, ular yangicha nuqtai nazardan baholanmoqda.
Ogʻzaki adabiyot oʻrganilmagan, shuning uchun ham xalq ijodining ijtimoiy mazmuni tarixiy oʻzgarishlarga qarab oʻzgaradi, deymiz.Xalq donishmandligi og‘zaki adabiyotda xulosa boʻlgan, unda inson uchun eng zarur bo‘lgan sog‘lom aql va axloqiy fazilatlar mavjud, shuning uchun ham biz uni doimo to‘playmiz, o‘rganamiz va kelajak ongini shakllantirishga asos bo‘lgani uchungina hurmat qilamiz. V.Shklovskiyning „Qanday ishlashni o‘tmishimizdan o‘rganamiz“ degan tamoyiliga qo‘shilamiz.Qozoq og‘zaki adabiyotining dolzarb muammolarini folklorshunoslikning hozirgi yutuqlari asosida ko‘rib chiqishda sifatga eʼtibor qaratish lozim.Ajdodlarimiz o‘zlari haqida rivoyat va dostonlarda hikoya qilib, ularga chinakam yodgorlik barpo etganlar.O‘sha yodgorliklarning mazmunini tahlil qilish uchun og‘zaki adabiyotning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish zarur.Barcha xalqlar folklorining umumiy xususiyatlari muallifsizligi, og‘zaki nutqi, ko‘p qirraliligi, badiiy va o‘ziga xos uslubiy xususiyatlaridir.Nazariy izlanishlar chuqurlashgan sari og‘zaki adabiyotning umumiy xususiyatlari ham oydinlashadi.Xuddi shunday, umuman, inson sevgisi mavzui ham ayrim adabiyotlarda ko‘proq, baʼzilarida esa kamroq uchraydi.Sharq xalqlarida ishq dostonlari, „Layli-Majnun“, „Farhod-Shirin“ va boshqalar.Qozoq ogʻzaki adabiyotida „Qoʻzi Koʻrpesh-Bayan sulu“, „Qiz Jibek“, jild. b. lirik-epik sheʼrlarning mavjudligi bu mamlakatlarda ayollarning ijtimoiy erkinligi alohida holatda bo‘lganligi va bu muammoning yechimi avvalroq kun tartibiga qo‘yilganligini bildiradi.Og‘zaki adabiyotda qaysi usullar xalq uchun qulay va oson bo‘lgan asosiy muammoni yechishga kelganda, avvalo sheʼriyatdan boshlaymiz.Bu juda murakkab va koʻp qirrali janr.Janr haqida og‘zaki adabiyot bilan bog‘liq holda gapiradigan bo‘lsak, undan faqat shartli ravishda foydalanamiz.Adabiyot nazariyasida janr tushunchasi o‘z isbotini topgan va isbotlangan.Biz esa og‘zaki adabiyotdagi ertakni janr deymiz, shu bilan birga qissa, qahramonlik, lirik-epik qo‘shiqlar faqat sheʼriyatdan iborat bo‘lsa ham, alohida janr sanaladi. Bu janr tushunchasini soxtalashtirish emas, balki bu nom og‘zaki adabiyot tarmoqlarini individual ko‘rib chiqish tushunchasidan tug‘ilgani uchunginadir. Adabiyotshunoslik fanida sheʼriyatni janr deb hisoblasak, qozoq og‘zaki ijodidagi sheʼr turlarini ham janr nuqtai nazaridan guruhlaymiz. Qora qoʻshiq, kayfiyatga oid musiqiy sheʼrlar guruhi ham shu sheʼr janrining bir tarmog‘idir. Bulardan tashqari terme, tolgʻa, doston, hikoyat, qahramonlik, lirik-epik sheʼrlar ham murakkab sheʼr turlarini tashkil qiladi. Qozoq og‘zaki adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri uning badiiy ranglaridir. Xalq og‘zaki ijodining milliy sanʼatini, alohida ommabopligini, folklor uslubini, poetikasini ana shu xususiyatlar bilan aniqlash mumkin. Sheʼriy xulosalar, tafsilotlar, usullar, badiiy juftliklar individuallashtirilgan. Ular odamning portretini, xulq-atvorini, his-tuygʻularini va munosabatlarini ochib berish uchun tobora koʻproq foydalaniladi. Xalq uslubi va poetika bir-biriga yaqin tushunchalardir. Har bir davrning o‘ziga xos ohangi bo‘lib, xalq og‘zaki ijodining badiiy xususiyatlari zamon o‘tishi bilan o‘zgarishi mumkin. Xalq og‘zaki ijodining o‘zgaruvchanligi haqida so‘z borar ekan, uning tabiiy va sunʼiy o‘zgarishlari haqida hikoya qilish kerak.
[[Сурет:Kyz_Zhibek_Tolegen.jpg|left|thumb|250x250px| Qiz Jiber va Toʻlegen]]
Variantlarni tabiiy koʻpaytirishning asosiy usullaridan biri qoʻshiqchilarning isteʼdodi bilan bogʻliq.Qoʻshiqlar va boshqa matnlar isteʼdodli notiqlar repertuariga kiritilganda, sanʼat yangi shaklga ega boʻladi, ularning taʼsiri ostida kontekst farqlanadi va saralanadi.Endi savol shuki, bu variantlarni yaratuvchilar kimlar? Xalq og‘zaki ijodi muallifsiz asar bo‘lsa-da, birinchi konturni komil shoir yoki notiq yaratadi.Bora-bora ularning nomlari unutilib, xalq mulkiga aylanadi.Albatta, „xalq“ atamasi xonanda va ijrochilarni ham o‘z ichiga oladi.Har bir davrning qoʻshiqchilari guruhini jamoa deymiz. „Folklor jamoaviy asardir“, deydi M. Gorkiy buni nazarda tutgan.Ogʻzaki adabiyot badiiy ifodaning boshlanishi desak, undagi asosiy muammo insondir.Inson taqdiri katta masala bo‘lib, uning ijtimoiy o‘rni bilan bir qatorda ichki qalb sirini ham har tomonlama ochib berishdir.Agar shunday desak, qozoq xalq og‘zaki ijodi orqali inson psixologiyasini eng qadimgi davrlardan to hozirgi kungacha oydinlashtirish o‘sha xalq og‘zaki ijodining milliy xususiyatlarini ochib berish bilan barobar deymiz.Arab adabiyoti olti davrga bo‘linadi: johiliylik davri, islom davri, ummaviylar davri, abbosiylar davri, yangi davr, hozirgi yangi davr.Bu davrlarda g‘azal janri turli taraqqiyot va turg‘unlik bosqichlarini bosib o‘tdi.Arab adabiyotining asosiy janrlaridan biri bo‘lgan g‘azal janri muallakatlar, johiliylik davri mumtoz asarlarida ham uchraydi.Arab shoirlari qora sheʼr yozishda umumiy tizimga ega edilar.Bunga xalqning turmush tarzi, ayollarga bo‘lgan hurmati ham taʼsir ko‘rsatgan.Sheʼrning asosiy mavzusi amr, hikmat, qahramonlik, maqtov yoki shikoyat bo‘ladimi, shoir sheʼrning asosiy mavzusini aytishdan avval sheʼr bilan tanishtiradi. Bu muqaddima ikki turga boʻlingan; qish yoki yaylov haqida, oʻtgan quyoshli kunlar haqida hikoya qiluvchi qoʻshiq boʻlishi kerak yoki ikkinchi turdagi oʻz sevgilisi haqidagi misra boʻlishi kerak. Bunday muqaddima g‘azalga muqaddima sifatida „Muqaddima Talaliya“, g‘azal muqaddimasi sifatida „Muqaddima g‘azaliya“ deb nomlangan. Sheʼrning ikkinchi qismida shoir o‘zining mashinasi, tuyasi yoki otini tasvirlaydi. Keyin borib asosiy mavzuni yozing. Arab shoirlari g‘azaldan nafaqat janr, balki umuman sheʼriyatning asosiy tarkibiy qismi sifatida ham foydalanganlar. G‘azal janri islom dini kirib kelganidan keyin ham o‘z o‘rni va rangini yo‘qotmagan. Arablarning mashhur shoiri Kaʼb ibn Zuhayr islom dinini qabul qilish uchun Payg‘ambarimiz huzurlariga kelib, payg‘ambarimizni madh etuvchi sheʼrini g‘azal muqaddimasi bilan boshlagan. Shoir o‘z maʼshuqasini, maʼshuqaning ayriliq chog‘idagi siymosini tasvirlaydi, asosiy mavzu maqtovdir. Baxtli sheʼrning ushbu satrini o‘qiganingizda:
Paygʻambar nurli yorqin,
Xudosining olmos qilichi porlab turardi
payg‘ambarimiz shoirni yelkasiga to‘nlarini yopdi.
G‘azal janri esa Ummaviy davrida rivojlandi.Bunga sabab boʻlgan omillar Arabiston yarim oroliga, xususan Hijoz mintaqasiga Rim va Fors davlatlaridan olib kelingan boy oʻlja va qullar edi.Asosiy omil bu mamlakatlar madaniyatiga qiziqish edi.Bu davr ham g‘azalning eng mashhur janri hisoblanadi.Bu davrda gʻazal janri ikki turga boʻlingan boʻlib, birinchisi „gʻazal gʻuzri“.Bu turdagi g‘azallarda sof ishq haqida kuylangan.Gʻazal Gʻuzriy arablarning gʻuzra qabilasidan boʻlgani uchun bu qabila nomi bilan mashhur.Gʻazal gʻuzriy janrining koʻzga koʻringan vakillari: Qays bin Zarix,Qays ibn Mulavah,Jamil ibn Mu’mir,Laylo al-Axoliya.Bu turdagi gʻazal vakillari sheʼrlarini faqat oʻz mahbubi uchun yozganlar.Ikkinchisi „gʻazal majin“, bu tur Hijoz hududida keng tarqalgan.Gʻazal Majin vakillari umumiy ayollar uchun yozgan.Bu janrda ijod qilgan shoirlar: Umar ibn Abu Rabi’a,Al-Ahuas,Al-Valid bin Yazid. Gʻazal nima? Gʻazal fors sheʼriyatining anʼanaviy shakli sifatida Hofizdan bir asr oldin vatandoshi Saʼdiy ijodida shakllangan.G‘azal-ikki baytdan iborat, bir misrasi uzun bo‘lmagan sheʼr turi. G‘azal besh misradan o‘n ikki misragacha bo‘ladi. G‘azal o‘z mazmuniga ko‘ra Yevropa sonetiga yoki yapon tankasiga o‘xshaydi. Gʻazal janrining kelib chiqishi arab adabiyotidir. Eron shoirlari boshqa janrlar qatori arab sheʼriyatidan ham g‘azal olganlar. Arabcha g‘azalning o‘ziga xosligi uning mazmunidadir. G‘azal arabcha „ayolni nazmda kuylash“ degan maʼnoni anglatadi. Gʻazal kichik bir parchadan tashqari, ishq mazmuniga asoslangan qasidalarning boshlanishi deb ham ataladi. Eron tuprogʻiga ekilgan gʻazal asta-sekin oʻzgarib bordi. Lekin u sevgi mavzusini saqlab qoldi. Asrlar davomida g‘azal o‘z repertuarini kengaytirdi. G‘azalda tabiat tasvirlari, falsafiy sheʼrlar va boshqa ko‘plab sheʼrlar bir sheʼr doirasida bo‘lishi mumkin.
G‘azallar o‘zining g‘oqilligi va targ‘ibot mazmuni bilan musulmon shoirlari va so‘fiylariga qarzdir.Sevgi lirikasi shaklida ular Xudoga boʻlgan muhabbati, insoniyatning buyuk haqiqatga intilishi gʻoyalarini ifodalagan.Albatta, g‘azalning o‘ziga xos qiyofasi, ohangdorligi bor.G‘azal musiqaga jo‘r bo‘lib, shoh saroyi o‘yin-kulgilariga kiritilgani bejiz emas Shunday qilib,Hofiz yashab o‘tgan XIV asrda g‘azal anʼanaviy lirik motivda o‘z repertuarini topdi, tili esa moslashuvchan va noaniq bo‘lib qoldi. Shoir bir sheʼrda Rabbiyga, suyukli xotiniga, podshohga murojaat qilardi. Sheʼrida u o‘zining tug‘ilib o‘sgan joyidan uzoqda ekanini, mahbubi bilan kanonik vaziyat orqali ajrashishi tasavvufiy uyg‘onish, sheʼriy ilhomni namoyon etadi.
Lirik-(yunon tilidan lura-qadimgi yunonlar ohangida kuylangan musiqa asbobi) Aristotel davridan beri mavjud boʻlgan uchta anʼanaviy adabiyot yoʻnalishidan biri boʻlib, haqiqatni ajratuvchi chuqur psixologik asarlar turidir. Insonning ichki ruhiy holatiga kirib, uni fikr va hissiyotlar kontekstida tasvirlab bergan.Koʻpincha sheʼr bilan yozilgan.Lirik ijod shoir ichki dunyosining tashqi sabablar taʼsirida haddan tashqari hayajonlanishi, umumiy haqiqatning taʼsiri, muallifning turli nozik tuyg‘ulari, qayg‘u va shodliklari bilan ajralib turadi.Shoir boshidan kechirgan tuyg‘ular, shoir boshidagi turli hayajonlar subyektiv bo‘lsada, ayni paytda oddiy ob’ektiv dunyoning taʼsiridir.Shoirning kayfiyati hamisha o‘zi yashagan ijtimoiy muhit holatiga, tevarak-atrofdagi voqelikning siyosiy-ijtimoiy sirlari bilan bog‘liq bo‘ladi. U xursand bo‘lsa ham, qayg‘uli bo‘lsa ham qo‘shiq matnida o‘z davrining haqiqati, siri bor. Talaba yozuvchi yashagan har bir lirik asardan saboq oladi. U hamma narsani tushuntiradi. Ogʻzaki sanʼatning boshqa turlari (epos va drama) kabi lirikada ham tasvirlash uchun koʻplab hodisalar mavjud. Qaysi ijodkor bo‘lishidan qatʼi nazar, badiiy asar yozishdan maqsad faqat insonni ko‘rsatish emas, balki inson orqali jamiyatga imkon qadar ko‘proq, real hayot haqiqatini ko‘rsatishdir. Agar shu nuqtai nazardan qaraydigan bo‘lsak, lirikaning boshqa janrlar, masalan, doston bilan tub ziddiyatlari yo‘q, u ulardan faqat yondashuv jihatidan farq qiladi.
Epik asarlar lirikadan ko‘ra hayot qatlamlari, sarguzashtlarini tasvirlashga qodir ekanligini yuqorida aytgan edik.Aksariyat epik asarlar syujet asosida yaratilgan.U inson qiyofasini har tomonlama tasvirlashga, voqelik sirini to‘liqroq ochib berishga intiladi.Lirik asar bunday emas.Hajmi jihatidan u dostonga qaraganda ancha ixchamroq.Syujetga koʻp narsa kirmaydi.Voqea ustidan shiddatli tuyg‘u ustunlik qiladi, butun syujet shu tuyg‘u atrofida, qandaydir falsafiy fikrlar atrofida to‘planadi.Doston va lirikaning bu xususiyati V. Belinskiy taʼbiri bilan aytganda: „Eposda mavzu (shoir) hikoyaga singib ketadi va yo‘qoladi; lirikada esa bu hodisani o‘zlashtirib, o‘z ongiga qabul qilibgina qolmay, konfliktdan tug‘ilgan sezgi timsolida o‘z qalbining siriga aylantirgan. Lirika so‘zsiz instinktlarga so‘z beradi, ularni tor ko‘krakdan badiiy hayotning musaffo shabadasiga olib chiqib, o‘zgacha hayot baxsh etadi. Demak, lirik asarning mazmuni ob’ektiv hodisaning rivojlanishi emas, balki mavzuning o‘zi va shu mavzudan o‘tuvchi olamlardir“.
Lirikaning bosh qahramoni shoirning o‘zi.U katta estetik ahamiyatga ega va tarbiyaviy kuchga ega.Chunki bu orada sheʼr yozgan odam o‘qigan odamga aylanadi, shoir va o‘quvchining kayfiyati bir-biriga qo‘shilib ketadi.Shoir yakkaxon obraz yaratadi va o‘quvchiga „o‘rgan, nima yomon ko‘rasan“, deyishga moyillik bilan to‘xtamaydi, bevosita boshidagi his-tuyg‘ularni, sirlarni ko‘chiradi.Shunda shoir qalbidagi tuyg‘u o‘quvchi tuyg‘usi, shoir qalbidagi sir esa o‘quvchi siriga aylanib, tashqariga chiqadi.Bir kishi (shoir) "hammani shodlik bilan quvontiradi, qayg‘u bilan g‘amlaydi, shodlikka to‘ldiradi, umid bilan nafas oladi, qulog‘i bilan eshittiradi, tili bilan gapiradi. . . "(Belinskiy) Qoʻshiq soʻzlari deganda shuni nazarda tutyapsiz! . . Shoir isteʼdodli bo‘lsa ham. . . katta boʻlsin, iloji boʻlsa, zoʻr boʻlsin! . . Belinskiy „Buyuk shoir oʻzi haqida, shaxsan men haqimda gapirganda, u keng omma haqida, butun insoniyat haqida gapiradi: chunki uning shaxsida umumiy insoniyatga xos boʻlgan barcha fazilatlar mavjud“.Lirikaning kuchi taʼsirli; uning taʼsirchanligi har bir narsani og‘zaki hikoyadek dovdirab qo‘yishda emas, aytmoqchi bo‘lganlarimni sirli suratga aylantirishda, shuning uchun lirikaning kuchi hikoyada emas, tasvirdadir.Qo‘shiq matnini tasvirlashning voqeligi esa keng, haqiqat doirasi keng; Haqiqiy mohir lirikni na sof g‘am shoiri, na bir shodlik shoiri, na g‘amgin va kulgili shoir deyish mumkin emas. Isteʼdodli lirik sheʼrlarida bularning barchasi o‘rin olgan; uning sirli sheʼrlaridagi eng kichik, eng oddiy tuyg‘u ham, Belinskiyning taʼkidlashicha, o‘quvchining barcha his-tuyg‘ularini o‘ziga rom etadi, butun ruhiy holatni larzaga soladi, bir vaqtning o‘zida barcha tugmachalarni bosadi, barcha chegaralarni bir vaqtning o‘zida gapirganday kuylaydi. Shuning uchun ham chinakam lirika sarkazm deb ataladigan narsadan hamisha o‘zini saqlaydi. Abay sheʼriyatining ilk davrida yozgan ishq mavzusidagi sheʼrlari tili, tafakkuri, obrazi, tuygʻusi va umuman ishqni anglashi jihatidan mahalliy xalq ogʻzaki adabiyotiga oʻxshash edi. Faqat bitta misol:
Kumush oqdek keng peshona bilan,
Kichik doiralari boʻlgan qora koʻzlari porlaydi.
U ingichka qora qoshini chizdi,
Men buni tugʻilgan oyga oʻxshataman. . .
Bu orada, albatta, oq kumushday keng peshonali go‘zal qizning chehrasi paydo bo‘ladi.U oʻzining barcha ulugʻvorligi va goʻzalligi bilan bizning koʻz oʻngimizda.Lekin hammasi shu.Goʻzallik chaqnashdek paydo boʻladi va tirik odamdan koʻra rangli boʻyoqlar bilan chizilgan jonsiz rasm kabi jim va soʻzsiz, soya kabi muzlab qoladi. . . Har bir xalqning lirik qo‘shiqlari o‘zining ajdodlari og‘zaki adabiyotidan boshlanadi.Masalan, qozoq lirikasining boshlanishi anʼanaviy sheʼrlar — toi basor va yor-yor, singsu va yuz-ochar yoki mun-sher sheʼrlarida vidolashuv va taʼziya, motam yotadi.Ulardan o‘sib chiqqan lirik sheʼr cheksiz turli qo‘shiq va sheʼrlarga to‘qilib, mehnat sheʼrlari bilan to‘lib-toshgan va u yerdan lirika-eposga singib ketgan.Lirika-sirli, loydan yasalgan sheʼr.U maʼlum bir jamiyatning ijtimoiy xususiyatlarini oʻz ichiga oladi.O‘sha davrda yashab o‘tgan insonlarning ichki ruhiy holati, yashirin qayg‘ulari aytiladi.Lirik qadimiy janr boʻlib, qadimgi sheʼriyatdan ham qadimiyroqdir.Bu doston bo‘lib, bosqichma-bosqich dramatik tarzda rivojlanib bormoqda. Unda koʻplab sheʼriy subjanrlar mavjud. Kayfiyat qo‘shiqlari, muhabbat qo‘shiqlari, muhabbat qo‘shiqlari, tabiat qo‘shiqlari, fuqarolik va siyosiy qo‘shiqlar — barchasi lirika tushunchasidan kelib chiqqan. Ilgari lirika „elegiya“, „epigramma“, „eklogiya“, „epitaf“ deb atalgan. Keyinchalik „xalq lirikasi“, „siyosiy lirika“, „falsafiy lirika“, „ishq lirikasi“, „tabiat lirikasi“ kabi shakllangan. Lirikada bosh qahramon koʻpincha „men“ boʻladi. Shoir o‘zi yashayotgan davrning ijtimoiy ahvolini, siyosiy-mafkuraviy maqsad-muddaolarini, o‘z nomidagi merosni sirli musiqa bilan yetkazadi, yaʼni o‘z nuqtai nazarini, ichki ruhiy holatini, sirini ifodalaydi. Shunday qilib, u o‘z davriga, o‘z davri mafkurasiga ovoz qo‘shadi. U qoʻshigʻini kuylaydi.
III bob.
Qur’oni Karimdagi folklorshunoslik masalalari
Qozoq xalq adabiyotining Sharq xalqlari og‘zaki adabiyoti bilan aloqasi juda yoshlikdan boshlanadi.Masalan,Abilqosim Firdavsiyning „Shohnoma“ kabi asarlari, „Ming bir kecha“ arab ertagi orqali bog‘lanadi.Prezidentimiz N.A.Nazarboyevning „Maʼnaviy meros, xalq merosi“ murojaatiga ko‘ra, qozoq xalq og‘zaki ijodi ilmi bilan Sharq xalqlari og‘zaki adabiyoti o‘rtasidagi munosabatni o‘rganish bugungi kunning muammoli masalasi ekanligi ko‘rinib turibdi.Shu bilan birga, Qur’oni Karim kabi islom dinini targ‘ib qiluvchi kitoblarda folklorshunoslik masalasi haligacha chuqur o‘rganilmagan. Binobarin, Qur’oni Karim va diniy kitoblarda folklor masalalarining shakllanishi va rivojlanishi o‘rganilmagan mavzulardan biridir.
Badr hikoyasi
„(Badr jangida) ikki guruh oʻrtasidagi toʻqnashuvda sizlar uchun ibrat bor.Bir guruh Alloh yoʻlida urushadi.Boshqa taraf bunga qarshi edi.Ular musulmonlarni ikki marta koʻrgan edilar. (Aslida uch yuz o‘n uch musulmon, mingga yaqin kofir bo‘lgan.) Alloh kimni xohlasa, o‘z nusrati bilan qo‘llab-quvvatlaydi.Albatta, bunda hushyorlar uchun ibrat bordir“.Badr (Badr jangi) Madinadan sakkiz mil uzoqlikda joylashgan qishloq edi.Suriyaga boradigan karvon yoʻlida.Musulmonlar va mushriklar oʻrtasidagi birinchi urush (yaʼni Badr jangi) shu yerda boʻlgan.Badr jangining qisqacha mazmuni.Makkadan Shom yurtiga karvon jo‘naydi.Karvonga Abu Sufyon ismli kishi boshchilik qiladi.Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam karvonning qaytish vaqti va yo‘lini bilar edilar, oldinga chiqishi mumkin.Musulmonlar ongida urush yoʻq.Bu xabar Abu Sufyonga yetib keldi va u Makkaga xabar yubordi.Makkaliklar qoʻshin yigʻib,Muhammad bilan jang qilamiz, deb 1000 ga yaqin odam boʻlib chiqdilar.Karvon boshqa tomonga ketib, musulmonlarga duch kelmadi. Har ikki tomon Badrda uchrashadi. Musulmonlar Allohning farishtalarini yuborgan yordami bilan jangda gʻalaba qozonadilar. Bu Islomdagi birinchi urush edi. Bu Qur’onning bir necha oʻrinlarida zikr qilingan. Kashfuddin ibn Shoh Mardon ibn Ibodulloh al-Manzaviy as-Sulukiy bu Badr jangini yozgan. 1897-yilda bu odamning „Badr qissasi“ kitobi Qozonda nashr etilgan. Ushbu kitobning arabcha nusxasi Milliy Fanlar Akademiyasida saqlanmoqda. Mana oʻsha kitobdan parchalar transkripsiyasi bilan:
„Tarixi Payg‘ambar va daʼvat“ kitobida Badr jangi haqida quyidagi maʼlumotlar keltirilgan: Badr jangi hijratning ikkinchi yili Ramazon oyining 17-juma kuni bo‘lib o‘tgan. Paygʻambar s.a.v. U hamrohlari bilan Shom mamlakatidan kelayotgan karvon oldidan chiqdi.Karvonga Abu Sufyon boshchilik qilmoqda.Bu xabar Makkaga yetib kelgach,Makka mushriklari musulmonlar bilan jang qilish uchun Madinaga yo‘l oldilar. Paygʻambar s.a.v. Uning hamrohlari bilan uch yuz o‘n uch kishi bor edi.
Rasululloh uch yuz o‘n uch kishi bilan shoshib chiqdilar.Abu Bakr,Umar va katta sahobalar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan birga edilar.
Ularning (yaʼni musulmonlarning) otlari yo‘q edi, faqat ikkita ot va yetmishta tuya bor edi.Bir tuyaga minib uch kishi keldi. Koshofuddin mushriklar haqida:
Quraysh mingning loyihasinda boʻldi.Makka qoʻshini (yaʼni, mushriklar) 100 otliq,700 tuya va qolgan piyodalardan iborat edi. Koshofuddin Badr jangi qissasining boshida Ramazon oyining 13-kuni ekanligini aytdi. Biroq, hikoyaning oxirida quyidagi satrlar mavjud:
Paygʻambarimiz tarixi va daʼvat kitobida 17 Ramazon haqida maʼlumotlar bor.Balki qissa yozuvchi Koshofuddin xato qilgani mumkin
Uhud voqeasi
Uhud jangi islom tarixida musulmonlar va mushriklar o‘rtasidagi ikkinchi urushdir.Uhud qissasining qisqacha mazmuni.Uhud jangi Madina yaqinidagi Uhud tog‘i yaqinida bo‘ldi.Jang ikki bosqichda boʻladi.Birinchi musulmonlar yutadi.Musulmonlar o‘ljani bo‘lishmoqchi bo‘lganlarida, orqadan butparastlar kelib, ularni urishdi.Tog‘ etagida turgan kamonchilar o‘ljaga qiziqqanlari uchun dushman qo‘shini kelib, ularni orqadan uribdi. Bu ikkinchi jangda musulmonlar mag‘lub bo‘lishadi. Kashfuddin ibn Shoh ham Uhud jangini kuylagan. 1897-yilda Qozonda M. Chirkova vorislarining "Tipo -litografiya " nashriyotida „Kissai Uhud“ kitobchasi chop etilgan. Oktyabr oyida nashr etilgan ushbu kitob hozirda Milliy Fanlar Akademiyasi kutubxonasida saqlanmoqda.
Quyida ushbu kitobchadan parchalar keltirilgan.
Hijratdan keyingi uchinchi yildir
Voqih sug‘ish Uhud atli bo‘ldi
Mushriklar Badirda mag‘lub bo‘ldilar
Jiyilub Abu Sufyon yana keldi.
Mushriklar yana yig‘ilishdi
Uch ming kishi bor edi.
Minglab hamrohlar bu yerda
Ular Madinadan urushga chiqib ketishdi.
Qurayshlar Badr jangida olgan og‘ir zarba uchun qasos olishni bir lahza ham o‘ylamadilar.Abu Sufyon Qurayshning boshlig‘i edi.Cho‘l qabilalaridan ikki ming lashkar to‘pladi.Bunga Makka ahli ham qoʻshildi.Shunday qilib, uch ming kishilik qoʻshin bor edi. 700 ta zirhli askar, 200 ta ot va 3000 ta tuya bor edi.
Juma namozidan keyin musulmonlar Madinani tark etishdi.Quraysh qoʻshini Uhud togʻiga yetib keldi.Musulmonlar o‘sha tomonga yurishdi.Minglab musulmonlar bor edi.Bularning boshligʻi Gʻabdulla Gʻubayuliy 300 ga yaqin odam bilan qaytgani uchun 700 kishi qoldi.Hijriy 3-yilning Shavvol oyida Abu Sufyon Qurayshning Badrdagi mag‘lubiyati uchun qasos olish uchun musulmonlarga qarshi 3000 ta qoʻl to‘pladi.Bu voqea Uhud tog‘i yaqinida sodir bo‘lgan.Bu kun haqida Qur’onda Ali Imron surasi. „(Muhammad s.a.v. (Uhud urushida) uyingizdan erta chiqib, mo‘minlarni urush uchun joylashtirar edingiz.Alloh hamma narsani eshituvchi va biluvchidir. (Uhud jangida munofiqlar ataylab frontdan chekinganliklari sababli o‘ng va chap qanotdagi guruhlarga tashvish kirib keldi) O‘shanda sizlardan sakkiz guruh xavotir va vahima ichida edilar.Alloh ularning ikkalasiga ham yordamchi boʻldi.Ey mo‘minlar,Allohga tavakkul qilsinlar“.Bu Uhud jangida Paygʻambar s.a.v. Hamzaning amakisi shahid bo‘ladi. Abu Sufyonning xotini Hind Badr jangida halok bo‘lgan otasi va ukasi uchun qasos olish niyatida Vahshiy ismli qora tanli ayolni Hamzani o‘ldirishga tayyorlaydi. Jang qizg‘inda Vahshiy Hamzani taʼqib qiladi va uni o‘ldiradi.
Bu safar ham Jubayrning quli Vahshi
Hazrati Hamzaniy shahid bo‘ldilar.
Uhudning urushida
Yetmish odam Islom shahidiga aylandi.
Bu urushda Paygʻambar s.a.v. Hamza r.a.dan sher va 70 nafar sahobosidan ayrildi.Bu jangda musulmonlar birinchi boʻlib gʻalaba qozonishdi, ammo butparastlar ikkinchi marta urishganda gʻalaba qozonishdi.Musulmonlar o‘ljaga qiziqqanlari uchun mag‘lub bo‘ldilar va o‘lja ortidan chopish uchun o‘z o‘rinlarini tashlab ketdilar.
Xaybar hikoyasi
Xaybar Madina va Suriyaga boradigan yoʻlda bogʻ edi.Bu yerda yahudiylar yashagan.Bu qissa islom tarixidagi mashhur voqealardan biridir.Bu qissani Shodi Jangiruli yozgan.1910-yilda Qozondagi „Dombrovskiy“ nashriyotida Shodi To‘runing „Xibar qissasi“ kitobi nashr etilgan. Kitob oʻn uch sahifadan iborat. Hozirda ushbu kitob Milliy Fanlar Akademiyasi kutubxonasida saqlanmoqda. Oʻsha kitobdan parcha:
Xaybar yaqinida bir shahar bor
Hamma kofirlar ahmoqdir
Hamma yigʻilgan hamrohlar yaxshi
Hammasi boʻlib oʻn toʻrt yuz kishi bor edi
Ibn Jabal Mug‘ozni tug‘in berib
Otlandi char yarimin xoyrul anam
Xaybar jangi hijratning yettinchi yili Muharram oyida bo‘ldi.
Yusuf Zulayho (Yusuf Ziliho) qissasi.
Qur’oni Karim kabi islom dinini targ‘ib qiluvchi kitoblardagi xalq og‘zaki ijodi muammolari haligacha chuqur o‘rganilmagan. Ulardan biri Qur’oni karimning „Yusuf“ surasidagi „Yusuf-Zulayho“ dostonining Yusuf payg‘ambar qissasi bilan bog‘lanishidir. „Yusuf-Zulayho“ dostonining qozoq og‘zaki adabiyotida paydo bo‘lishi ko‘p davrlarni qamrab oladi va bir qancha masalalar orqali izlanishni talab etadi. Yusuf-Zulayho dostoni gumanistik g‘oyalarga boy oddiy badiiy asardir. Daston ogʻzaki adabiyoti koʻrsatmalar va yozma shakllarda (suriya,arab, fors adabiyoti, turkiy tilli xalqlar adabiyoti) uchraydi.Jahon afsonasiga aylangan „Yusuf-Zulayho“ dostonining syujeti eramizdan avvalgi III asrda, yaʼni Iso payg‘ambar (a.s.) tavalludlaridan yetti asr avval paydo bo‘lgan.Oradan qancha vaqt o‘tgan bo‘lmasin, bu doston ko‘plab Sharq shoirlari ijodining o‘zagiga aylandi. Firdavsiy „Yusuf-Zulayho“ dostonini yozgan degan fikr bor, lekin baʼzi olimlar bu fikrga qo‘shilmaydilar.Biroq Firdavsiydan keyin ko‘plab shoir va yozuvchilar „Yusuf-Zulayxo“ dostonini yaratdilar.
Dastlab Yusuf payg‘ambar haqidagi lirik qo‘shiqlar, sheʼrlar asosida kuylangan bo‘lsa, bora-bora doston, qissa tarzidagi hajmli asarga aylangan. „Yusuf — Zulayho“ dostoni koʻplab sharq shoirlari tomonidan kuylangan va xalq orasida mashhur boʻlgan qoʻshiqdir. Qozoq tilida bosilgan „Qissa — Hazrati Yusuf halhissalom va Zulayho muammosi“ nomli versiyalari 1898, 1901, 1904, 1907-yillarda Qozon universiteti nashriyotida, 1913-yilda Dombrovskiy nomidagi nashriyotda, 1918-yilda „Mazkaziy“ bosmaxonasi. Husainov vorislari tomonidan nashr etilgan. Hikoyaning oxiriga „Qissa-i Muso valeyhissalom va Karun qissasi“ sheʼri qo‘shiladi. Kitob oxirida qozoq tilida „Yusuf — Zulayho“ qo‘shig‘ini kuylagan Yusufbek Shayxulislomuli haqida maʼlumot berilgan bo‘lib, unda shunday deyiladi: „Doston muallifi Yusufbek Shayxulislomuli Ayto‘jin Muharram oyining 21-kuni tarixni yozgan. Hijriy 1315-yilda, rus tilida 1897-yilda“.
„Yusuf — Zulayho“ dostonini nafaqat qozoq xalqi, balki turkiy tilli xalqlar ham kuylagan. Sharq shoirlari kuylashdi. Yusufning tugʻilgan joyi Kangʻan mamlakati. Bu Iroq va Suriya davlatlari joylashgan joylarda. Doston muqaddimasida payg‘ambarlarni madh etuvchi misralar ko‘p, islom dini, musulmonlik, Alloh haqida, Jabroil farishta haqida ham bor. Forscha, ayniqsa arabcha so‘zlar ko‘p.Dostonning asosiy g‘oyasi diniy bo‘lib, islom mafkurasiga asoslanib, odob-axloq va insonparvarlikni targ‘ib qiladi.Zulayxoning Yusuf payg‘ambarga muhabbati kuylanadi. Muhabbatning buyuk tushunchasi Zulayxoning Yusuf payg‘ambarga bo‘lgan muhabbatida namoyon bo‘ladi.Yusuf payg‘ambar haqida nafaqat turkiyzabon xalqlar kuylagan, balki „Yusuf-Zulayxo“ dostoni ham fors va arab tillarida yaratilgan.Yusuf paygʻambar, Allohning elchisi.Qur’oni Karimda Yusuf paygʻambar haqida sura ham bor.Lekin shoir ular aytganidek doston, sheʼr yoki hikoya emas.Bu Qur’oni Karimning oyatidir,Allohning kalomidir,Qur’onning Yusuf (alayhissalom) (Yusuf paygʻambar) surasida Alloh taolo Yusuf paygʻambarni musulmon ummati uchun namuna qilib qoʻygan.
Shu sabablarga ko‘ra dostonda islomiy taʼlimotlar, payg‘ambarlarni madh etish ko‘proq uchraydi. Yusuf paygʻambarning oʻn ikki oʻgʻli bor edi. Otasining ismi Yaʼqub (alayhissalom) (Yoqub) boʻlib, u paygʻambar edi.Katta bobosi Ishoq (alayhissalom) payg‘ambar bo‘lganlar.Ibrohim alayhissalomning ikki o‘g‘li bor edi, biri Ismoil (alayhissalom), ikkinchisi esa Yusuf payg‘ambarning bobosi bo‘lgan Ishoq (alayhissalom)dir.
Doston Yusuf payg‘ambar haqida qozoq o‘lkasiga yozilgach, qozoq tiliga yetib borguniga qadar u birmuncha o‘zgarishlarga uchradi. Milliy Fanlar akademiyasi kutubxonasida Shayxul Islom ibn Yusufbekning 1915-yilda Qozon shahrida nashr etilgan „Yusuf alayhissalom ilon Zulayho qissasi“ kitobi, arab tilida yozilgan „Yusuf Zulayho qissasi“ kitobi saqlanmoqda. Bu kitob arab tilida yozilgan. Ammo muallif va kelib chiqish joyi yoʻq.2409-papkada saqlangan."Yusuf — Zulayho" dostoni lirik-epik asarlar turkumiga kiradi.Shu bilan birga, musulmonchilikka xos bo‘lgan ayrim masalalar ko‘tarildi.O‘sha paytdagi Kangan mamlakatidagi ahvol,Yusuf payg‘ambar bilan ukalari o‘rtasidagi vaziyat,Yusuf payg‘ambarning Misr yurtiga kelishi haqida keyinroq aytiladi.
Dostonda asosiy masala ishq, yaʼni Yusuf payg‘ambarning jamoli va o‘sha go‘zallikka oshiq bo‘lgan Zulayxodir. Dostonlarda „Yusuf payg‘ambar va Zulayho“ sevgisi haqida hikoya qilinadi.Qur’oni Karimda esa bu ishqning boshlanishi Zulayhoning vazirning xotini bo‘lib, erining ko‘ziga o‘t qo‘yishgacha borganida bayon etilgan.Buning asosiy sababi,Yusuf paygʻambarning kelishgan va juda koʻrkam odam boʻlganligidir.
Hazrati Muhammad s.a.v. Yusuf paygʻambar Yusufni uchinchi osmonda „Isro-migraj“ kechasida, yaʼni Alloh taoloning qudratiga koʻtarilgan kechasida uchratgan. Uni taʼriflab, „uning goʻzalligining yarmi unga berilgan“, deyishadi. Yaʼni, Aʼlam a.s. paygʻambar jamolining yarmi berilgan.Chunki Alloh taolo Odam alayhissalomni oʻzini yaratgan.Vazirning xotini shunday fazilatlarga ega yigitni sevib qoldi.Dostonning qisqacha mazmuni,Yusuf paygʻambarning oʻn ikki ukasi boʻladi, dostonning boshida Yusuf paygʻambarning oʻn oʻgʻil va bir qizi zikr qilinadi:
Yuqorida Yoqub aytganidek,
Bobosining javobiga quloq tutsa kerak.
Oʻn oʻgʻil va bir qiz qarindosh,
Hammaga aytdi eshitib kelib.
Dostonning o‘rtasida esa Yusuf payg‘ambarning barcha ukalari o‘g‘il bolalar bo‘lganligi aytiladi.Shoir Yusufbek,Yusuf payg‘ambar Misrda bo‘lganida akalari uning oldiga kelganlarida, muallifning o‘n ikki akalari borligini aytadilar:
Ular: „Biz Kinnadan keldik“, dedilar.
Biz bir kishidan o‘n ikki o‘g‘ilmiz, dedi.
Bizning bobomiz Ishoq, bobomiz Yoqub,
Ko‘p yillik qayg‘u va iztiroblarni ko‘rdik, dedi u.
Bu borada musulmon olamiga mashhur olim, tarixchi va mufassir Ibn Kasir o‘zining „Payg‘ambarlar qissasi“ kitobida shunday deydi: Tarjimasi: „Yoqub (a.s.)ning (Yoqub alayhissalom) oʻn ikki oʻgʻli boʻladi, ularning familiyasi Bani Isroildandir, eng hurmatli va qadrlisi Yusuf (a.s.) (Yusuf alayhissalom) edi“. Hazrati Yusuf Yoqub payg‘ambarning o‘g‘illari ichida eng go‘zal va go‘zal bo‘lib, baquvvat bo‘lgan.Yusuf paygʻambar yoshligida tush koʻrib,Oy,Quyosh va oʻn bir yulduzni koʻrdi.U koʻrgan tushini otasiga aytib berganida, otasi Yoqub paygʻambar:
Yusuf Nabiy o‘n bir yoshda edi.
Yoqub suvchi qoshida uxlab qoldi,
Ajoyib uyqusida u tush koʻrdi,
U bobosidan tushuntirish soʻradi.
— Men tushimda toʻlin oy va quyoshni koʻrdim,
Men oʻn bitta yulduzni yonida birga koʻrdim.
Oʻn bir yulduz oʻsha oyga taʼzim qildi,
Ota, men sizdan soʻrash uchun keldim.
Ey bolam, bu tush muborak tush.
Ollohim sizga kuch quvvat bersin.
Rizqi rizqingiz barokatli boʻlsin
Bu tush haqida hech kimga aytmagansiz.
Qur’oni karimning „Yusuf alayhissalom“ surasida esa Yusuf payg‘ambar oyni, quyoshni va o‘n bir yulduzni ko‘rganligi, lekin bu yulduzlar oyga emas, balki unga bo‘lganligi yozilgan. Bu tush haqida Ibn Kasir „Qisosul anbiya“ „Tarixi paygʻambarlar“ kitobida quyidagi tafsir soʻzlarini keltirgan:, "راى يوسف عليه السلام وهو صغير قبل أن يحتلم، كأن احد عشر كوكبا، و هم إشارة إلي بقية إخوته، والشمس و القمر و هما عبارة عن أبويه، قد سجدوا له
Tarjimasi: „Yusuf alayhissalom (Yusuf payg‘ambar) voyaga yetmasdan oldin tush ko‘rdilar: o‘n bir yulduz uning o‘zidan boshqa ukalari borligiga, quyosh va oy esa uning ota-onasi bo‘lib, unga taʼzim qilishiga ishoradir“. „Buyuk Qur’on tafsiri“ kitobida quyosh Yusuf (alayhissalom)ning otasi, oy esa uning onasi ekanligini yozgan. Ibn Abbos roziyallohu anhu aytadilarki, payg‘ambarlarning rangi vahiydir.
Yusuf payg‘ambar dostonida bir qancha o‘rinlarda uning birodarlari haqida yozilgan, lekin ularning nomlari tilga olinmagan. Ibn Kasirning „Qur’oni karim tafsiri“ kitobida Yusuf payg‘ambar alayhissalomning aka-ukalarining ismlari zikr qilingan: وقد جاء في حديث تسمية هذه الأحد عشر كوكبا فقال الإمام أبو جعفر بن جرير حدثني علي بن سعيد الكندى ثنا الحكم بن ظهير عن السدى عن عبد الرحمن بن سابط عن جابرقال: أتى النبي صل الله عليه و سلم رجل من يهود يقال له بستانة اليهودي فقال له: يا محمد أخبرني عن الكواكب التي رآها يوسف أنها ساجدة له ما أسماؤهما؟ قال فسكت النبي صل الله عليه و سلم ساعة فلم يجبه بشيء ونزل عليه جبريل عليه فأخبره بأسمائها. قال فبعث رسول الله صل الله عليه و سلم إليه فقال: „هل أنت مؤمن إذا أخبرتك بأسمائها؟“ قال نعم، قال: „جريان، والطارق والديال، وذو الكتفين، وقابس، ووثاب، وعمودان، والفليق والمصبح، والضروح, والفرع“ فقال اليهودي: أى والله إنها لأسمائها. ورواه البيهقي في الدلائل من حديث سعيد بن منصور عن الحكم بن ظهير". Tarjimasi: "Imom Abu Jafar ibn Jarir aytadilar: Bu hadis quyidagi qavmlardan kelgan: Ali ibn Sagid al-Kindidiy al-Hakam ibn Zohirdan, as-Sadadan, Abdurahmon ibn Sobitdan, Jobirdan. "Bir kuni Bustona al-Yahudiy ismli bir yahudiy Payg‘ambarimiz (s.a.v.) huzurlariga kelib: "Ey Muhammad (s.a.v.)! Yusuf paygʻambar tushida unga sajda qilayotgan oʻn bir yulduzning nomini ayting? Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bir soat jim o‘tirdilar va unga javob bermadilar. Keyinroq farishta Jabroil (alayhissalom) kelib, ularning ismlarini aytib berdi. Keyinroq Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam) bir kishini yuborib: „Agar ularga ismlarini aytsam, ishonasizmi?“ deb so‘radi. ", u aytdi. Yahudiy ha dedi.
Paygʻambarimiz (s.a.v)
Yahudiy: „Ha, Allohga qasamki, bular ismlardir“, dedi. al-Bayhaqiy „Daloil“ kitobida Zohirdan, al-Hakam Sahid ibn Mansurdan rivoyat qilgan. Yusufning Binyamin ismli o‘gay ukasi bor edi. Oʻn bitta aka-uka Yoqubning boshqa xotinlaridan edi. Yusufning o‘n bir ukasi bor edi. Ular orasida Yusufning bir onadan tug‘ilgan ukasi Binyamin ham bor edi.Qolgan o‘ntadan oltitasi bir onadan, to‘rttasi esa bir-ikkita kanizakdan edi.Yusuf va Binyaminni ko‘ra olmadilar.Chunki otalari Yoqub ularni juda yaxshi ko‘rar ediki, ularsiz bir soat turolmaydi.Baʼzan Yusuf o‘ynagani chiqsa, qayta chaqirardi.Yusuf alayhissalomni ko‘rmasliklari natijasida akalari uni o‘zlari bilan olib, quduqqa tashlab ketishadi va otasiga bo‘ri yeb ketganini aytishadi.Savdogarlar uni topib Misrga olib ketishadi va u yerda qul qilib sotiladi.Sotuvchining ismini Ibn Kasir o‘z kitobida „Molik ibn Zaʼar ibn Nuvayb ibn G‘afqa ibn Madyon ibn Ibrohim“ deb yozgan.Nima toʻgʻriligini faqat Xudo biladi. Buni qirolning amaldori sotib oladi.
Yusufni sotib olgan kishi Misrning zodagon oilasidan edi. U podshohning vaziri va xazina boshlig‘i edi. Ibn Ishoq uni sotib olgan kishining ismini „Itfir ibn Rohib“ deb aytadi. Biroq Ibn Kasir tarixining asosiy olijanob nusxasida xaridorning ismi „Kitfir“ deb yozilgan. 2007-yilda Rossiyada „Dilya“ nashriyotida chop etilgan „Paygʻambarlar qissasi“ kitobida xaridor „Atfir“ sifatida qayd etilgan. Aytishlaricha, sahobalar Ibn Abbos va Ibn Mas’ud Yusufni 20 dirhamga, Mujohidni 22 dirhamga, Ikrima va Muhammad ibn Ishoqni 40 dirhamga sotib olganlar.Bu yolgʻiz Allohga vahiy qilingan.Bu vaqtda Misr podshosi Rayyon ibn al-Volid edi.Rayyon Amaliqdan edi.Yusufbek dostonda podshohning oti „Riyon“ ekanligini aytgan.Itfirning xotinining ismi Rail yoki Rayil edi. „Zulayho“ uning ismi emas, laqabi edi.Ayrimlar ayolning ismini „Yunusning Faqa qizi“ deyishadi.As-Sagʻlobiy bu soʻzni Abu Hishom ar-Rifagʻiydan eshitganligini aytadi.Hikoyada Zulayho podshohning uyida bo‘lgandan keyin tushida uni uch marta ko‘rgani keladi.Zulayho Mag‘rib podshosining qizi ekan.Podshoh qizi uchun Misrga keldi va Yusufni qullikdan ozod qildi.Yurtiga olib keladi, qizi Zulayhoga topshiradi.
Buni Yusufbek Shayxulislomuli yozgan. Arabcha Mag‘rib so‘zi qozoqchada quyosh botishi maʼnosini bildiradi. Shoir Yusufbek Zulayho Mag‘ribdan. Bu maʼlumotlar Milliy Fanlar Akademiyasi kutubxonasidagi arab tilidagi „Yusuf-Zulayho qissasi“ kitobida ham mavjud. U kitobda quyidagi maʼlumotlar yozilgan: Ibn Abbos r.a. dedilar: "Bu hikoyaning asosiy sababi Zulayhoning ko‘rgan tushidir. Zulayho Mag‘rib shohi Taymusning qizi edi. Oʻsha kunlarda undan goʻzalroq odam yoʻq edi. U tushida Yusufning suratini ko‘rib, uni qattiq sevib qoladi. Oʻsha paytda qiz toʻqqiz yoshda edi.Uning yuzini koʻrgan ota qiziga nima boʻlganini soʻradi.Shunda qiz: Tushimda chiroyli yigitni koʻrdim.Men dunyoda hech qachon bunday chiroyli yigitni koʻrmaganman.Otasi unga dedi: Agar uning qayerdaligini bilsang, senga olib kelgan boʻlardim.Ikkinchi yili qiz tushida chiroyli yigitni koʻrdi.Qiz unga: Seni qayerdan qidiraman? Yigit javob berdi: Siz meni Misrda topasiz.Tushida ko‘rganlarini otasiga aytdi. Biroq 1976-yilda Olmaota ''Yozuvchi'' nashriyotidan chiqqan „Oshiq noma“ U.Subxonberdiyeva yozgan so‘zboshida: "Yusuf ko‘p yillardan keyin Misr podshosining xotini Zulayhoning xizmatkori bo‘ladi. . . . Nihoyat,Yusuf Misr podshosi bo‘ladi va Zulayhoni oladi. . . . ", deb yozilgan.
Keyinchalik, oxirgi sahifalarda Zulayho bilan Yusufning turmushga chiqib, o‘n ikki o‘g‘il ko‘rganlari yoziladi. U akalari bilan uchrashgani ham yozilgan. U Kangʻan mamlakatidan kelgan akalari va otasini uchratadi.Shoir Yusufbek Shayxulislomov dostonni shunday yakunlagan:
Qur’oni Karim oyatlarida esa Yusuf alayhissalomning Zulayhoga uylanishi haqida hech qanday gap yo‘q. Ammo bu voqea Misrda sodir bo‘lgani aytiladi. Zulayhoning ismi tilga olinmagan, faqat ayol sifatida yozilgan. Tafsirlarda u ayol podshoh vazirining xotini sifatida yozilgan. Itfir vafotidan keyin uning oʻrniga Yusuf keladi, Yusuf esa xazinaga boshchilik qiladi. Itfir vafot etgach, Yusuf xotini Zulayhoga uylandi. Zulayho bilan turmush qurganlarida hali erkak ko‘rmagan edi. Itfir qarib qolgan, aftidan, Zulayhoning oldiga borishga qurbi yetmasdi. Vazir farzandi yo‘q qari chol edi. Zulayhoning Yusifdan ikki farzandi bor edi.U ikkalasini „Afraim“ va yana „Mansha“ yoki „Minsha“ deb nomladi.Misr podshosi Yusufga katta ishonch bildirgan, uni saroy ishlariga aralashtiradigan.Yusuf siyosatga aralashib, adolatni hukm yurgazdi.Yusufni mahalliy xalq juda yaxshi ko‘rar edi.
Yusupbek qalamiga mansub dostondagi satrlarga murojaat qilsak: „Suyak o‘z joyiga olib ketti, Riyonning o‘zi qishloqqa keldi“degan qatorlarni koʻradigan boʻlsak. Aytishlaricha, Yusufning suyaklarini Misr shohi Riyon o‘z yurtiga olib ketgan.
Yusuf vafot etgach, akalari uni dafn qildilar. Muso a.s. Yusufning jasadi otasi va bobosi qabristoniga olib ketilguniga qadar Misrda yotdi. "و قال مبارك بن فضالة، عن الحسن: ألقي يوسف في الجب وهو ابن سبع عشرة سنة، وغاب عن أبيه ثمانين سنة، وعاش بعد ذلك ثلاثا وعشرين سنة، ومات وهو ابن مائة وعشرين سنة
Tarjimasi: "Muborak ibn Fadala, Hasan aytadi: „U quduqqa tashlanganida 17 yoshda edi, 80 yil otasini koʻrmadi, soʻng 23 yil yashadi va u erda vafot etdi. 120 yoshda.“ Yusuf payg‘ambar haqidagi asosiy, olijanob nusxa arab tilida, keyin fors tillarida yozilgan va O‘rta Osiyoda bizgacha yetib kelgan. Bizga kelguniga qadar „Yusup — Zilixa“ dostoni bir qancha oʻzgarishlarga uchradi. Sharqda bir shoir kuylagan mavzuni kuylash va takrorlash azaldan shakllangan. Shu munosabat bilan M.O.Avezov shunday deydi: „Ular birovning mavzusini olishning qonuniy yoʻlini yaratdilar. Oldingi sheʼrni asos qilib olib, ko‘pincha o‘z xohishiga ko‘ra o‘zgartirsa ham, uni boshidan kuylaydi. . . .“
Isro-Miroj qissasi
„Isro“ „الإسراء“ arabchada tunda yurish, „mijrạj“ „ạlmʿrạj“ esa osmonga koʻtarilish maʼnosini bildiradi. „Isro-Migraj“ qissasi islom tarixidagi eng mashhur qissalardan biridir. Payg‘ambar qissasini kuylagan qozoq shoirlari ko‘p. Isro-Meʼroj qissasi asosan Paygʻambarimiz tarixidan olingan. Chunki bu voqea payg‘ambar tarixi va islom dini bilan chambarchas bog‘liqdir. 1917-yilda Shamsuddin Xusainovning Qozondagi „Sentralnaya“ nashriyotida "Hazirat Rasul s.a.v „Muhojirlarga mehmon bo‘lish“ nomli kitob nashr etildi.Ushbu kitob hozirda Milliy Fanlar Akademiyasi kutubxonasida saqlanmoqda.Biz oʻsha kitobdan parchalarni taqdim etamiz.
Muhammad paygʻambarning ismi Isrodir. s.a.v u kechasi Makkadan Masjidi Aqsoga (hozirgi Falastinda, Aqso masjidi shu kungacha mavjud) borganligi. Allohning qudra
Uzpedia.uz