Qozoq alifbosi

Qozoq tilini yozishda uchta alifbodan foydalaniladi: kiril, lotin va arab yozuvlari. Kirill yozuvi Qozogʻiston va Moʻgʻulistonda qoʻllaniladi. Qozog‘iston Prezidentining 2017-yil oktabrdagi farmoniga ko‘ra, kirill alifbosidan lotin yozuviga o‘tish 2025-yilgacha yakunlanishi kerak edi. Arab yozuvi Xitoy, Eron va Afgʻonistonning ayrim hududlarida qoʻllaniladi.

Kirill yozuvi

Qozoq-kirill alifbosi

Qozoq-kirill alifbosi Qozog‘istonda va Mo‘g‘ulistonning Bayan-O‘lg‘iy viloyatida qo‘llaniladi. Bundan tashqari, Qirgʻiziston, Rossiya, Turkmaniston va Oʻzbekistondagi qozoq aholi, shuningdek, sobiq SSSRning boshqa mamlakatlaridagi diasporalarida ham foydalanadi. Qozoq-kirill alifbosi 1800-yillarda Rossiya imperiyasi davrida joriy qilingan, keyin esa 1940-yilda Sovet Ittifoqi tomonidan moslashtirilgan.

Oʻn toʻqqizinchi asrda taniqli qozoq pedagogi Ibray Oltinsarin qozoq tilini transkripsiya qilish uchun birinchi marta kirill alifbosini kiritdi. Rus missionerlik faoliyati, shuningdek, rus homiyligidagi maktablar XIX- XX asr boshlarida kirill alifbosidan foydalanishni yanada ragʻbatlantirdi. Alifbo Sarsen Amanjolov tomonidan qayta ishlangan va 1940-yilda hozirgi koʻrinishida qabul qilingan. Unda 42 ta harf mavjud: rus alifbosidan 33 ta, qozoq tili tovushlari uchun 9 ta qoʻshimcha harf: Ә, Gʻ, Q, Ң, Ө, Ұ, Ү, Һ, І (1951-yilgacha Ұ ning oʻrniga Ӯ harfi ishlatilgan). Dastlab, qozoq harflari rus alifbosidagi harflardan keyin kelgan boʻlsa, endi ular tovush yoki shaklga oʻxshash rus harflaridan keyin joylashtiriladi.

V, Yo (1957-yildan),F, Ts, Ch, Ъ va E harflari qozoq tilidagi so‘zlarda qo‘llanilmaydi. Bulardan Yo, Ts, Ch, Ъ, , E faqat rus tilidan oʻzlashtirilgan yoki rus tili orqali rus orfografik qoidalariga muvofiq yozilgan soʻzlarda qoʻllaniladi.

Tarixi

Lotin alifbosidan kirill alifbosiga oʻtish, ehtimol, oʻsha paytdagi Sovet Ittifoqi Qozogʻistonini Turkiyadan uzoqlashtirishga urinishdir. Bu, ehtimol, qisman Turkiya-Sovet munosabatlarining zaiflashishi va Turk boʻgʻozlari inqirozi bilan bogʻliq bo'lishi mumkin.

Qozog‘iston o‘zining milliy o‘ziga xosligini mustahkamlash maqsadida 2017-yilda kirill alifbosidan lotin alifbosiga bosqichma-bosqich o‘tishni boshladi. Qozog‘iston hukumati turli bosqichlarga bo‘lingan yangi alifbo to‘liq joriy etilgunga qadar yetti yillik jarayonni ishlab chiqdi.

Kodlash

Unicodeni qoʻllab-quvvatlaydigan operatsion tizimlar va matn muharrirlari tarqalishidan oldin, kirill qozoq tili koʻpincha tizim darajasida qoʻllab-quvvatlanmaydigan 8 bitli kodlash muammosi va standart kompyuter shriftlarining yoʻqligi sababli klaviaturaga sigʻmas edi. Qozoq-kirill alifbosi uchun 8 bitli kodlashning 20 dan ortiq variantlari taklif qilingan. Jumladan, quyidagi davlat standartlari:

ST RK 1048—2002 2002-yilda Windowsning turli belgilar toʻplamlari kiritilgandan soʻng tasdiqlangan. Baʼzi internet resurslari ushbu standartni kodlashdan oldin QazAqparat davlat axborot agentligidan qisman foydalangan. Bugungi kunda UTF-8 kodlash usuli qabul qilinmoqda.

Klaviatura

Qozogʻistonda kirill qozoqlari uchun qoʻllaniladigan standart Windows klaviaturasi standart rus klaviaturasining modifikatsiyasi boʻlib, qozoq tilida boʻlgan belgilar rus tilida emas, raqam tugmalarida joylashgan.

Lotin yozuvi

Qozoq tilini yozish uchun bir qator lotin alifbolari qoʻllaniladi. Turk alifbosiga asoslangan variant Turkiyadagi qozoq diasporasi, Gʻarbiy mamlakatlar va Qozogʻistonda norasmiy ravishda qoʻllaniladi. Boshqa Oʻrta Osiyo turkiy tillarida lotin alifbosi 1929-1940-yillarda kirill alifbosiga almashtirilgan. Qolaversa, 1964-1984-yillarda Xitoydagi qozoqlar tili uchun lotin alifbosidan foydalanilgan. Keyinchalik Xitoyda qozoq-arab alifbosidan foydalanish tiklandi.

1929-yil Lotin alifbosi (Çaŋalip)

1938-yil Lotin alifbosi (Çaŋalip)

Modernizatsiya dasturi doirasida Qozog‘iston prezidenti Nursulton Nazarboyev tomonidan imzolangan prezidentning 569-sonli farmoni 2025-yilgacha kirill yozuvini lotin yozuviga almashtirishni buyurdi. 2007-yilda Nazarboyev qozoq alifbosini kirill alifbosidan lotin alifbosiga o‘tkazishda shoshilmaslik kerakligini taʼkidlagan va u shunday degan: „70 yil davomida qozog‘istonliklar kirill alifbosida o‘qib, yozgan. Mamlakatimizda 100 dan ortiq millat vakillari istiqomat qiladi. Shuning uchun bizga barqarorlik va tinchlik kerak. Biz alifboni almashtirish masalasida shoshilmasligimiz kerak“.

2015-yilda Madaniyat va sport ishlari vaziri Arystanbek Muhamediuli o‘tish rejasi amalga oshirilayotgani, tilning fonologik jihatlarini moslashtirish uchun imlo ustida mutaxassislar ishlayotganini maʼlum qilgan edi. 2017-yil 12-aprelda Prezident Nazarboyev „Egemen Qazaqstan“ davlat gazetasida 2025-yilgacha lotin alifbosiga o‘tish haqida qarori farmon bilan amalga oshirilgani haqida maqola chop etdi.

Nazarboyev sovet hokimiyati davrida "qozoq tili va madaniyati vayron bo‘lganligini, kirill alifbosiga chek qo‘yish milliy o‘zlikni qayta tiklashda foydali ekanini taʼkidladi. Yangi lotin alifbosi ham rus tilining mamlakatdagi ikkinchi rasmiy tili boʻlganligi sababli anʼanaviy rus taʼsirini zaiflashtirishga qaratilgan qadamdir. Dastlab taklif qilingan lotin alifbosi digraflardan (masalan, „sh“, „ch“) va diakritiklardan („ä“ yoki „ç“ kabi) qochishga harakat qildi. Darhaqiqat, prezident Nazarboyev yangi alifboda „ilgak va ortiqcha nuqtalar bo‘lmasligi“ni aniq taʼkidlagan edi. Buning oʻrniga kirill alifbosining lotin harflariga transliteratsiyasiga asoslangan yangi alifbo toʻgʻridan-toʻgʻri lotin ekvivalenti boʻlmagan qozoq harflarini belgilash uchun apostroflardan foydalangan boʻlar edi.Bular qoraqalpoq lotin alifbosi va oʻzbek alifbosiga oʻxshaydi.

2017-yilgi lotin alifbosining qayta koʻrib chiqilgan versiyasi 2018-yilning fevralida eʼlon qilingan edi. Prezidentning 2018-yil 19-fevraldagi 637-son qarori bilan 2017-yilgi qarorga o‘zgartirishlar kiritilib, apostroflardan foydalanish to‘xtatilib, diakritik va digrafik belgilar bilan almashtirildi. Shunisi eʼtiborga loyiqki, yangi alifboda oʻtkir urgʻu ishlatiladi. Lotin alifbosiga oʻtishni osonlashtirish uchun bir nechta web-ilovalar va saytlar ishga tushirildi. Ulardan biri Qozogʻiston haqidagi yangiliklar va boshqa maʼlumotlarni yangi lotin alifbosidan foydalanadigan Qazlatyn.kz internet portalidir.

2021-yil aprel oyida qozoq tili uchun lotin yozuvi ommaga taqdim etildi.Bu yozuv xalq tomonidan yaxshi qabul qilindi. Boshlang‘ich maktablar 2023-yildan boshlab faqat yangi lotin yozuvidan foydalanishni boshlaydi. Oʻtish 2031-yilgacha yakunlanishi kutilmoqda.

Eng soʻnggi ishlanmalar

Qozoq-lotin alifbosi (2021-yil aprel)

2021-yil yanvar oyida qozoq-lotin alifbosining yangi tahriri taqdim etildi, unda Ä ä (Ə ə), Ö ö (Ö ö), Ü ü (Ü u), Ğ ğ (G g), Ū ū , Ŋ ŋ (NG ng) va Ş ş (Sh sh) harflari kiritildi. 22- apreldagi keyingi qayta koʻrib chiqishda Ŋ ŋ ni Ñ ñ ga oʻzgartirildi. Ushbu versiya 2023-yildan boshlab rasman joriy qilinadi.

Arab yozuvi

Arab yozuvi Xitoyning Shinjon-Uygʻur avtonom viloyati, Ili qozoq avtonom prefekturasidagi qozoqlar uchun rasmiy alifbo hisoblanadi. Arab yozuvi Qozogʻiston hududiga ilk bor XI asrda kirib kelgan va 1929-yilda lotin alifbosi joriy etilgunga qadar anʼanaviy tarzda qozoqcha yozish uchun ishlatilgan. 1924-yilda qozoq ziyolisi Ahmet Baytursinov arab yozuvini qozoq tiliga ko‘proq moslashtirish uchun isloh qilishga urindi. ۆ‎, گ‎, ڭ‎, پ‎ va چ‎ harflari arab tilida uchramaydigan tovushlarni ifodalash uchun ishlatiladi.

1929-yilgacha qozoq tili uchun ishlatilgan alifboga asoslangan oʻzgartirilgan arab yozuvi Eron va Afgʻonistonda ham qoʻllaniladi.

Qozoq-arab alifbosi 29 ta harf va bitta raqamdan iborat boʻlib, soʻz boshida oldingi unlilarni yaratish uchun „yuqori hamza“ ishlatiladi. Alifbo yozilgan yoʻnalish oʻngdan chapga. Asl arab yozuvidan, yaʼni abjaddan farqli oʻlaroq, qozoq arab yozuvi haqiqiy alifboga oʻxshaydi, chunki har bir tovush oʻz harfiga ega va har bir soʻzdagi har bir tovush tilning yozma shaklida yozilgan. Arab yozuvini abjaddan alifboga oʻtkazish islohoti XX asr boshlarida tilshunos Ahmet Baytursinov tomonidan amalga oshirilgan.

Hozir Xitoy, Pokiston, Afgʻoniston, Eron va Yaqin Sharqning boshqa mamlakatlarida yashovchi qozoqlar arab yozuvidan foydalanadilar.

Qozoq arab alifbosining shakllari

Qadimgi turkiy alifbo

Oʻrxon-Yenisey harflari shakli boʻyicha german runlari bilan yuzaki oʻxshashlikka ega va shuning uchun baʼzan runlar deb ataladi. German runalaridan farqli oʻlaroq, qadimgi turkiy yozuv oʻngdan chapga, german runlari esa odatda chapdan oʻngga yozilgan. V-X asrlarda Qozog‘iston hududining ayrim hududlarida bu yozuv ishlatilgan. Yozuvlarning tili birinchi Turk xoqonligi tili edi.

Qipchoq-arman

XII-XIII asr oxirlarida Armaniston podsholigidan ko‘chib kelgan armanlar qipchoq tilida keng qamrovli liturgik, huquqiy va boshqa adabiyotlarga ega bo‘lgan. Ular eski qozoq tilidan faqat arman-xristian lug‘atining ko‘pligi bilan farq qiladi. Bu matnlar arman alifbosidan foydalangan holda yozilgan. Ularning butun dunyo boʻylab oʻrnashib qolgan avlodlari, deyarli XIX asr oxirigacha arman-qipchoqlar ish daftarlari, shaxsiy yozishmalar va boshqalarni yozishgan.

Manbalar

uz.wikipedia.org