Qozogʻiston konstitutsiyaviy referendumi (2022)
Qozogʻiston konstitutsiyaviy referendumi yoki
Respublikalik referendum (qozoqcha: Respublikalyq referendum) — 5-iyun 2022-yilda boʻlib oʻtgan konstitusiyaviy referendum. Qozogʻiston Respublikasi prezidenti Qasim-Jomard Toqayev 29-aprel 2022-yilda Qozogʻiston xalq assambleyasida konstitusiyaviy referendum oʻtkazish boʻyicha taklif qildi. Referendumda 56ta oʻzgartirish taklif qilingan. Bu mustaqil Qozogʻistonda boʻlib oʻtgan uchinchi referendum va qariyb 27 yil davomida birinchi referendum boʻldi, oxirgi referendum 1995-yilda oʻtkazilgan. Bu, shuningdek, 1995-yilgi Qozogʻiston konstitutsiyasi ratifikatsiya qilingandan soʻng dastlab qabul qilingan qonunga muvofiq, respublika referendumi sifatida oʻtkaziladigan birinchi referendum boʻlib ham hisoblanadi.
Yangi taklif qilingan oʻzgarishlar birinchi marta Prezident Qosim-Jomart Toqayev tomonidan 2022-yil mart oyida boʻlib oʻtgan Xalqga Murojaatnomasi chogʻida mamlakatda sodir boʻlgan iqtisodiy sharoitning yomonlashuvi va jadal siyosiy islohotlarga chaqiriqlarning kuchayishi natijasida yuzaga kelgan zoʻravon tartibsizliklarga javoban e’lon qilingan. Ushbu hodisalar 2022-yilning yanvar oyida boʻlib oʻtgan edi. Toqayevning murojaatidan soʻng u parlament bilan birgalikda konstitutsiyaga oʻzgartirishlar kiritish boʻyicha takliflar ishlab chiqish boʻyicha ishchi guruh tuzdi va 2022-yil aprel oyida Konstitutsiyaga kiritilgan oʻzgartirishlar loyihasi dastlab Toqayev tomonidan Konstitutsiyaviy kengashga tasdiqlash uchun taqdim etilgan holda jamoatchilikka taqdim etildi. [4] Tuzatishlar loyihasini ishlab chiqish jarayonida deputatlar va qozoq rasmiylari tomonidan qozoq tili bilan bir qatorda rus tilidan ham umumiy rasmiy til sifatida qoʻllanilishi va eng muhimi, sobiq prezident Nursulton Nazarboyevning holati oʻzgarishlari sifatida qarshiliklarga uchragan imtiyozlari bilan bogʻliq bir qancha munozarali taklif qilingan oʻzgartirishlar kiritildi. Unga „mustaqil Qozogʻiston asoschisi“ degan yangi faxriy unvon berish taklifi ilgari surildi, bu esa ommaviy noroziliklardan soʻng bekor qilindi.
2022-yil 29-aprelda Prezident Toqayev konstitutsiyaga kiritilgan oʻzgartirish va qoʻshimchalarni maʼqullash uchun respublika referendumini oʻtkazish gʻoyasini ilgari surdi. May oyi boshida parlament konstitutsiyaga oʻzgartirish va qoʻshimchalar toʻplami boʻyicha loyihasini qabul qildi, keyin esa Toqayev tomonidan imzolangan, referendum oʻtkazish sanasini prezident farmonida belgilandi.
Tarixi
Qozogʻiston Konstitutsiyasiga jiddiy oʻzgartirishlar kiritish talablari Nursulton Nazarboyevning prezidentlik davriga borib taqaladi. Qozogʻiston Oliy Kengashi tarqatib yuborilgan holda prezidentlik faoliyatining birinchi muddatida u 1995-yil avgustida boʻlib oʻtgan konstitutsiyaviy referendumni boshqargan va bu uning ijro hokimiyatini sezilarli darajada kengaytirgan. Parlamentni tarqatib yuborish huquqi, shuningdek, Konstitutsiyaviy sudni Nazarboyevga konstitutsiyaga erkin oʻzgartirishlar kiritish vakolatini amalda bergan maslahatchi organga aylantirish kabilari Qozogʻistonda avtoritar boshqaruvga olib keldi, chunki hokimiyatning barcha tarmoqlari bunga majbur boʻlgan edi. Siyosiy muxolifat tomonidan boykot qilingan 1995-yilgi avgust referendumi keyinchalik saylovchilarning 90% tomonidan maʼqullandi va mahalliy kuzatuvchilar tomonidan soxtalashtirilganlikda ayblandi.
Yillar davomida muxolifat va hukumatning oʻzi tomonidan konstitutsiyani isloh qilishga bir necha bor urinishlar qilindi. Sobiq sovet respublikalarida sodir boʻlgan rangli inqiloblar fonida 2004-yil oxirida Qozogʻiston Demokratik Kuchlarining Muvofiqlashtiruvchi Kengashi tashkil etilgan boʻlib, unga bir qancha muxolif partiyalar kirdi va unga Majilisning sobiq raisi Jarmaxan Tuyaqbay rahbarlik qildi. Muvofiqlashtiruvchi kengash siyosiy islohotlarni amalga oshirishga qaratildi va 2005-yilgi prezidentlik saylovlari oldidan oʻzining taklif qilingan Qozogʻiston konstitutsiyasi loyihasini ishlab chiqildi. Biroq, 2005-yil avgust oyida loyiha uchun varaqalar tarqatilgunga qadar politsiya tomonidan musodara qilinadi. Shunga qaramay, Nazarboyevga qarshi prezidentlik poygasida qatnashgan yetakchi muxolifatchi Tuyaqbay yangi konstitutsiya uchun saylovoldi tashviqotini olib bordi, unda prezidentlik muddatini bir marta cheklash va amaldagi prezidentning qarindoshlarining siyosiy lavozimlarni egallashini taqiqlash nazarda tutilgan edi. Har qanday saʼy-harakatlarga qaramay, Nazarboyev 2005-yilgi prezidentlik saylovlarida oʻzining uchinchi muddatga nomzodini gʻalaba qozonishini bemalol davom ettirdi, Tuyaqbay esa natijalarni tan olishdan bosh tortdi va saylovni bekor qilishga urinib koʻrdi, bu esa yangi konstitutsiyaning amalga oshirilishi uchun barcha imkoniyatlardan voz kechilganini aniqlandi. Janaoʻzen qirgʻini va 2012-yilgi qonunchilik saylovlaridan soʻng, oʻsha paytdagi muxolifatdagi Umummilliy sotsial-demokratik partiyani boshqargan Tuyaqbay siyosiy islohotlar va konstitutsiyaga oʻzgartirishlar kiritishni muhokama qilish uchun 2012-yilning kuzida umummilliy Qurultoy oʻtkazish imkoniyatini taklif qildi. 2017-yilda Prezident Nazarboyev konstitutsiyaviy islohotlarni taklif qildi, bunda birinchi marta parlamentga koʻproq vakolatlar berish va hokimiyat tarmoqlari oʻrtasida vakolatlarni koʻproq taqsimlashga ruxsat berish orqali ijro hokimiyati vakolatlarini qisqartirdi, ammo bu siyosiy plyuralizmni kuchaytirmagan edi.
2019-yil mart oyida prezident Nazarboyev iste’foga chiqqanidan soʻng, Qozogʻiston fuqarolik jamiyati va ijtimoiy tarmoqlarda siyosiy faollik kuchayishi bilan jamoatchilik bosimi yangi qadam bosgan prezident Qosim-Jomart Toqayevga nisbatan liberal islohotlarni amalga oshirishi uchun kuchayadi. 1993-yilda Qozogʻistonning birinchi konstitutsiyasining muallifi boʻlgan Qozogʻiston SSR Oliy Kengashining sobiq raisi Serikbolsin Abdildin uning qaytarilishini qoʻllab-quvvatladi. 201-yilgi prezidentlik saylovlarida nomzodlar Amirjan Qosanov va Sadibek Tugel oʻz saylovoldi tashviqotlarida Konstitutsiyani oʻzgartirishga chaqirishdi, Qosanov esa prezident-parlament tizimiga oʻtishni rejalashtirdi, Tugel esa “demokratik qadriyatlarni targʻib qilish uchun Qozogʻistonning yangi konstitutsiyasi loyihasi boʻyicha referendum oʻtkazishni taklif qildi. 2019-yil avgust oyida Konstitutsiya kunida “Oyan, Qazaqstan” (Uygʻon, Qozogʻiston) harakati faollari Olmaota shahrida konstitutsiyani parlament tizimiga asoslangan islohotni talab qilib yurish oʻtkazadilar. “Aq Jol” demokratik partiyasi 2021-yilgi qonunchilik saylovlari uchun saylovoldi dasturida “prezidentlik tizimidan parlament tizimiga bosqichma-bosqich oʻtish”ni ham talab qiladi. Siyosiy tahlilchilarning fikricha, Prezident Toqayev koʻpayib borayotgan chaqiriqlarga qaramay, konstitutsiyani isloh qilishdan unchalik manfaatdor emas boʻlgan, chunki uning oʻtmishdoshi Nazarboyev hamon turli nufuzli davlat lavozimlariga, xususan, prezidentlikdan iste’foga chiqqanidan keyin Oliy Kengash raisligiga ega boʻlib, Toqayevni amalda qoldiradi.
2022-yilning Yanvar hodisalari
Janaoʻzen shahrida avvaliga yanvar oyi boshida suyultirilgan gazning keskin narhi oʻsishiga qarshi norozilik namoyishlari boshlanganida, ommaviy norozilik tezda butun Qozogʻiston boʻylab tarqaladi, chunki qozoq namoyishchilari iqtisodiy, ijtimoiy va eng muhimi, parlament tizimidan tortib, siyosiy islohotlar oʻtkazishga chaqirishadi. Bosh vazir ijro etuvchi hokimiyatga ega boʻlib, hukumat tarmoqlari oʻrtasida kuchliroq nazorat va muvozanatni saqlab qolgan 1993-yildagi avvalgi konstitutsiyaga qaytish talab qilinadi, chunki ular soʻnggi yillarda qozoq fuqarolarining turmush darajasi Qozogʻiston hukumati oʻsib borayotgan muammoni qayta-qayta eʼtibordan chetda qoldirganini taʼkidlaydilar.
Prezident Toqayev bir qarashda namoyishlarni toʻliq qondirish uchun unchalik koʻp ish qilmaydi, buning oʻrniga jamoatchilikni jamoat tartibini buzmaslikka undaydi va hukumatga Janaoʻzendagi kuchayib borayotgan vaziyatni oʻrganishga koʻrsatma beradi. Biroq, namoyishlar va politsiya oʻrtasida shiddatli toʻqnashuvlar sodir boʻlganligi sababli, norozilik namoyishlari, xususan, eng yirik shahar Olmaotada tartibsizliklarga aylanadi. Bunga javoban Toqayev telemurojaati chogʻida tinchlanishni soʻrab, namoyishchilarning barcha qonuniy talablari koʻrib chiqilishini e’lon qiladi va jamoatchilikni provokatsiyalarga berilmaslikka chaqiradi. Ommaviy tartibsizliklar susaymagan holda, Toqayev butun mamlakat boʻylab favqulodda holat e’lon qiladi va Bosh vazir Asqar Mamin boshchiligidagi hukumatni iste’foga chiqaradi. Toqayev, shuningdek, sobiq prezident Nazarboyevni Xavfsizlik Kengashi raisi sifatidagi yetakchi rolidan ozod qiladi va shu tariqa oʻziga koʻproq vakolatlar oladi. Qozogʻiston harbiylari va Kollektiv Xavfsizlik Shartnomasi Tashkiloti qoʻshinlari koʻmagida tartibsizliklar shafqatsizlarcha bostiriladi, chunki Toqayev tinch aholiga qarshi halokatli kuch ishlatishni buyuradi, tartibsizliklar yuzlab odamlarning hayotiga zomin boʻladi va rasmiy hisob-kitoblarga koʻra zarar miqdori 2 milliard dollardan ortiq mablagʻni olib keladi.
Fojiali voqealardan soʻng Prezident Toʻqayev 2022-yil 11-yanvar kuni qonun chiqaruvchi organning quyi palatasi – Majilisda nutq soʻzlaydi. U yerdan “keng va konstruktiv muloqot asosida tayyorlanadigan siyosiy islohotlarning yangi paketini e’lon qiladi. Fuqarolik jamiyati va ekspertlar ishtirokida” va dastlab 2022-yil sentabrga moʻljallangan boʻlajak Davlat Murojaatnomasida taqdim etiladi. Keyinchalik Toqayev 2022-yilning fevralida xorijiy elchilar bilan uchrashuv chogʻida tartibsizliklar uchun “qasos yoki qutblanish”ga intilmasligini va uning ma’muriyati “keng koʻlamli siyosiy va iqtisodiy islohotlar”ni amalga oshirishini yana bir bor ta’kidlaydi. Toqayevning soʻzlariga qaramay, Human Rights Watch tashkiloti mahalliy inson huquqlari guruhlari va mustaqil ommaviy axborot vositalari guvohi boʻlgan norozilik namoyishlarida qatnashgan va qatnashmagan Qozogʻiston fuqarolariga nisbatan koʻplab qamoqxonalardagi qiynoqlar, shafqatsiz munosabat va qamoqxonada oʻlim holatlari haqida xabar beradi.
Qonunchilikka oʻzgartirishlar loyihasini ishlab chiqilishi
Qozogʻiston jamiyatida Prezident Toqayev talab qilingan islohotlarni amalga oshirish boʻyicha qanday tashabbus koʻrsatishi borasida savollar paydo boʻldi. Taniqli siyosatshunoslar, siyosatchilar va jamoat arboblari orasida parlament tuzilmasi, saylov tizimidagi oʻzgarishlar hamda boshqa nodavlat partiyalarning rolini oshirish boʻyicha takliflar bildirildi.
2022-yil 29-yanvar kuni Prezident Toqayev “Xabar” agentligiga bergan intervyusida Qozogʻistonda “parlament va partiyaviy tizim”ni isloh qilish haqida “jiddiy oʻylayotganini” va “turli ijtimoiy va siyosiy kuchlarni umumiy belgiga olib keladigan magnit” boʻlib xizmat qilayotganini ma’lum qildi.
2022-yil fevral oyi boshida prezident Toqayev avvalroq mart oyining oʻrtalarida Xalqqa Murojaatnomasida siyosiy islohotlar toʻplamini e’lon qilishi xabar qilingan edi. Bu 16-mart kuni, Toqayev parlamentdagi nutqida Qozogʻistonni demokratlashtirishga qaratilgan bir qator konstitutsiyaga oʻzgartirishlar kiritishni taklif qilganida yuz berdi, ular quyidagida:
Toqayevning takliflari jamoatchilik jamiyati va ijtimoiy tarmoqlarda turlicha kutib olindi, hukumatparast va muxolifatdagi turli siyosiy tahlilchilar va arboblar turli fikrlarni bildirishdi. Ayrimlar prezidentning siyosatdagi ustunligini olqishladilar, boshqalari esa yangi eʼlon qilingan islohotlar shunchaki „kosmetik“ ekanligini va Qozogʻiston siyosiy tizimiga hech qanday tez oʻzgarishlar olib kelmasligini yana bir bor taʼkidlab, Toqayev hali ham mavjud ijroiya hokimiyatlarining koʻpchiligini saqlab qolishini taʼkidladilar. 2022-yil aprel oyida Nur-Sultonga tashrifi chogʻida Tashqi ishlar vaziri Muxtor Tleuberdi bilan uchrashuv chogʻida Fuqarolik xavfsizligi, demokratiya va inson huquqlari boʻyicha kotib oʻrinbosari lavozimini egallagan amerikalik diplomat Uzra Zeya taklif etilayotgan oʻzgarishlarni olqishladi va Amerika Qoʻshma Shtatlarining Toqayev islohotlarini toʻliq amalga oshirishda Qozogʻistonga yordam berishdan manfaatdorligini aytdi.
Prezident Toqayev 2022-yil 22-aprel kuni Vazirlar Mahkamasi yigʻilishida ishchi guruh tomonidan tayyorlangan oʻzgartirishlarni koʻrib chiqish uchun Konstitutsiyaviy kengashga taqdim etganini e’lon qilib, taniqli huquqshunos olimlar, Inson huquqlari boʻyicha vakil, parlament va davlat vakillarini ta’kidladi va organlar yangi konstitutsiyaviy tuzatishlar loyihasini ishlab chiqishda ishtirok etdi. U yerdan Toqayev qonunchilarni parlamentning qoʻshma majlisida qonunlarni zudlik bilan koʻrib chiqishga chaqirdi va ishchi guruh tomonidan taklif qilingan barcha oʻzgartirishlarni qoʻllab-quvvatlashini bildirdi.
Referendumga tayorgarlik
Prezident Toqayev 2022-yil mart oyidagi Xalqqa Murojaatnomasidan soʻng 28-mart kuni oʻz ma’muriyati rahbari oʻrinbosari Erjan Jienboyev boshchiligida Respublika Konstitutsiyasiga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritish boʻyicha takliflar ishlab chiqilishini nazorat qiluvchi ishchi guruh tuzishni buyurgan edi. Adliya vaziri Qanat Musin 2022-yil aprelida yakunlanishi kutilayotgan loyihani ishlab chiqish bilan Murojaatnomasida Toqayev tomonidan ilgari surilgan Konstitutsiyaga taklif qilingan oʻzgartirishlar kiritilgan Milliy rejani taqdim etdi.
2022-yil 23-fevral kuni Senat raisi Mäulen Ashimbaev NeKurultay YouTube kanaliga bergan intervyusida yangi islohotlar yoʻlidagi ishlar haqida fikr bildirdi va Tahlil maktabi va Yosh ekspertlar klubi – Senat qoshida tuzilgan va qonun loyihalarini ishlab chiqishda yordam beruvchi platforma “Yangi Qozogʻiston” konsepsiyasini amalga oshirish ustida ishlanayotgani maʼlum boʻldi.
Qarama-qarshi takliflar
Nursulton Nazarboyev boʻyicha Sobiq prezident Nursulton Nazarboyevning qozogʻistonlik namoyishchilar noroziligining asosiy nishoni boʻlganligi sababli 2022-yil yanvaridagi tartibsizliklar ortidan parlament 2022-yil 2-fevralda Nazarboyevning iste’foga chiqqanidan keyin saqlab qolgan vakolatlarini bekor qiluvchi qonunga oʻzgartirishlar kiritish uchun ovoz berdi. Prezident sifatida, jumladan, Xavfsizlik Kengashi va Xalqlar Assambleyasiga umrbod raislik qilish, shuningdek, ichki va tashqi siyosatning muhim sohalariga veto qoʻyish huquqi. Qonunchilikka qaramay, Nazarboyev parlamentda nutq soʻzlash, muhim masalalarni muhokama qilishda hukumat majlislarida, shuningdek, Konstitutsiyaviy kengash majlislarida qatnashish huquqini saqlab qoldi. U, shuningdek, 2000-yilda qabul qilingan konstitutsiyaviy qonun “Elbasy” (“millat yetakchisi”) boʻlib, 2010-yilgi oʻzgartirishga koʻra, unga oilasi bilan birga jinoiy taʼqibdan alohida immunitet bergan. Natijada, bu Nazarboyevning imtiyozlaridan yanada mahrum qilish talablarini keltirib chiqardi, bunda parlament raisi Erlan Qoʻshanov “Qozogʻiston Respublikasining Birinchi Prezidenti – Elboshi toʻgʻrisida”gi konstitutsiyaviy qonunga oʻzgartirishlar kiritish boʻyicha boshqa rejalarni rad etdi. 2022-yil aprel oyida Adliya vaziri Qanat Musin ham vazirlikning qonunga oʻzgartirish kiritish imkoniyatlarini rad etdi va har qanday oʻzgartirishlar birinchi navbatda “aholi fikriga” asoslanishini va qaror parlament aʼzolariga havola qilinishini taʼkidladi.
Referendum
Parlament qarori
Birinchi bosqich (2022-yil 4-may) Ikkinchi boshqich (2022-yil 5-may) Referendum byulleteni
Referendumni kuzatishlar
Soʻrovnomalar
Referendum oʻtkazish boʻyicha
Taklif etilgan oʻzgartirishlar boʻyicha
Referendumda ishtirok etish
Exit polls (soʻrovnomalari)
Referendum natijasi
Xalqaro tabriklashlar
Oʻzbekiston
6-iyun kuni Oʻzbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev va Qozogʻiston Prezidentlari Qosim-Jomart Toʻqayev oʻrtasida telefon orqali muloqot boʻlib oʻtdi. Prezident Qozogʻiston rahbarini mamlakat Konstitutsiyasiga oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish masalasi boʻyicha umumxalq referendumi muvaffaqiyatli oʻtgani bilan tabrikladi. Oʻzbekiston-Qozogʻiston strategik sheriklik va ittifoqchilik munosabatlarini mustahkamlash masalalari koʻrib chiqilib, mintaqaviy kun tartibi yuzasidan fikr almashildi. Ikki tomonlama savdo-iqtisodiy, sarmoyaviy, transport-kommunikatsiya, ilmiy-maʼrifiy, madaniy-gumanitar hamkorlikning ustuvor loyihalarini ilgari surish boʻyicha kelishuvlarni oliy darajada amalga oshirishga alohida eʼtibor qaratildi. Bundan tashqari, mintaqaviy hamkorlik istiqbollari, xalqaro tashkilotlar doirasidagi yaqin va samarali muloqotni davom ettirish masalalari muhokama qilindi.
Yana qarang
Manbalar
uz.wikipedia.org