Qoʻrqit ota kitobi
"Qoʻrqit ota kitobi" („Kitab-i Dadam Qorqud ala lisan-i taifa-i Ogʻuzan“ (Oʻgʻuz qabilalarining tilida Dadam Qoʻrqud kitobi) — oʻgʻuz turk dostoni. Ozarbayjon xalq adabiyotining eng qadimiy yozma obidasi (XI-XII asrlar).
Anʼanaga koʻra „Kitobi Dada Qoʻrqud“da dostonlarning muallifligi Dada Qoʻrqudga tegishli deyiladi. XIV asr tarixchilaridan Oybek ad-Davadori va Fazlulloh Rashidaddin Dada Qoʻrqudning Muhammad paygʻambar davrida yashaganini hamda turklar tomonidan elchi sifatida uning yoniga joʻnatilganini yozganlar. Doston muqaddimasida ham Dada Qoʻrqudning Muhammad paygʻambar zamonida yashagani qayd etiladi.
Dostonlarning asosiy syujeti quyidagi oʻn ikki boʻy (doston)dan iborat: „Dirsaxon oʻgʻli Boʻgʻochxon“ dostoni, „Solor Qozon uyining talon-toroj boʻlganligi haqida doston“, „Boyburabekning oʻgʻli Bamsi Bayrak“ dostoni, „Qozonbek oʻgʻli Oʻrozbekning tutqun boʻlgani haqida doston“, „Duxoxoʻja oʻgʻli Dali Domrul“ dostoni, „Kanglixoʻja oʻgʻli Xontoʻrali“ dostoni, „Qozilikxoʻja oʻgʻli Yaganak“ dostoni, „Basatning Tepakoʻzni oʻldirganligi haqida doston“, „Bagil oʻgʻli Emron“ dostoni, „Ushunxoʻja oʻgli Sakrak“ dostoni, „Solor Qozonning tutqun boʻlgani va oʻgʻli Oʻroz qutqargani haqida doston“, „Ichoʻgʻoʻzning Tashoʻgʻoʻzga itoat etmagani va Bayrakning oʻlimi haqida doston“.
Kitob tarixi
Ildizi mifologik dunyoqarashga 0зborib taqaluvchi Dada Qoʻrqud dostonlari XI asrda „Kitobi Dada Qoʻrqud“ nomi bilan qogʻozga tushirilgan, qoʻlimizga yetib kelgan nusxalar esa XVI asrda koʻchirilgan qoʻlyozmalardir. Obidani ilk bora tadqiqotga jalb etgan nemis sharqshunosi Fridrix fon Ditsin fikricha, bu yerdagi baʼzi mifologik syujetlar, masalan, Tepakoʻz obrazi Gomerning „Odisseya“ dostonidagi Polifem obrazi bilan qiyoslaganda qadimiyroq hisoblanadi. Hozirgacha „Kitobi Dada Qoʻrqud“ning ikki qoʻlyozmasi maʼlum. Bulardan biri — nemis sharqshunosi F.fon Dits tomonidan Istanbuldan Germaniyaga olib borilgan va Drezden shahri kutubxonasiga sovgʻa qilingan bir muqaddima va oʻn ikki boʻydan (dostondagi alohida-alohida hikoyalar boʻy deb nomlanadi) iborat boʻlgan Drezden nusxasi, narigisi esa XX asrning 50-yillarida Vatikanda topilgan bir muqaddima va olti boʻydan iborat nusxadir.
Fanga XIX asrdan maʼlum boʻlgan „Kitobi Dada Qoʻrqud“ning faqatgina ikki qoʻlyozmasi (Drezden va Vatikan) maʼlum. Drezden nusxasi ustida keyinroq „Kitab-i Dadam Qorqud ala lisan-i taifa-i Ogʻuzan“ (Oʻgʻuz qabilalarining tilida Dadam Qoʻrqud kitobi) deb yozilgandi va yangi bir nusxasi asosi 1556-yil avgustda qoʻyilgan Drezdendagi Qirol Kutubxonasidan olingan, 1972-yil avgustda Bokuga olib kelinib, Ozarbayjon Fanlar Akademiyasiga beriladi va Qoʻlyozmalar Institutida kengroq tafsilotlar bilan tadqiq etilgan. Bu nusxa muqaddima va 12 boʻydan, Vatikan nusxasi esa ayni muqaddima va 6 boʻydan iborat. Bundan koʻrinib turibdiki, har 2 nusxa qadimiyroq nomaʼlum bir nusxadan koʻchirilgan. Ozarbayjon Fanlar akademiyasi Qoʻlyozmalar Institutida „Dada Qoʻrqud“ning dunyodagi uchinchi qoʻlyozma nusxasi tayyorlandi.
„Qo'rqit ota kitobi“ („Qoʻrqut ota kitobi“) — oʻrta asrlar oʻgʻuz eposining yuksak namunalaridan biri. Uning tarkibiga kirgan hikoya va dostonlarning ayrimlari 7—8-asrlarda ogʻzaki ravishda yaratila boshlangan. Asosiy dostonlari 9—10-asrlarda oʻgʻuzlar Sirdaryoning quyi oqimlari va Orol dengizi atroflarida yashagan davrlarda yuzaga kelgan. Ular bu ulkan yodgorlikning tarkibida hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻlib, Qoʻrqut haqidagi afsona va rivoyatlarning ogʻzaki ravishda Turkiston xalqlari orasida keyingi davrlargacha saklanib qolishiga sabab boʻlgan.
Oʻgʻoʻz qabilalarining saljuqiylar rahnamoligida Gʻarbga siljishi natijasida ilgari yaratilgan dostonlar va rivoyatlarga yangilari qoʻshilib, Kavkaz va Kichik Osiyoda Koʻrqut va Qozonbek (Solor K°zon) haqida butun bir dostonlar turkumi vujudga keldi. Ogʻzaki ravishda yaratilgan va kuylanib kelingan bu asarlar bizga nomaʼlum shaxs tomonidan oʻzonlar (baxshilar)dan yozib olinib, 15-asr oʻrtalarida „Kitobi dadam qoʻrqutQ.“ga tartib berilgan. Ogʻzaki kuylanib kelingan dostonlar „Kitobi dadam qoʻrqutQ.“ tarkibiga kiritilganda, ularga muayyan bir adabiy ishlov berilgan.
„Kitobi dadam qoʻrqutQ.“ kirish qism va 12 ta boʻy (doston)dan iborat. Kirish qismida Koʻrqut ota haqida maʼlumotlar berish bilan birga uning nomidan bir qancha otalar soʻzi (xalq maqollari) keltirilgan. Kitobga kiritilgan dostonlar quyidagilardir: 1. Dirsaxon oʻgʻli Boʻgʻochxon. 2. Solor Qozon uyining talon-toroj boʻlganligi. 3. Boyburabekning oʻgʻli Bamsi Bayrak. 4. Qozonbek oʻgʻli Oʻrozbekning tutqun boʻlgani. 5. Duxoxoʻja oʻgʻli Dali Domrul. 6. Kanglixoʻja oʻgʻli Xontoʻrali. 7. Qozilikxoʻja oʻgʻli Yaganak. 8. Basatning Tepakoʻzni oʻldirganligi. 9. Bagil oʻgʻli Emron. 10. Ushunxoʻja oʻgli Sakrak. 11. Solor Qozonning tutqun boʻlgani va oʻgʻli Oʻroz qutqargani. 12. Ichoʻgʻoʻzning Tashoʻgʻoʻzga itoat etmagani va Bayrakning oʻlimi.
„Kitobi dadam qoʻrqutK“ning ikki qoʻlyozmasi bizgacha yetib kelgan. Ular Drezden va Vatikan kutubxonalarida saqlanadi. Bu qoʻlyozmalarni olimlar 19-asrdan boshlab oʻrganib keladilar. Uni rus tiliga dastlab V.V. Bartold tarjima qildi va 1894—1904-yillarda 1—3 va 5-dostonlarini asl nusxa bilan birgalikda nashr etdi (1962-yilda toʻla ravishda nashr etildi). Turkiyada dastlab Kilisli Muallif Rifat 1916-yilda toʻla ravishda nashr etdi. Undan keyin Oʻrxon Shoyiq Koʻkyoy, Muharram Ergin nashrlari yuzaga keldi. Ozarbayjonda ham 1939-yildan beri muntazam ravishda nashr etilib, oʻrganilib kelinadi. Oʻzbekistonda esa 1939-yilda Hodi Zarif kitob tarkibidagi uchinchi doston „Bamsi Bayrak“ni „Oʻzbek folklori“ majmuasida nashr etgan, xolos.
„Kitobi dadam qoʻrqutQ.“ dunyo miqyosida keng oʻrganilib kelinayotgan, oʻgʻoʻz va boshqa turkiy xalqlar tarixi, folklori, etnografiyasini oʻrganishda katta ahamiyatga ega asarlardan biridir.
Boʻy (doston)larda mifologik dunyoqarash
Dada Qoʻrqud dostonining bir qator boʻylarida mifologik dunyoqarash izlariga duch kelishimiz mumkin. Masalan, „Dali Doʻmrul“ dostonida oʻlim eʼtiqodining eski qoldiqlari va buning doston qogʻozga tushirilgan davrdagi diniy qarashlarga koʻra maʼno berilishi oʻziga joy topgan. Bu yerdagi Azroil obrazi dostonning bir qancha boshqa boʻylarida boʻlganidek, asarga Islom qabul qilinishidan keyin kiritilgan va eposning umumiy ruhiga moslashtirilgan. Bu jihatiga koʻra ushbu boʻy oʻlib-tiriluvchi tangrilar haqida qadimiy shumer, bobil, misr afsona va miflari bilan joy almashadi.
Dada Qoʻrqud boʻylarining asosiy mohiyatini yurt va xalqning himoyalanishi, xayr kuchlarini tamsil etuvchi qadimiy oʻgʻuzlarning yot elli ishgʻolchilarga — yomon kuchlarga qarshi hayot-mamot jangini oʻz ahamiyatini hozirgacha yoʻqotmagan bir qancha axloqiy-didaktik qarashlar tashkil etadi. Oʻtgan asrning 50-yillarida sovet totalitar rejimining ideologik bosimi ostida „Dada Qoʻrqud“ eposi milliy adovatni qoʻzgʻatuvchi adabiy manba sifatida taqiqlangan, faqat 60-yillar boshlarida „oqlangan“ edi.
Dastlabki tarjima
"Kitobi Dada Qoʻrqud" eposining bizga yetib kelgan qoʻlyozma nusxalarining koʻchirilish tarixi XVI asr deb taxmin qilinadi. Boʻylarda oʻrta asrlar dostonlarimiz sifatida nasr va sheʼr parchalari navbatlashsa ham ushbu sheʼr parchalari oʻrta asrlarning poetika qonunlariga juda kam mos keladi. Baʼzi tadqiqotchilar fikricha, „Kitobi Dada Qoʻrqud“da vaqti bilan baʼzi boshqa qadimiy turkey dostonlar kabi boshdan-oxirigacha sheʼr bilan yozilgan, keyinchalik xotiralarda asosiy motivlar qolganligi sababli qogʻozga tushirilganda nasr koʻrinishida qayta tiklangan. Obida haqida ilk bora nemis olimi F.Dits maʼlumot bergan va „Tepakoʻz“ boʻyini nemis tiliga tarjimasi bilan chop etgan (1815). T.Noldeke asari Drezden nusxasi asosida chopga tayyorlashni xohlagan. V.V.Bartold 1894—1904-yillarda asarning 4 boʻyini rus tiliga oʻgirib nashr qilgan. U 1922-yilda dostonning toʻliq tarjimasini tugatgan, ushbu tarjima 1950-yilda Bokuda (H. Arasli va M.Tahmasb muharrirligi asosida), 1962-yilda esa Moskvada nashr etilgan.
Oʻgʻuzlar orasida
1952-yilda E.Rossi Vatikan kutubxonasida asarning yangi nusxasini topib, italyancha tarjimasi bilan birga nashr qildi. „Kitobi Dada Qoʻrqud“ Turkiyada ilk bora 1916-yilda Kilisli Muallim Rifat, Ozarbayjonda esa 1939-yilda akademik H.Arasli tomonidan nashr qilingan. Keyinchalik asar ingliz, nemis va fors tillariga tarjima qilingan, Angliyada, Shvetsariyada, AQShda va Eronda chop etildi. 1951-yilda „Kitobi Dada Qoʻrqud“ Ozarbayjonda va Turkmanistonda „xalq dushmani“ deb eʼlon qilindi va oʻqilishi taqiqlandi. „Rivojlangan“ sotsializm jamiyatida feodalizm davridan qolgan sanʼat namunasiga „joy topilmadi“. Ozarbayjonda 1957-yilda, Turkmanistonda 1980-yilda qayta tiklandi.
Kitob mavzusi
"Kitobi Dada Qoʻrqud" dostonlari XI-XII asrlarda va avvalroq Ozarbayjonda yuz bergan hodisalardan hikoya qiladi. Dostondagi hodisalarning aksariyati Temirqopi Darband, Barda, Ganja, Darashom, Alinja, Qoratogʻ, Goʻkcha koʻli, Qarachuq togʻi va boshqa joylarda yuz beradi. „Kitobi Dada Qoʻrqud“ni qogʻozga koʻchirgan shaxs Dada Qoʻrqudni bu dostonlarining yaratuvchisi hamda ishtirokchisi sifatida taqdim etadi. Bayot elidan chiqqan bu donishmandni oʻgʻuzning mushkul masalalarini hal qilib, kelajakdan shu tarzda xabar berganini koʻrsatadi. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, Dada Qoʻrqud qabri Darbandda joylashgan. XVII asrning taniqli sayyohlari Avliyo Chalabiy va Adam Olearining „Sayohatnoma“larida bu faktga duch kelish mumkin.
Kitobda joy olgan shaxslar
"Kitobi Dada Qoʻrqud" boʻylarida shijoat koʻrsatgan yigitlarga nom beradi, qiyin vaqtlarda xalq yordamiga keladi, oʻzining dono maslahatlari bilan ularga yoʻl koʻrsatadi. Dada Qoʻrqud nomi, ayni paytda, qoʻmuz bilan bogʻliq. Dostonlarda oʻgʻuzning keksa (Qozonxon, Dirsaxon, Qozilikxoʻja, Bagil, Boybajon, Aruz, Qoragune) va yosh (Bayrak, Uruz, Basat, Yaynak, Sagrak, Qorabudoq, Emron) naslga mansub qahramonlardan soʻz yuritiladi. Qahramonlik ruhi obidaning asosiy gʻoyasini tashkil etadi. „Kitobi Dada Qoʻrqud“ paydo boʻlgan davrning odat-anʼanalari, koʻchmanchi hayot tarsi va boshqalar haqida tarixiy-etnografik maʼlumot bilan boyitilgan. „Kitobi Dada Qoʻrqud“ ayolga yuksak ehtiromi bilan ajralib turadi. Eposning qahramonlik ruhi ayol obrazlarining harakatlarida ham ochiq-oydin koʻrinib turadi. Dostonda ona obrazi alohida diqqatni jalb etadi. Ozarbayjon xalq badiiy tafakkurining obidasi boʻlgan „Kitobi Dada Qoʻrqud“ dostonlarining poetik tili badiiy tasvir vositalariga boy. Ularda xalq tilining nozikliklaridan, maqollar, masal va idiomatik ifodalardan keng, mahorat bilan foydalanilgan. „Kitobi Dada Qoʻrqud“ Ozarbayjon turkchasining tarixini oʻrganish jihatidan boy manba hisoblanadi.
Galereya
Kitobi Dada Qorug'ning dostonining 1300-yilligiga bag'ishlangan oltin tanga (oldingi ko'rinish)
Kitobi Dada Qorug'ning dostonining 1300-yilligiga bag'ishlangan oltin tanga (orqa ko'rinishi)
Kitobi Dada Qorug'ning dostonining 1300-yilligiga bag'ishlangan kumush tanga (oldingi ko'rinish)
Kitobi Dada Qorug'ning dostonining 1300-yilligiga bag'ishlangan kumush tanga (orqa ko'rinishi)
Filmografiya
Ozarbayjon
Turkiya
U toʻgʻrisida yozilganlar
Yana qarang
Xorijiy oʻtishlar
Manbalar
uz.wikipedia.org