Qo‘qon yurishi (1875-1876)

1875—1876-yillardagi Qoʻqon yurishi — 1875—1876-yillarda Qoʻqon xonligini zabt etish maqsadida Rossiya imperiyasi qoʻshinlarining harbiy ekspeditsiyasi.

Yurishning borishi

Xudoyorxon 1868-yilda general-adyutant K. P.Kaufman tomonidan taklif qilingan savdo shartnomasini qabul qildi: bojlar tovar qiymatining 2% dan koʻp boʻlmagan miqdorda undirilishi mumkin edi. 1868-yilda Rossiya bilan tuzilgan tijorat shartnomasi aslida Qoʻqonni unga qaram davlatga aylantirdi. Qoʻqon xonligi hukmdori Xudoyorxon bir necha yillar davomida Turkiston maʼmurlari irodasini itoatkorlik bilan bajardi. Kaufmanning talabiga binoan u Qorateginning bahsli hududlari tufayli Buxoroga qarshi jangovar harakatlarni toʻxtatdi (1869-yil sentyabr — 1870-yil mart). General Abramov otryadiga qarshi kurashda magʻlubiyatga uchraganidan keyin Qoʻqonga qochib ketgan Shahrisabz beklarini Toshkentga yubordi. Shahrisabz vohasini buxorolik zodagonlarga topshirdi (1870-yil avgust).

1871-yilda Kaufman Sankt-Peterburgga Xudoyorxon „biz bilan dushmanlik qilish yoki bizga tanbeh berish haqidagi har qanday fikrdan“ voz kechganini ishonch bilan xabar qildi. Xon hatto 1-darajali Muqaddas Stanislav ordenining olmos nishonlari va „lordlik“ unvoni bilan taqdirlangan. Rus diplomati Struve 1870-yil may oyida Xudoyorxon „saroylar, bozorlar, karvonsaroylar quradi, bogʻlar barpo qiladi, katta bazmlar uyushtiradi“, deb yozgan edi. Ammo katta viloyatlarning boy berilishi va urushdagi magʻlubiyat Qoʻqon xonining obroʻ-eʼtiboriga salbiy taʼsir koʻrsatib, uni soliq yukini oshirishga majbur qildi. Sirdaryoning oʻng qirgʻogʻida, oʻrta va quyi oqimida, shuningdek, Toshkent, Avliyo-Ota, Pishpek va boshqa shaharlarda rus hokimiyatining mustahkamlanishi xon xazinasiga soliq tushumlarini keskin kamaytirdi. Tabiiyki, hukmdorning oʻzi ham, uning atrofidagilar ham yoʻqotishlarni qolgan fuqarolar hisobidan qoplashga harakat qildilar. Oddiy xalqni tovlamachilik bilan butunlay vayron qildilar.

Dehqonlarni mehnatga majburlash keng tarqalgan boʻlib, qoʻllanilgan usullar juda qattiq edi. Masalan, bir paytlar xon ariqlarini qazishga kelmagan dehqonlarni tiriklayin tuproqqa koʻmdirgan. Xonlikda tasavvur qilib boʻlmaydigan soliqlar joriy qilingan: qamishlarga, dasht tikanlariga, koʻlmaklarda tutilgan zuluklarga ham soliq toʻlangan. Keyingi vaqtlarda togʻlardan ariqlar orqali oqib keladigan suvga ham soliq solingan. Faqat nafas olinayotgan havodan soliq olinmagan, xolos. Bulardan tashqari, maosh olmagan sarboz jangchilar oddiygina aholini talon-taroj qilishgan, oʻzlariga yoqqan narsalarni tortib olishgan. Sharqshunos olim A.Kun 1870-yillarning boshlarida Geografiya jamiyatining majlisida Qoʻqonda „xon va uning atrofidagilarga nisbatan umumiy norozilik kasalligi chuqur ildiz otganini“ taʼkidlagan edi. Kaufman Xudoyorxonni tutgan yoʻli zararli ekanligi haqida bir necha bor ogohlantirgan, ammo bu behuda edi.

1873—1874-yillar bahorida Qoʻqon xonligida bir necha bor qoʻzgʻolon koʻtarilgan. Ammo xon ularni har qanday yoʻl bilan yengishga muvaffaq boʻlgan. Koʻpincha qoʻzgʻolonchilar yordam soʻrab Rossiya hukumatiga murojaat qilishgan, ammo iltimoslar doimo rad etildi. 1875-yil bahorida hatto Qoʻqon zodagonlari ham Xudoyorxonga qarshi koʻtarildi: fitnaga bir vaqtlar qudratli shaxs Musulmonqulning oʻgʻliAbdurahmon oftobachi, mulla Iso Avliyo va xonning ukasi, Margʻilon hukmdori Sultonmurotbek boshchilik qildi. Ular taxt vorisi Nasriddinxonni ham oʻz tarafiga tortishga muvaffaq boʻldilar.

1875-yil 15-(27) iyulda rus elchisi Vaynberg Qoshgʻarga ketayotgan M.D.Skobelev va 22 kazakdan iborat karvon hamrohligida Qoʻqonga keldi. Ikki kundan keyin qoʻzgʻolonchi qirgʻizlarga qarshi 4000 kishilik qoʻshin boshida yuborilgan mulla Iso-Avliyo va Abdurahmon-Oftobachi qoʻzgʻolonchilar bilan birlashgani haqida xabar keldi. Qirgʻizlarning rahbari Mulla Is’hoq oʻzini xonning uzoq qarindoshi boʻlgani uchun Poʻlatxon deb eʼlon qildi. Andijonda 5000 kishilik qoʻshin bilan boʻlgan xonning oʻgʻli Nasriddin ham fitnachilar tomoniga oʻtadi. Oʻsh va Namangan shaharlari ularga oʻz darvozalarini ochib bergan. 20-iyulda (1-avgust) qoʻzgʻolonchilar Qoʻqondan atigi 77 km uzoqlikda joylashgan Margʻilonga jangsiz kirib kelgani maʼlum boʻldi. Mulla Iso-Avliyo xalqni ruslar va ularning sheriklariga qarshi gʻazotga chaqirdi. Vaynberg zudlik bilan general Golovachevga maktub yoʻllab, unda vaziyatni bayon qilib, xonni himoya qilish uchun Xoʻjanddan otryad yuborishni soʻradi.

22-iyulga oʻtar kechasi qoʻzgʻolonchilar Qoʻqonga yaqinlashdilar. Xon qoʻshinining yarmi Xudoyorxonning ikkinchi oʻgʻli Muhammad Olimbek bilan birga darhol ular tomoniga oʻtdi. Ertalab shaharliklar orasida tartibsizliklar boshlandi. Xudoyorxon Rossiya hukumati himoyasi ostida panoh topishga qaror qildi. Xon qurol va xonlik xazinalari ortilgan karvonga ega sakkiz minglik qoʻshin boshida Xoʻjand yoʻli boʻylab yoʻlga tushadi. Rossiya elchixonasi aʼzolari Vaynberg, Skobelev, 22 kazak, 9 savdogar va 6 qozoq karvonchisi xon bilan birga ketdi. Qoʻqondan olti kilometr narida xon qoʻzgʻolonchilar bilan jang qilish uchun toʻxtadi, lekin uning butun qoʻshini boshqalardan oʻrnak olib, dushman tomoniga oʻtdi. Xudoyorxon tomonda 500 ga yaqin mulozimlari va Rossiya elchixonasi aʼzolari qolgan. Qoʻzgʻolonchilarning doimiy hujumlariga duchor boʻlgan kichik otryad 23-iyul kuni kechqurun rus qoʻshinlari nazorati ostidagi hududga yetib bora oldi va ertasi kuni Xoʻjandga yetib keldi.

Xudoyorxon qochib ketganidan keyin qoʻzgʻolon butun xonlikni qamrab oldi. Nasriddin hukmdor deb eʼlon qilindi. Soliqlarni kamaytirish albatta uning xayoliga ham kelmadi, lekin u barcha muammolar uchun qatʼiy ravishda ruslarni aybladi va darhol xonlikni eski chegaralarida bir tomondan Oq machit va boshqa tomondan Pishpekkacha tiklash zarurligini eʼlon qildi. Rossiya maʼmuriyati hozirgi vaziyatda kechikish „oʻlimga yaqinlashish“ ekanligini yaxshi bilardi. 23-iyulda Xoʻjand tumani boshligʻi Nolde 7-Turkiston chiziqli batalonining 50 nafar askarini aholidan rekvizitsiya qilingan otlarga mindirib, tayyor otliq askarlarni chegaradagi Maxram qal’asiga joʻnatadi. Ushbu otryaddan keyin polkovnik Savrimovichning umumiy qoʻmondonligi ostida 2-artilleriya batalyoni va diviziyasi harakat qildi. Aynan shu kuchlarning chegaraga yaqinlashishi qoʻzgʻolonchilarni xon va elchixona taʼqibidan voz kechishga majbur qildi.

Xoʻjandning rus maʼmuriyati ham Xudoyorxonning kelishiga ishtiyoq bildirmadi. Maʼmuriyat mulozimlari qurol bilan shahar boʻylab yurishdi va mehmonlarni ovqatlantirish qimmatga tushdi. 1875-yil 27-iyul (8-avgust) da Verniyda boʻlgan Kaufman Xudoyorxonni telegraf orqali Toshkentga joʻnatishni buyurdi. Ketish 5-avgust (17-avgust)da rejalashtirilgan edi. Qoʻqonning yangi hukmdorlari bu haqda tezda maʼlumot oldilar. Sharq diplomatiyasi qoidalariga koʻra, agʻdarilgan hukmdorni tirik qoldirmaslik kerak edi, shuning uchun 5-6-avgust Qoʻqon qoʻshini 10 mingdan ortiq kishi bilan togʻlardan tushib, Angren daryosi boʻyidagi bir qancha qishloqlarni egalladi. Qoʻqon otryadlaridan biri Toshkent-Xoʻjand yoʻliga borib, u yerda pochta stansiyalarini yoqib, yoʻlovchilar va oʻtkinchilarni tutib olishdi. OʻraTepadan Xoʻjandga ketayotgan 2-navbat batalyon shifokori Petrov va kichik ofitser Vasilev pichoqlab oʻldirilgan, shifokorning olti yoshli qizi esa Qoʻqonga olib ketilgan. Toshkentdan Xoʻjandga ketayotgan 2-batalyonning ikki kursanti Klusovskiy va Eyxolm asirga olindi. Ushbu nizolar paytida Piskent stansiyasida boʻlgan Xon moʻjizaviy tarzda oʻz fuqarolari qoʻlida oʻlimdan qutulib qoldi. Qoʻqon xoni Xudoyorxon 70 kishilik ahli ayoli, 500 ga yaqin hamrohlari, 40 arava xazina bilan Toshkentga Turkiston general-gubernatori fon Kaufman huzuriga panoh tortib kelgan. Kaufman 40 arava xalq boyligini olib Xudoyorxonning oʻzini Orenburgga surgun qilgan.

Biroq, baʼzida hujumchilar qattiq qarshilikka duch kelishgan. Toshkent — Samarqand shossesidagi Murzarabot pochta stansiyasida haydovchi 3-oʻqchi batalyonning isteʼfodagi askari, Pskov viloyatilik dehqon Stepan Yakovlev boʻlgan. Qoʻqonliklarning yaqinlashib kelayotganidan xabar topib, vokzal hovlisi darvozasini yopdi, darvoza ortini oʻtin va jihozlar bilan toʻldirdi, oʻzi esa darvoza qarshisidagi minoraga oʻtirdi. Qoʻqonliklar bekatga kelganda askar miltiqdan oʻq uzdi. Deyarli ikki kun davomida bir kishi butun otryadni ushlab turdi. Yakunda qoʻqonliklar oʻzlarining son jihatdan ustunligidan foydalanib, stansiyaga oʻt qoʻyishdi. Keyin Yakovlev dushmanlar olomoniga zarba berishga harakat qildi, ammo oʻldiriladi. Askarning kesilgan boshini Qoʻqonga olib ketishgan. 1877-yilda askar Yakovlev vafot etgan joyda plitka, 1895-yilda esa marmar xochli granit obelisk oʻrnatilgan.

Mahram jangi

8 (20)- avgust kechqurun Xoʻjand yaqinida Qoʻqonning katta qoʻshini paydo boʻldi. Mulla Iso Avliyo mahalliy aholiga xabarlar yoʻlladi, lekin ular qoʻqonlik jangchilarning Toshkentga qarshi yurishlarida ilgari amalga oshirgan qirgʻinlarni yaxshi esladilar va gʻazotga qoʻshilishga shoshilmadilar. Oʻsha paytda Xoʻjandda bir batalyon va ikkita piyoda askar, okrug qoʻmondonligi, yuz nafar kazak va bir artilleriya qoʻshini bor edi. 21-avgustda polkovnik Savrimovich qoʻmondonligi ostidagi bu kuchlar 15 ming kishilik dushman qoʻshinlarining hujumini qaytarishga muvaffaq boʻldi. 22-avgustda Oʻratepadan mayor Skaryatin boshchiligidagi qoʻshinlar kelib, dushmanni shahar darvozalaridan orqaga qaytarishga yordam berdi.

24-avgust kuni polkovnik Savrimovich 4 ta rota, yuzlab kazaklar va artilleriya batalyoniga boshchilik qilib, Abdurahmon Oftabachi qoʻmondonligidagi 16 minglik Qoʻqon qoʻshiniga hujum boshladi. Dushman yaxshi moʻljallangan artilleriya oʻqi bilan agʻdarildi, shundan soʻng piyodalar jangga kirdi. Shu kuni 1-oʻqchilar batalyoni podpolkovnik Garnovskiy qoʻmondonligidagi diviziya mudofaaning eng qiyin paytlarida Xoʻjand himoyachilariga yordam berish uchun Toshkentdan Xoʻjandga yetib keldi. Keyingi qamalning befoydaligini anglagan qoʻqonliklar Xoʻjanddan chekinishdi.

General-gubernator Kaufman 6- (18) avgustdan 7- (19) avgustga oʻtar kechasi Qoʻqon qoʻshinlarining bostirib kirganligi haqidagi xabarni eshitib, darhol jangovar hududga qoʻshin toʻplay boshladi. General-mayor Golovachevning otryadi Telyau shahriga joʻnatildi. Podpolkovnik Aminovning kolonnasi Toshkentdan yoʻlga chiqdi. 18-avgustda rus qoʻshinlari Xoʻjandga toʻplangach, Kaufmanning oʻzi ham yetib keldi. Abdurahmon oftobachi ulkan, 50 minglik qoʻshin bilan Xoʻjanddan uncha uzoq boʻlmagan, Mahram qalʼasi yonida joylashdi. 20-avgust Kaufman boshchiligidagi qoʻshin hujumga oʻtdi. Jang natijasida 22-avgust kuni Qoʻqon xalqi va ularning koʻchmanchi qirgʻiz ittifoqchilari butunlay magʻlubiyatga uchradi. Jangda 2000 dan ortiq qoʻqonliklar halok boʻldi. Rossiyaning yoʻqotishlari 6 kishini tashkil etdi. Oftobachi Margʻilonga qochib ketdi.

Biroq, Xo‘janddagi g‘alaba qo‘zg‘olonni to‘xtata olmadi. Bu voqealardan keyin Qoʻqon yurishiga (1875-1876) Skobelev, Kaufman va general Golovachev boshchilik qildi.

26-avgust (7-sentabr)da Kaufman otryadi Qoʻqon tomon harakatlanadi. Nasriddinxon tinchlik oʻrnatish uchun uni kutib olishga otlandi. 30-avgustda (11-sentyabr) Margʻilon hukmdori Murodbekdan tavba xati keldi. Birin-ketin ittifoqchilaridan ayrilgan Abdurahmon oftobachi orqaga chekindi. Skobelev otryadi uni taʼqib qilish uchun yoʻlga chiqdi. Skobelov qoʻl ostida 6 yuz nafar kazak, artilleriya diviziyasi bor edi. Tez orada ular Mingtepa qishlogʻi yaqinida Abdurahmon qoʻshinlariga yetib olishdi. 10-(22) sentabrda askarlar va kazaklar Oʻsh shahriga kirib kelishdi. Magʻlubiyatlardan soʻng Abdurahmon tarafdorlari tarqala boshladi. Koʻp oʻtmay uning koʻp minglab qoʻshinlaridan atigi 400 nafari qoldi. Ular Andijonga oʻrnashdi. Keyinroq Abdurahmon oftobachi 25 yigiti bilan Oʻzganga ketdi.

23-sentabrda (5-oktabr) Kaufman Nasriddinxon bilan Buxoro va Xiva bilan tuzilgan shartnomalar asosiga qurilgan tinchlik shartnomasini imzoladi. Unda xonning Rossiyadan boshqa har qanday davlat bilan toʻgʻridan-toʻgʻri diplomatik kelishuvlardan voz kechishi nazarda tutilgan edi. Sirdaryoning oʻng qirgʻogʻidagi bir qancha yerlar Namangan bekligi nomi bilan Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiritilgan. M. D. Skobelev ushbu boʻlimning boshligʻi boʻldi. Kelishuvda Xudoyorxonni taxtga qaytarish masalasi koʻtarilmadi. Bundan tashqari, Nasriddinxon ruslarga 3 000 000 rubl tovon puli toʻlash majburiyatini oldi.

Mahram atrofida mahalliy aholi qancha talafot koʻrganini aniq aytish qiyin. To‘siqlar
orqasida va Mahram qal’asi ichida 100 dan ortiq murda topilib,
dafn etilgan. Mahram orqasidagi maydonda kazaklaming qilichi bilan chopilgan 1000 dan ortiq murdani koʻmishgan. General fon Kaufmanning qoʻriqchi boʻlinmasi daryo yoqalab qochayotganlarni quvib, 100 kishini qilichdan oʻtkazgan. Juda ko‘p qo‘qonliklar Sirdaryoga
choʻkib ketganlar.

Abdurahmon oftobachi qoʻzgʻoloni

25-sentabrda (7-oktabr) rus qoʻshinlari Sirdaryodan oʻtib Namanganni egalladi. Bu yerda Kaufman xonlikning sharqiy qismida qoʻzgʻolonchilar yana bosh koʻtarganligi haqida xabar oldi. Oftobachining taklifi bilan qirgʻiz Poʻlatbek xon deb eʼlon qilindi. Andijon shahri uning qoʻshinlarining toʻplanish markaziga aylandi. Biroq, u rus qoʻshinlariga qarshilik koʻrsata olmadi. Oktyabr oyining boshida general-mayor V. N. Trotskiyning rus otryadlari qirgʻizlarning otliq otryadlarini magʻlub etdi, ammo Andijonni kuch bilan tortib ololmadi.

Bu orada Qoʻqonda yangi gʻalayon boshlandi. Abdurahmon oftobachining gijgijlashi bilan aholi xon saroyiga hujum qiladi. Nasriddin ham xuddi otasi Xudoyorxon kabi ruslar himoyasida qochib ketdi. Qoʻqonliklar Namanganni egallab olishdi va qoʻrgʻonda yashiringan rus garnizoni bu hujumni zoʻrgʻa qaytara oldi. Bunga javoban yana rus qoʻshinlari Namangan viloyatiga oʻtkazildi. 27-oktyabrda Skobelev qal’ada qamal qilingan rus otryadini ozod qilish uchun Namanganga yaqinlashdi. Rus qoʻshinlari kuchli artilleriya oʻqlari bilan qoʻqon xalqiga katta talofatlar yetkazdi, shundan soʻng ular shaharning Qoʻqon tomonidan bosib olingan qismini egallab, qamalni olib tashladilar. Qoʻqon xalqi 3800 kishini yoʻqotdi. Skobelev boshchiligidagi Namangan otryadi qoʻzgʻolonni bostirish uchun xonlikning turli hududlariga bosqinlarni davom ettirdi.

Qoʻqon xonligi mustaqilligining tugashi

1876-yilning yanvarida Kaufman Peterburgga kelib, Tashqi ishlar vazirligini chetlab oʻtib, imperator Aleksandr II dan Qoʻqon xonligi mustaqilligini butunlay yoʻq qilish uchun ruxsatnoma olishga muvaffaq boʻldi. U xabarni darhol Toshkentga telegraf orqali yuborib, Skobelevga Qoʻqonni bosib olishga zudlik bilan tayyorgarlik koʻrishni buyurdi.

Po‘latxon qo‘zg‘olonining kuchayib ketishidan xavotirga tushgan mustamlakachi hukumat ularni tor-mor qilish uchun Andijonga hujum qildi. Qo‘zg‘olonchilarning asosiy kuchlari Andijonda joylashgan edi. General M.Skobelev boshchiligidagi hujum 1875-yil oktabr oyi boshida boshlandi.

1876-yilning 8-yanvarida Andijonni bombardimon qilish boshlanadi. Andijon aholisi mudofaa janglarida shaharning har bir qarich yeri uchun jon-jahdi bilan kurashdi. M. Skobelev boshchiligidagi qo‘shinning dastlabki urinishlari jiddiy qarshilikka uchradi. Shundan so‘ng podsho hukumati qo‘shinlari barcha imorat va xonadonlarga o‘t qo‘yib, shaharni yong‘in ichida qoldirdi. Shahar to‘xtovsiz ravishda artilleriyadan o‘qqa tutib turildi. Bu shahar himoyachilarini og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. Uch soat davom etgan betinim o‘qqa tutishdan so‘ng, kechqurun podsho hukumati qo‘shinlari yana hujumga o‘tdi. Lekin bu hujum ham natija bermadi. Erta tongdan boshlab yana to‘plardan kun bo‘yi o‘q yog‘dirildi. Biroq shahar himoyachilarining qarshi hujumga o‘tishi podsho qo‘shinlarini chekinishga majbur qildi. Shahar 1876-yil 10-yanvarda uyushtirilgan ikkinchi hujum natijasida qiyinchilik bilan egallandi. 1876-yil 28-yanvarida Asaka shahri yaqinida M. D. Skobelev boshchiligidagi qoʻshin Qo‘qon xonligining 15 ming askarini yoʻq qiladi. Rahbar Abdurahmon Oftobachi taslim boʻlib, Rossiya imperiyasidan panoh soʻraydi. 1876-yil 12-fevralida Ruslar yana Qo‘qon shahrini olishadi.

24-yanvar kuni Abdurahmon taslim boʻldi. Endi xonlik poytaxtini olish imkoni tugʻiladi. 2-yanvarda Kaufman general G. A. Kolpakovskiyga Qoʻqonga qarshi hujum boshlash toʻgʻrisida buyruq bilan yangi telegramma yoʻlladi. Shu bilan birga, Namanganda joylashgan Skobelev ham general Trotskiydan xuddi shunday telegramma oldi. Skobelev bir kunda 80 km dan ortiq masofani bosib oʻtib, Qoʻqonga birinchi boʻlib yetib keldi.

Bu safar Qoʻqon xonligining mustaqilligi butunlay yoʻq qilindi. Hududi Fargʻona viloyati sifatida Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiritilgan. M. D. Skobelev viloyatning harbiy gubernatori boʻldi. Abdurahmon oftobachi Rossiyaga surgun qilingan, biroq Poʻlatxon Margʻilonda qatl etilgan. 1876-yil 19-fevralda podsho hukumatining Qo‘qon xonligining tugatilganligi to‘g‘risidagi farmoni eʼlon qilindi. Shu tariqa Qo‘qon xonligi hududi o‘rnida Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiruvchi Farg‘ona viloyati tashkil qilindi.

Yana qarang

Manbalar

Adabiyotlar

uz.wikipedia.org