O'zbekistonning cho'l hayvonlari
Choʻl hayvonlari : Qumli choʻllardan Qizilqum, Sandiqli va Kattaqum, Yozevonda sudralib yuruvchilardan — taroq barmoqli gekkon, qurbaqabosh choʻl kaltakesak, yoʻl-yoʻl kaltakesak, toʻr chiziqli kaltakesak, choʻl boʻgʻma iloni, chipor ilonlarning bir necha turi, oʻq ilon, charx ilon va choʻl toshbaqasi uchraydi.
Sudralib yuruvchilar koʻp boʻlganligi sababli choʻlni sudralib yuruvchilar makoni deyish mumkin. Sut emizuvchilardan choʻllarda ola putarok, ingichka barmoqli yumronqoziq, tushki qumsichqon, qushoyoqlar, boʻri, quloqdor tipratikan, tulki, qarsoq tulki, katta qumsichqon, qum tovushqoni, yovvoyi quyon kabi hayvonlar yashaydi. Qumli choʻllarda qushlarning atigi bir necha turi-yilqichi, tentakqush, choʻl moyqut, xoʻjasavdogar, choʻl qargʻasi, toʻrgʻay, toshsirchumchuq uchraydi. Qumli choʻllarda umurtqasiz hayvonlardan tirik oʻrgimchaksimonlar (bit, sariq falanga, chayonlar), qora tanali qoʻngʻizlar, iskabtoparlar, zahkashlar tarqalgan.
Barcha choʻl hayvonlari tez yugurishga, tana haroratini boshqarishga imkon beradigan morfologik belgilarga ega. Hatto sekin harakatlanadigan tipratikanlarning ham oyoqlari, quloqlari va ignalari nisbatan uzun. Kaltakesaklar uzun oyoqlari, tovoni va dumi yordamida tez chopadi. Choʻl qushlari (yoʻrgʻa tuvaloq, yilqinchi) yoki tez uchadigan (qorabovur, oqbovur) yerda tez yuguradi. Koʻpchilik tuproq ustida yashovchi choʻl qoʻngʻizlarning oyoqlari nam sharoitda yashovchi qoʻngʻizlarga nisbatan birmuncha uzun. Vizildoq qoʻngʻizlar, chirildoqlar, falangalar, ayniqsa, qum biyi tez yuguradi.
Gil tuproqli choʻllarda (Qarshi, Mirzachoʻl va boshqalar) umurtqasizlardan zahkashlar, falangalar, jizildoqlar, chumolilar va qoraqurtlar uchraydi. Umurtqali hayvonlardan, ayniqsa, choʻl toshbaqasi va sariqyumronqoziq koʻp tarqalgan. Taqir yumaloqbosh kaltakesak, choʻl agamasi, har xil rangli kaltakesakcha, qum bugʻma iloni, oʻqilon, yoʻrgʻa tuvaloq, qorabovur, oqbovur, kokildor toʻrgʻay, oqquyruq (saygʻoq), boʻri, tulki, jayran, kichik qushoyoq, severtsov qushoyogʻi, katta qumsichqon, qizildum qumsichqon, koʻrsichqon taqir choʻllar uchun xos. Oʻrta Osiyo kapcha iloni Qarshi choʻlida, oddiy qalqontimshuq Mirzachoʻlda koʻp uchraydi.
Ustyurt hayvonot dunyosi gil tuproqli choʻllardagiga oʻxshash, lekin turlar soni juda kam.
Oqquyruq — bu choʻllar uchun xos boʻlgan hayvondir. Sudralib yuruvchilardan toʻrt yoʻlli chipor ilon uchraydi. Choʻl hayvonlari, asosan, bahor oylarida uchriydi. Ular koʻpincha fevral oyining oxirlarida qishki uyqudan uygʻonadi va zoʻr berib oziqlangach, tez orada uchriy boshlaydi. Ikki-uch oydan soʻng gil tuproqli tekisliklarda koʻp uchraydigan choʻl toshbaqasi bilan sariq yumronqoziq yozgi uyquga, keyinchalik esa qishki uyquga kiradi. Qurbaqabosh taqir kaltakesak rang-barang kaltakesak aprel-may oylarida, baʼzan esa martda ham tuxum qoʻyadi. Toʻrgʻaylar apreldayoq uya yasab, joʻja ochadi.
Manbalar
uz.wikipedia.org
Sun'iy intellekt javobi:
O‘zbekistonning cho‘l hayvonlari haqida uzunroq ma'lumot:
O‘zbekiston hududining katta qismi cho‘l va qurg‘oqchil zonalardan iborat bo‘lib, ayniqsa, Qizilqum va Boysun-Bahoriston cho‘llari ayniqsa mashhurdir. Bu hududlarda yashovchi hayvonlar qattiq iqlim sharoitlariga moslashgan, ya’ni yuqori harorat, kam yog‘ingarchilik va suv yetishmovchiligi kabi sharoitlarda tirik qolishni o‘rganishgan.
O‘zbekiston cho‘lidagi asosiy hayvonlar turlari:
-
Mushuksimonlar:
- Qor siyohtopishkasi (Felis lybica): Sharqiy va markaziy O‘zbekistonda uchraydigan yovvoyi mushuk turidir. U cho‘llik hududlarda kichik hayvonlar va qushlarni ovlaydi.
- Chorvachilik kiyigi (Gazella subgutturosa): Qizilqum cho‘lida uchraydi, o‘zining tezligi bilan mashhur.
-
Hasharotxo‘r va sudralib yuruvchilar:
- Tuproq qushqo‘ng‘izlari: Qizilqum cho‘lida keng tarqalgan. Bu hasharotlar muhim ekologik o‘rin tutadi, chunki ular tuproqni aylantirishga yordam beradi.
- Sudralib yuruvchilardan: Turli ko‘shnash va ilonlar, shu jumladan cho‘l ilonlari kamyob bo‘lsa-da, cho‘l sharoitida yashashga moslashgan.
-
Quyoshni yaxshi ko‘radigan quyosh baliqlari va qushlar:
- Cho‘l qorg‘oshi (Struthio camelus): O‘zbekistonda kamdan-kam uchraydi, ammo cho‘l hududlarda yashovchi yirik yovvoyi tovuq turidir.
- Tovusqon (Pterocles orientalis): Cho‘l va yarim cho‘l hududlarda uchraydigan qush turi.
-
Artiodaktyllar (juftoyoqlilar):
- Cho‘l qo‘yi (Ovis orientalis): O‘zining qalin junlari bilan cho‘l sharoitida sovuq kechalar uchun moslashgan.
- Yer tong‘izi (Allocerus sp.) va boshqa shamollatkich hayvonlar:
-
Ilonlar va sariq rangli sudralib yuruvchilar:
- O‘zbekiston cho‘llarida bir necha turdagi sudralib yuruvchi hayvonlar, jumladan, qizil ilon va cho‘l iloni yashaydi.
Cho‘l hayvonlarining maxsus moslashuvlari:
- Suv tejash: Cho‘l hayvonlari kam suvda uzoq umr ko‘rish uchun maxsus buyrak tizimiga ega, ular suvni tejashda va toksinlardan tez chiqarib yuborishda muvaffaqiyatga erishadi.
- Haroratga moslashish: Ko‘pchilik hayvonlarning qalin junlari yoki terisi bor, u issiqdan himoya qiladi va tunda sovuqqa bardosh beradi.
- Oziq-ovqat topishda mahorat: Ko‘plab cho‘l hayvonlari o‘zining oziq-ovqat resurslarini tejash usullarini biladi yoki asosan kechasi ovlanadi.
Muhofaza holati:
O‘zbekiston cho‘llaridagi ko‘plab hayvon turlari tahdida bo‘lib, ularning ko‘pchiligi "Qizil kitob"ga kiritilgan. Biologik xilma-xillikni saqlash uchun turli tabiat qo‘riqxonalari tashkil etilgan, masalan, Zarafshon davlat tabiiy qo‘riqxonasi, Qizilqum va Buxoro cho‘llarida joylashgan muhofaza hududlar.
Xulosa:
O‘zbekiston cho‘llari o‘ziga xos va noyob hayvonlarga boy hudud bo‘lib, ularning aksariyati qurg‘oqchil sharoitlarga moslashgan. Bu hayvonlarni muhofaza qilish va ularning yashash muhitini asrab-avaylash kelajak uchun juda muhimdir. Bu borada ilmiy tadqiqotlar va tabiatni muhofaza qilish dasturlari davom ettirilmoqda.