Oʻzbekistonda korrupsiya
Korrupsiya — O‘zbekistonda jiddiy muammo. Korrupsiyaning oldini olish boʻyicha qonunlar mavjud, ammo korrupsiyaga oid qonunlarning ijrosi juda zaif. Korrupsionerlarning jinoiy javobgarlikka tortilish darajasi pastligi Oʻzbekistonda korrupsiyaning avj olishiga sabab boʻlmoqda. Nodavlat sektordagi mansabdor shaxsning davlat mansabdor shaxsi ixtiyoriga taʼsir qilishi jinoiy javobgarlikka sabab boʻlmaydi. Sud tizimi cheklangan resurslar va korruptsya tufayli jiddiy funktsional kamchiliklarga duch kelmoqda.
O‘zbekistonda korrupsiya jamiyat, biznes va hukumatning deyarli barcha qatlamlarida mavjud. O‘zbekiston dunyodagi eng korrupsiyalashgan mamlakatlardan biridir.
Transparency International xalqaro tadqiqotlar markazining 2021-yilgi korruptsiyani idrok etish indeksida Oʻzbekiston 180 mamlakat ichidan 140-oʻrinni qayd etdi. Bu reytingda 180-oʻrinni egallagan davlat eng korruptsiyalashgan davlat deb hisoblanadi.
„Quyi va oʻrta darajadagi amaldorlar oʻrtasidagi poraxoʻrlik kundalik hayotning bir qismidir va baʼzan hatto oshkoradir“, deb taʼkidlaydi Freedom House.
Amnesty International tashkilotining 2015-yildagi hisobotida „Oʻzbekistonda korrupsiya hamma joyda tarqalgan saraton kabi“ ekani aytiladi.
Hukumatdagi korrupsiya
Poraxo'rlik, qarindosh-urug'chilik va tovlamachilik holatlari O'zbekiston davlat sektorida keng tarqalgan.
O‘zbekistonlik rassom Vyacheslav Oxunov 2015-yilda Der Spiegel nashriga bergan intervyusida O‘zbekistonning o‘sha paytdagi prezidenti Islom Karimovni “diktator” deb atagan va chorak asr davomida O‘zbekistonni temir musht bilan boshqarganlikda, "Xitoydan ko‘ra Shimoliy Koreyaga ko‘proq o‘xshash” tuzumni shakllantirganlikda ayblagandi.
"Freedom House" tashkiloti ta'kidlashicha, Karimovning amalda mutlaq hokimiyati unga o'z mamlakatidagi faoliyatning har bir sohasini shaxsiy manfaati yo'lida ishlatish imkonini bergan.
Prezident lavozimida vafot etganidan keyin ham Karimovning ta'siri o'zining munosib vorisi, Bosh vazir Shavkat Mirziyoyevga meros bo'lib qoldi. Bu mas'uliyatni Senat raisi Konstitutsiyadan ochiqdan-ochiq e'tiborsiz qoldirdi.
Gulnora Karimova va korrupsiya mojarosi
Prezidentning qizi Gulnora Karimova (prezidentning o‘zi kabi) yirik korrupsiyaga aloqador bo‘lgan. Shveytsariyada 2012-yilda boshlangan jinoiy tergov dastlab Karimova bilan aloqasi bo‘lgan to‘rt nafar O‘zbekiston fuqarosiga qarshi qaratilgan edi. Ulardan ikki nafari o‘sha yili hibsga olinib, garov evaziga qo‘yib yuborilgan. Shuningdek, 2012-yilda Shvetsiya televizion hujjatli filmida Shvetsiyaning TeliaSonera AB telekommunikatsiya kompaniyasi Karimovaga aloqadorligi aytiladigan "Takilant" shirkatiga O‘zbekistondagi litsenziyalar va chastotalarni berish evaziga 320 million dollar pora bergani aytilgan edi.
2013-yil yanvarida Shvetsiya tergovchilari TeliaSonera Karimova bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muzokara olib borishga uringanini ko‘rsatuvchi yangi hujjatlarni e’lon qildi. O'sha yili AQSh va Niderlandiya rasmiylari Karimovaga nisbatan tergov ishlarini boshlagan.
2014-yilning fevralida TeliaSonera bosh ijrochi direktori tegishli ekspertiza natijasida jiddiy nosozliklar fosh etilganidan so‘ng iste’foga chiqishga majbur bo‘ldi. May oyida Shvetsiya matbuoti Karimova TeliaSonera shartnomasi shartlarini tajovuzkor tarzda bekor qilgani va unga to‘sqinlik qilish bilan tahdid qilgani haqidagi hujjatlarni ommaga e’lon qildi. Shveytsariya va Shvetsiyada pul yuvish bilan bog'liq tergov yil davomida davom etdi va bu ish bilan bog'liq yuzlab million dollarlar rasmiylar tomonidan muzlatib qo'yildi.
2014-yil mart oyida Shveytsariya rasmiylari Karimovaga nisbatan pul yuvish bo‘yicha tergov boshladi. Bern prokurorlari dalillar Shvetsiya va Fransiyaga nisbatan tergovga sabab bo‘lganini va ular “800 million Shveytsariya frankidan (912 million dollar) ortiq mablag‘ni musodara qilishganini aytishdi". Shveytsariyaning Le Temps gazetasiga ko‘ra, musodara qilingan mablag‘larning 500 million frankiga TeliaSonera, qolgan qismi esa “Karimovaning shaxsiy aktivlariga tegishli”.
2014-yilda Amerika Qo‘shma Shtatlari Adliya vazirligi (DOJ) hamda Qimmatli qog‘ozlar va birjalar komissiyasi (SEC) TeliaSonera hamda Amsterdamda joylashgan Vimpelcom Ltd. va Rossiyaning Mobile TeleSystems PJSC (MTS) firmasini ushbu uch firmaga tegishli gumon bilan tekshirgan edi. Karimova nazoratidagi firmalarga yuzlab million dollar o'tkazgan. 2015-yil avgust oyidagi hisobotda aytilishicha, AQSh prokuraturasi Irlandiya, Belgiya, Lyuksemburg, Shvetsiya va Shveytsariya rasmiylaridan oʻz tergovi munosabati bilan taxminan 1 milliard dollarlik aktivlarni hibsga olishni soʻradi. Ozod Yevropa/Ozodlik radiosi 2015-yil yanvar oyida Vimpelcom’ning uchdan bir qismiga egalik qiluvchi Norvegiyaning Telenor telekom shirkati rahbarlari millionlab poraxo‘rlik haqida ma’lumotga ega bo‘lganini xabar qilgan edi.
2015-yil mart oyida DOJ Shvetsiyadan Stokgolmda joylashgan Nordea Bankning 30 million dollarlik mablag‘larini muzlatib qo‘yishni so‘radi. DOJ tekshiruvi firmalar “O‘zbekistonda uyali aloqa biznesini qo‘lga kiritish uchun O‘zbekiston rasmiylariga pora berganini” aniqladi. Yevropalik tergovchilar Takilantni Karimovaning sobiq yordamchisi boshqarganini aniqladi.
2015-yil iyul oyidagi hisobotda AQSh rasmiylari Irlandiya, Lyuksemburg va Belgiyadagi bank hisoblaridagi 300 million dollarni musodara qilmoqchi ekani, bu mablag‘lar Karimovaga berilgan pora bo‘lganini iddao qilgani aytilgan edi.
2015-yil avgust oyida Ozod Yevropa/Ozodlik radiosi O‘zbekiston rasmiylari tergovga aloqadorlikda gumon qilinayotgan to‘qqiz nafar shaxsni, jumladan, O‘zbekistonda Karimovaga tegishli bo‘lgan Coca-Cola zavodining ikki top-menejerini hibsga olgani haqida xabar bergan edi.
Saylovlardagi korrupsiya
“O’zbekistonda erkin saylovlar yo’q”, - deydi Freedom House. Konstitutsiyaga koʻra, prezident ikki muddatga saylanish huquqiga ega bo'lsa-da 2015-yil aprel oyida boʻlib oʻtgan saylovda Karimov 90,39% ovoz olib, toʻrtinchi muddatga saylandi. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining saylov kuzatuvchilari saylovning oʻtkazilishini tanqid ostiga oldi va Human Rights Watch vakili Steve Swerdlow buni “soxtalik” deb atadi.
Sud hokimiyatidagi korrupsiya
O‘zbekiston sud tizimida korrupsiya keng tarqalgan. Sud-huquq tizimi rasman mustaqil, ammo korrupsiya avj olgan. Davlat amaldorlari, advokatlar va sudyalar ko'pincha "mahalliy qonunlarni bir-biriga zid va ziddiyatli tarzda talqin qiladilar". Korrupsiya, asosan, shirkatlar o'rtasidagi nizolarda sud jarayonlarining standart belgisidir. Sudyalar ijobiy hukm chiqarish evaziga shaxslar va kompaniyalardan pora va pul olishlari aytiladi. Sud hokimiyati ijroiya hokimiyati nazorati ostida bo'lib, qarindosh-urug'chilik, manfaatparastlik avj olgan. Poraxo'rlik amnistiya jarayonlari bilan ko'rinib turadi. Maʼlumotlarga koʻra, tijorat ishlari boʻyicha sudlar xorijiy firmalardan koʻra mahalliy kompaniyalarni afzal koʻradi. Sudlar, shuningdek, yuqori martabali amaldorlarga nisbatan qo‘yilgan korrupsiya ayblovlarini faqat prezident farmoyishiga ko‘ra qayta ko‘rib chiqishi mumkinligi aytiladi. Garchi sud tizimi "investor huquqlari va shartnomalarning majburiyligini" ta'minlashi shart bo'lsa-da, amalda u muntazam ravishda "davlat yoki hukumatga qarashli tashkilotlar"ni qo'llab-quvvatlashi aytiladi.
O‘zbekistondagi xususiy mulk davlat tomonidan hech qanday sababsiz musodara qilinishi mumkin, bunda ko'chmas mulkka garovni ro'yxatga olish tizimi mavjud emas.
Adliya tizimidagi korrupsiya
Amnesty International tashkilotiga ko‘ra, korrupsiya O‘zbekiston adliya tizimiga singib ketgan. Qiynoqlar ("kaltaklash, asfiksiya, zo'rlash va jinsiy zo'ravonlik" shaklida) huquqni muhofaza qilish organlari va hokimiyat tomonidan keng qo'llaniladi. Qiynoqlar, "qo'rqitish yoki pora olish" uchun qo'llaniladi. Oila a'zolari aybga iqror bo'lish uchun qiynoqqa solinadi va "bu iqrorlar asosida adolatsiz sudlardan so'ng uzoq muddatga qamoq jazosiga hukm qilindi".
O‘zbekiston Milliy xavfsizlik xizmati qiynoqlar qo‘llagani haqida xabar berilgan.
Militsiya tizimidagi korrupsiya
O‘zbekiston militsiya tizimidagi korruptsiya “keng tarqalgan” deb ta’riflanadi. Tovlamachilik keng tarqalgan va militsiya har qanday odamni korrupsiya jinoyatlari haqida yuqori idoralarga xabar berishdan qaytarish uchun muntazam ravishda yolg'on ayblovlardan foydalanadi. 2014-yilgi hisobotda aytilishicha, so'nggi paytlarda valyuta bozori ma'lum jinoiy guruhlar nazorati ostida bo'lganligi sababli korrupsiya kuchaygan.
Davlat xizmatlaridagi korrupsiya
Korruptsiya davlat xizmatlari sohasida keng tarqalgan. Korrupsiyaga qarshi biznes portaliga ko'ra, davlat xizmatchilari kam maosh oladi va shuning uchun pora so'rash va undirish bilan shug'ullanadi. Mansabdor shaxslar ruxsatnomalar va litsenziyalar berilishi munosabati bilan kompaniyalardan to‘lovlar undiradi va “kompaniyalarni ta’qib qilish, ularning biznes faoliyatiga aralashish, bozor raqobatini kamaytirish uchun o‘zboshimchalik bilan tekshirish va jazo choralarini qo‘llaydi”.
Yer boshqaruvidagi korrupsiya
Sud korrupsiyasi mulk huquqlarini himoya qilish yoki amalga oshirishga to'sqinlik qiladi. Korrupsiyaga qarshi kurash portali davlat xususiy mulkni muntazam ravishda olib qo‘yib, tovlamachilik va korrupsiya uchun imkoniyatlar yaratayotgani haqida xabar berilgan.
Majburiy mehnat
2-3 milliondan ortiq o‘zbekistonliklar (asosan oliy o‘quv yurtlari talabalari 3 oydan ortiq to‘liq stavkada, o‘qituvchilar, professorlar, shifokorlar 3 oydan ortiq to‘liq stavkada bo‘lmagan) “paxta dalalarida ishlashga majbur bo‘lgan” Uyushgan jinoyatchilik va korrupsiya haqida hisobot berish loyihasi 2014-yil hisobotida, (OCCRP) ma'lumotlariga ko'ra, amaldorlar operatsiyadan katta miqdordagi mablag'ni o'zlashtirganlikda ayblangan. "Xabarlarga ko'ra, imkonsiz darajada yuqori kvotalar o'rnatilgan, ishchilar kamomadni qoplash uchun jarima to'lashga majbur bo'lgan". Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston-Germaniya forumi kvotani “misli ko‘rilmagan tovlamachilik darajasi” deb atadi, chunki ishchilar oziq-ovqat va uy-joy evaziga mehnatini davom ettirishga majburlangan.
Soliq ma'muriyatidagi korrupsiya
O‘zbekiston soliq idoralarida korrupsiya keng tarqalgani aytiladi. Aniq va noaniq soliq qonunlari ko'pincha chet el kompaniyalari hisobidan poraxo'rlik va tovlamachilik shaklida rasmiy korruptsiyaga yo'l qo'yadi. Korrupsiyaga qarshi biznes portaliga ko'ra, sud nizolari bo'lgan firmalar soliq xizmati xodimlari tomonidan mol-mulkni xatlashi kerak.
Bojxona ma'muriyatidagi korrupsiya
O‘zbekiston bojxona sohasi korrupsiyalashgan. Bojxona xodimlari va chegarachilar kontrabandachilardan pora olayotgani, buning natijasida kontrabanda miqdori yil sayin ortib borayotgani ma'lum qilingan.
Toshkent viloyati davlat bojxona xizmatining bir necha yuqori mansabdor shaxslari 2014-yil oktabr oyida poraxo‘rlikda ayblanib, hibsga olingan edi. Ular pora undirish, uyushgan jinoyatchilik va bojxona organlariga ishga joylashtirish evaziga manfaat ko‘rishda ayblangan. Chegaralar orqali tovarlarni rasmiylashtirish uchun yig‘imlar o‘zboshimchalik bilan to‘lanadi va xorijiy firmalarning ta’kidlashicha, bojxona cheklovlari “O‘zbekistonda biznes yuritish uchun eng jiddiy muammolardan biri”.
Davlat xaridlari
Korruptsiya davlat xaridlari sohasida keng tarqalgan bo'lib, u manfaatlar to'qnashuvi keng tarqalganligi, shaffoflikning yo'qligi va davlat shartnomalari evaziga pora undirilishi bilan ajralib turadi. Hukumat tomonidan tuzilgan shartnomalar bo'yicha tenderlarda shaffoflik yo'qligi xabar qilingan.
Manbalar
uz.wikipedia.org