Oʻzbekiston va Turkmaniston chegarasi
Turkmaniston-Oʻzbekiston chegarasi — Turkmaniston Respublikasi va Oʻzbekiston Respublikasi davlatlari oʻrtasidagi chegara hisoblanadi. Uzunligi 1793 km (1114 milya), bu Turkmanistonning eng uzun chegarasi va Oʻzbekistonning uzunligi boʻyicha ikkinchi oʻrinda turuvchi eng uzun chegarasi (Oʻzbekistonning Qozogʻiston bilan chegarasidan soʻng) sanaladi.
Turkmaniston—Oʻzbekiston chegarasi dastlab 1925-yilda, har ikki davlat Turkmaniston SSR va Oʻzbekiston SSR sifatida Sovet Ittifoqi tarkibida boʻlgan paytda oʻrnatilgan. 1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanishi bilan Turkmaniston va Oʻzbekiston mustaqil davlatga aylandi, Turkmaniston-Oʻzbekiston chegarasi xalqaro chegaraga aylandi. 2000-yilda Turkmaniston va Oʻzbekiston oʻrtasida qoʻshma shartnoma imzolangan boʻlib, unda mustaqillikdan keyingi chegara ikki davlat oʻrtasidagi rasmiy chegara sifatida tan olingan, oʻn yillik tortishuvlarga barham berilgan va chegaraning hozirgi shakli oʻrnatilgan. Keyinchalik chegara toʻsigʻi ham qurilgan.
Umumiy tavsif
Chegara gʻarbda Qozogʻiston bilan uchish nuqtasidan boshlanadi. U keskin ravishda shimolga, soʻngra shimoli-sharqqa burilib, chegarani kesib oʻtuvchi Sariqamish koʻlidan oʻtib, sharqqa qarab taxminan toʻgʻri chiziq boʻylab oʻtadi; Shuningdek, ushbu boʻlimda Oʻzbekiston hududining Turkmaniston chegarasiga uzoq choʻzilishi tasvirlangan. Keyin chegara Shumanay yaqinidan janubi-sharqqa burilib, Pitnak va Gʻozojak yaqinidagi Amudaryoga yetib borguncha biroz burilishli yoʻnalish boʻylab oʻtadi; keyin daryo boʻylab 40-parallel shimolga pastga tushadi. Keyin chegara Qoraqum choʻli orqali janubi-sharqda bir qator toʻgʻri chiziqlar boʻylab oʻtadi, keyin janubga Koʻhitang tizmasi orqali Amudaryo boʻylab Afgʻoniston bilan chegara nuqtasigacha oʻtadi. Chegaraning katta qismi chegarani uch marta kesib oʻtuvchi yirik temir yoʻl orqali oʻtadi, bu Sovet davridan qolgan meros boʻlib, u yerda infratuzilma oʻsha paytdagi ichki chegaralardan qatʼi nazar qurilgan.
Tarix
Rossiya XIX-asrda ilgari mustaqil boʻlgan Qoʻqon va Xiva xonliklari hamda Buxoro amirligini qoʻshib olib, Oʻrta Osiyoni bosib oladi. 1917-yilda kommunistlar hokimiyatni qoʻlga kiritib, Sovet Ittifoqini tuzgach, Markaziy Osiyoni milliy hududiy chegaralash (yoki NTD) deb nomlanuvchi jarayonda etnik respublikalarga boʻlinishga qaror qilinadi. Bu kommunistik nazariyaga koʻra, millatchilik oxir-oqibat kommunistik jamiyat sari yoʻlda zarur qadamdir va Iosif Stalinning taʼrifiga koʻra, xalq "tarixiy jihatdan tuzilgan, umumiy til asosida shakllangan, barqaror odamlar jamoasi. hududi, iqtisodiy hayoti va psixologik tuzilishi umumiy madaniyatda namoyon boʻladi".
NTD odatda „boʻlib tashla va hukmronlik qil“ boʻyicha bemaʼni jarayon boʻlib, Stalinning oʻz aholisini sunʼiy ravishda alohida millatlarga boʻlish va ozchiliklarni oʻz ichida qoldirish uchun ataylab chizilgan chegaralar orqali mintaqa ustidan sovet gegemonligini saqlab qolishga qaratilgan atayin Makiavellicha siyosat sifatida tasvirlanadi. Bu siyosatga qarshi 1920-yillarda basmachilar harakati boʻlib oʻtadi.
Sovetlar etnik jihatdan bir xil respublikalar yaratishni maqsad qilgan, biroq koʻp hududlarda etnik jihatdan aralash boʻlsa ham (masalan, Fargʻona vodiysi) va baʼzi xalqlarga (masalan, aralash tojik-oʻzbek yoki turli xalqlarga) „toʻgʻri“ etnik belgi qoʻyish qiyin boʻlgan. Amudaryo boʻyidagi turkman/oʻzbek qabilalari). Mahalliy milliy elitalar oʻz iddaolarini qattiq bahslashdilar (va koʻp hollarda haddan tashqari oshirib yuborishadi) va Sovetlar koʻpincha ular oʻrtasida hukm chiqarishga majbur boʻldilar, bu esa mutaxassislar bilimining yetishmasligi va mintaqa boʻyicha aniq yoki dolzarb etnografik maʼlumotlarning kamligi tufayli toʻsqinlik qiladi. Bundan tashqari, NTD iqtisodiy, joʻgʻrofiy, qishloq xoʻjaligi va infratuzilmaviy masalalar ham hisobga olinadigan va koʻpincha etnik kelib chiqishini ustun qoʻyadigan „yashovchan“ obyektlarni yaratishni maqsad qilgan edi. Ushbu qarama-qarshi maqsadlarni umumiy millatchilik doirasida muvozanatlashtirishga urinish juda qiyin va koʻpincha imkonsiz boʻlib chiqdi, natijada koʻpincha murakkab va muammoli chegaralar, koʻplab anklavlar va boshqa respublikalarda yashagan yirik ozchiliklarning muqarrar ravishda paydo boʻlishiga olib keldi. Bundan tashqari, Sovetlar hech qachon bu chegaralarni bugungidek xalqaro chegaraga aylantirishni niyat qilmagan edilar.
NTD etnik yoʻnalish boʻyicha hududning 1920-yildayoq taklif qilingan edi. Bu vaqtda Markaziy Osiyoda Rossiya SFSRga qarashli ikkita avtonom Sovet Sotsialistik Respublikalari (ASSR): Turkiston ASSR, 1918-yil aprelda tashkil etilgan va hozirgi Janubiy Qozogʻiston, Oʻzbekiston va Tojikiston, shuningdek Turkmaniston) va qirgʻiz avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi (qirgʻiz ASSR, Xaritada Qirgʻiziston ASSR), tashkil etildi. 1920-yil 26-avgust kuni Oʻrta Osiyo hududida taxminan bugungi Qozogʻistonning Shimoliy qismi bilan bir vaqtga toʻgʻri (bu vaqtda qozoqlar qirgʻizlar deb atalar edi. Bugungi Qirgʻizlar esa togʻda yashaydigan qora-qirgʻizlar deb atab kelingan).
1924-yil 25-fevralda Sovet Ittifoqi Siyosiy byurosi va Markaziy Qoʻmitasi Oʻrta Osiyoda NTDni davom ettirishini eʼlon qildi. Bu jarayonni Markaziy Osiyo byurosining maxsus qoʻmitasi nazorat qilishi, mintaqadagi asosiy millatlar (qozoqlar, turkmanlar va oʻzbeklar) har biri uchun uchta kichik respublikadan iborat boʻlib, oʻsha paytda juda tez ish olib borishi kerak edi. Dastlab Xorazm va Buxoro XSRni saqlab qolish rejalari bor edi, ammo oxir-oqibat 1924-yil aprelida kommunistik partiyalarning koʻpincha keskin qarshilik koʻrsatganligi sababli ularni qismlarga boʻlish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi (xususan, Xorazm kommunistlari oʻz XXRni yoʻq qilishni istamas edilar. Ammo ular oxir oqibat rozi boʻlishga majbur boʻlishdi).
Turkmanistonning yaratilishiga turkman millatining zaif tuygʻusi toʻsqinlik qilgan edi, ularning koʻpchiligi turkman oʻziga xosligini tanishdan avval oʻz qabilalari bilan tanish emasdilar. Biroq, Turkmaniston kommunistik elitasi birlashgan Turkmaniston SSRni yaratish uchun qattiq harakat qilgan edi, bunga mintaqaning nisbatan bir xilligi yordam beradi. Ammo Amudaryo boʻyidagi etnik oʻziga xosliklar murakkab edi va qaysi guruhlar „turkmanlar“, qaysi biriga „oʻzbeklar“ (masalan, salurlar, bayodlar, kuramalar, ersariylar, Xidar-Alilar va boshqalar) ekanligini aniqlash qiyin edi. Turkman kommunistlari barcha noaniq guruhlarni turkmanlar qatoriga qoʻshishni maʼqul koʻrib, „maksimalist“ Turkmanistonni yaratishga intildilar. Ularning saʼy-harakatlari bilan Farap va Chordjuy (zamonaviy Turkmanobod) shaharlarini qoʻlga kiritildi, bu shaharlarga oʻzbeklar ham daʼvogarlik qilb kelishgan. Turkmanistonda asosan oʻzbeklar istiqomat qilsa-da, Taoshhovuz (hozirgi Dashoguz) shahri Turkmanistonga berilgach, oʻzbeklar norozilik bildirishgan edi.
Turkmaniston SSR va Oʻzbekiston SSR rasman 1924-yilda tuzilgan. Bu vaqtda Oʻzbekiston oʻsha paytdagi ancha katta boʻlgan Qoraqalpogʻiston ASSRni oʻz ichiga olmagan, shuning uchun chegara dastlab Qozogʻiston ASSR tomonidan boʻlingan ikkita alohida qoʻshni boʻlmagan uchastkadan iborat edi; 1936-yilda Qoraqalpogʻiston ASSR Oʻzbekiston SSR tarkibiga oʻtkazildi va chegara hozirgi shaklini olgan edi.
Chegara 1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanib, uning tarkibiga kiruvchi respublikalar mustaqillikka erishgach, xalqaro chegaraga aylanadi. 1990-yillardagi baʼzi keskinliklardan soʻng Turkmaniston va Oʻzbekiston anʼanaviy respublikalararo chegarani hurmat qilishga kelishib oldilar va bu haqda 2000-yilda prezidentlar Saparmurod Niyazov va Islom Karimov tomonidan qoʻshma shartnoma imzolanadi. 2001-yil 30-martda Turkmaniston Prezidenti Saparmurod Niyozov oʻz hukumatiga kontrabanda va noqonuniy migratsiyaning oldini olish maqsadida Turkmanistonning Oʻzbekiston va Qozogʻiston bilan chegarasi boʻylab 1700-kilometrlik chegara devori qurilishini yil oxirigacha tugatishni buyuradi:
Bu yerda ham chegara muammolarimiz bor. Qozoqlar bilan boʻlgani kabi u tarafda ham, u tomondan ham chegaramiz bor. Biz allaqachon chega qurilishi uchun buyruq berdik. Buning uchun barcha kerakli yordamni taqdim etishingiz kerak. Belgilangan joylarda oʻtish joylari boʻlsin. Biz buni Oʻzbekiston yoki Qozogʻistondan ajratish uchun emas, balki chegarada tartibni saqlash, qonunbuzarlar va insofsiz kimsalardan oʻzimizni himoya qilish va tovarlarimizni noqonuniy olib oʻtishning oldini olish uchun qilyapmiz. Bunday holatlarning oldini olish, ruxsat etilgan va tartibga solinadigan chegaradan oʻtishni qonuniy asosda taʼminlash maqsadida maxsus oʻtkazish punktlari mavjud. Bizda bu Koytendogʻda [Sharqiy Turkmaniston] va Lebap viloyatining boshqa chegara tumanlarida mavjud. Kecha biz buni Lebapda, oldinroq esa Dashoguzda boshladik. Siz bu panjara oʻrnatishni tugatishingiz kerak, hammasi 1700 km, shu yilning oxiriga qadar qurib tugatiladi. Bu bizga kelajakda oʻrtamizda har qanday nizolarni oldini olish va har qanday qoidabuzarlarning kirishiga yoʻl qoʻymaslik uchun kerak. Biz hammamiz suveren davlatlar ekanmiz, chegaralarni endi ochiq ushlab turolmaymiz, chunki uchinchi davlatlar tomonidan chegarani buzuvchilar ham boʻlishi mumkin[30][31].
Turkmaniston va Oʻzbekiston 2004-yilning 31-mayida Turkmaniston Tashqi ishlar vazirligi nizolar hal etilgani haqida bayonot chiqarguniga qadar oʻzaro chegara boʻyicha jiddiy „muammolar“ boʻlib kelgan. Soʻnggi yillarda munosabatlar yanada yaxshilangan koʻrinadi, chegarani toʻliq demarkatsiya qilish davom etmoqda.
Chegara oʻtish joylari
Chegara yaqinidagi aholi punktlari
Turkmaniston
Oʻzbekiston
Manbalar
uz.wikipedia.org