Ozarbayjondagi kurdlar
Ozarbayjondagi kurdlar (kurdcha: Kurdên Azerbaycanê) sovet davlatlari hududidagi tarixiy ahamiyatga ega kurd aholisining bir qismini tashkil qiladi. Kurdlar X—XI asrlarda kurd Shaddodiylar sulolasining oʻrnatilishi bilan Kavkazda oʻz mavjudligini oʻrnatdilar. XVI asr oxirlarida Qorabogʻda baʼzi kurd qabilalari qayd etilgan. Biroq, Ozarbayjon Respublikasidagi deyarli barcha zamonaviy kurd aholisi 19-asrdagi Qojar Eronidan kelgan muhojirlardan iborat.
2020-yilgi Togʻli Qorabogʻ urushi natijasida Ozarbayjon Kalbajar, Lochin, Qubadli va Zangilonni qaytarib oldi. 2020-yilgi Togʻli Qorabogʻda oʻt ochishni toʻxtatish toʻgʻrisidagi kelishuvga koʻra, ichki koʻchirilganlar va qochqinlar Birlashgan Millatlar Tashkilotining Qochoqlar boʻyicha Oliy komissarligi nazorati ostida Togʻli Qorabogʻ va unga tutash hududlarga qaytishi kerak.
Tarixi
Dastlabki tarix
Rus va keyinchalik sovet etnografi Grigoriy Chursinning fikricha, zamonaviy Ozarbayjonning gʻarbiy qismlariga kurdlarning navbatdagi koʻchishi toʻlqini 1589-yilda, Usmonli-Safaviy urushi davrida, „gʻolib Safaviy askarlari“ fath qilingan oʻlkada qolishni afzal koʻrgan paytda sodir boʻlgan boʻlgan. Safaviylar shia kurdlarini Qorabogʻ va Zangezurning tarixiy hududlari chegaralari tutashgan joyga koʻchirdilar. XVIII asrda Qorabogʻ pasttekisligida koʻplab kurd qabilalari ozarbayjonlar bilan qabila ittifoqlarini tuzdilar. 19-asr rus tarixchisi Pyotr Budkov 1728-yilda Mugʻon tekisligida yarim koʻchmanchi chorvachilik bilan shugʻullanuvchi kurdlar va shohsevonlardan iborat guruhlar Rossiya fuqaroligini olish uchun ariza berganligini eslatib oʻtadi.
1807-yilda Janubiy Kavkaz uchun rus-fors urushi paytida qabila boshligʻi Mehmed Sefi Sulton Forsdan Qorabogʻ xonligiga koʻchib oʻtdi va unga 600 kurd oilasi kelib qoʻshildi. 19-asrning ikkinchi yarmiga kelib, kurdlar Zangezur, Javanshire va Jabroyil tumanlarida koʻp boʻlgan. 1886-yilda ular Elizabetpol gubernatorligi aholisining 4,68 % ni tashkil qilgan. Kurdlarning kichik populyatsiyalari Naxchivon, Sharur-Daralagʻoz va Aresh tumanlarida ham topilgan. Kurdlarning Forsdan va kamroq darajada Usmonli imperiyasidan hozirgi Ozarbayjonning togʻli hududlariga ommaviy koʻchishi butun XIX asr va XX asr boshlarida, yaʼni 1920-yilgacha Ozarbayjon Sovet Ittifoqi tarkibiga kirgunga qadar davom etdi. Janubiy Kavkazdagi kurd aholisi ichki immigratsiyaga moyil edi. 1920-yillarda Ozarbayjondan bir qator kurdlar Armanistonga koʻchib oʻtdilar, u yerda ular asosan ozarbayjonlar yashaydigan hududlarga joylashdilar, bu esa Ozarbayjondagi kurdlar sonining sezilarli darajada kamayishiga olib keldi.
Umumiy din (kurdlarning koʻpchiligidan farqli oʻlaroq, Ozarbayjon kurdlari koʻpchilik ozariylar kabi asosan shia musulmonlari boʻlishgan) va umumiy madaniyat elementlari XIX asr oxiriga kelib Ozarbayjon kurd aholisining tez assimilyatsiya qilinishiga olib keldi. 1886-yildagi statistik maʼlumotlar shuni koʻrsatadiki, Jabrayil, Arash va qisman Javanshiralik kurdlar ozariy tilida birinchi til sifatida gaplashgan. 1926-yilgi Sovet Ittifoqining birinchi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Ozarbayjon kurd aholisining atigi 3100 nafari (yoki 8,3 %) (oʻsha paytda ular 37200 kishi edi) kurd tilida soʻzlashgan.
1918—1920-yillarda qisqa muddatda mustaqil boʻlgan Ozarbayjon Demokratik Respublikasi hukumatida yaxshi integratsiyalashgan jamoa boʻlgan kurdlar, jumladan Nurmammad bey Shohsuvarov, taʼlim va diniy ishlar vaziri, Harbiy vazir va gubernator Xosrov bey Sultonovlar ham bor edi. U Qorabogʻ va Zangezur generali boʻlgan.
Qizil Kurdiston
Ozarbayjonda sovet hokimiyati oʻrnatilgandan soʻng Ozarbayjon SSR Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi 1923-yilda Lachin, Qubadli va Zangilon tumanlarida Qizil Kurdiston nomi bilan mashhur boʻlgan, poytaxti Lochin shahrida joylashgan maʼmuriy birlikni tuzdi. 1926-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, uning aholisining 73 % kurdlar va 26 % ozarbayjonlar edi. 1930-yilda u tugatildi va qolgan kurdlarning aksariyati asta-sekin ozarbayjonlar deb qayta toifaga kiritildi. Oʻtgan asrning 30-yillarida Agʻjakandda anʼanaviy kurd qoʻgʻirchoq teatri „ kilim arasi“ va Lochindagi kurd pedagogika kolleji hamon faoliyat koʻrsatardi. Sovet hukumati 1937-yilda Ozarbayjon va Armaniston kurd aholisining katta qismini Qozogʻistonga, 1944-yilda Gruziya kurdlarini deportatsiya qildi 1961-yildan boshlab deportatsiya qilinganlarning huquqlarini tiklash uchun Bokuda yashagan Mehmet Babayev boshchiligidagi saʼy-harakatlar amalga oshirildi, bu esa befoyda boʻldi.
Kurdlar qoʻshni ozarbayjonlarning hukmron madaniyatiga singib ketishda davom etdilar. Tarixiy aralash ozarbayjon-kurd nikohlari odatiy hol edi, ammo kurd tili bunday nikohlarda bolalarga kamdan-kam oʻtgan.
Togʻli Qorabogʻ urushi
Armaniston va Ozarbayjon oʻrtasidagi Birinchi Togʻli Qorabogʻ urushi Togʻli Qorabogʻ mintaqasi boʻylab bu ikki davlatning anʼanaviy kurdlar yashovchi hududlariga tarqaldi. 1980-yillarning oxirlarida Armanistondan Ozarbayjonga 18 ming kurd ketgan. 1992—1993-yillarda arman qoʻshinlari Qalbajar, Lochin, Qubadli va Zangilonga kirib, arman boʻlmagan tinch aholini chiqib ketishga majbur qildi. Oʻsha hududlardagi kurdlar aholisining 80 % ga yaqini Agʻjabodidagi ID lagerlariga joylashdi.
Demografiyasi
1920-yillardagi hisob-kitoblarga koʻra, Ozarbayjondagi kurdlar soni 40 ming atrofida. 1990-yillardagi hisob-kitoblar 10 mingdan dan 200 minggacha oʻzgarib turardi.
Ozarbayjondan kelgan nufuzli kurdlar
Manbalar
uz.wikipedia.org