Ozarbayjon ashug san’ati

Ozarbayjon ashuglari sanʼati (ozarb. Azərbaycan aşıq sənəti) — sheʼriyat, hikoyalar soʻzlash sanʼati, raqs va ozarbayjon ashuglarining vokal instrumental musiqa majmuasidir. Ashuglar Ozarbayjonda doimo xalq orzusini ifodalashgan, sevgi ozodligini himoya qilishgan, vatanga sadoqat haqida kuylashgani sababli azaldan „El anasi“ (ozarb. Elanası — „Xalq onasi“), deb atalgan. Ozarbayjon ashugi sanʼati milliy birdamlik ramzi va ozarbayjon tili, adabiyoti va musiqasining asrovchisi hisoblanadi.

209 yilda YUNESKOning nomoddiy merosini himoya qilish Qoʻmitasining Abu-Dabidagi (BAA) toʻrtinchi sessiyasida ozarbayjon ashuglari sanʼati YUNESKOning Nomoddiy madaniy merosining reprezentativ roʻyxatiga kiritilgan.

Asosan erkin boʻlgan ashug sanʼati tarkibi boʻyicha kengligi va xilma-xilligi bilan ajralib turgan. Ashug sanʼati epik doston, xalqning erkinligi va qahramonligini madh etuvchi qoʻshiqlar, shuningdek, doʻstlik va sevgi madh etiladigan satirik va yumoristik qoʻshiqlarni oʻz ichiga oladi. Ashug sanʼati sintetik sanʼat hisoblanadi, ashug oʻzi sheʼr yozadi, musiqa bastalaydi, sozda chaladi va oʻzi raqsga tushadi. Koʻpincha ashug ijrochisiga balaban ijrochisi va puflab chalinadigan asboblar ansambli joʻrlik qiladi, lekin ashugning asosiy musiqa asbobi soz hisoblanadi.

Ashug sanʼatining eng keng tarqalgan janri dostondir, xususan mardonavor — epik dostonlardir. Dostonlardagi vokal — instrumental qismlari sheʼrdagi dialog fragmentlari bilan navbatma-navbat keladi. Feodal va bosqinchilarga qarshi kurashgan, XVI asrning ozarbayjon xalq qahramoni Goʻrogʻli haqidagi doston ayniqsa mashhurdir. Bu dostonda Goʻroʻgʻlining jasoratlarini madh etuvchi bir nechta qoʻshiqlar mavjud. Ularga „Goʻroʻgʻli djengisi“, „Atli Goʻroʻgʻli“, „Piyada Goʻroʻgʻli“, „Goʻroʻgʻli“ va boshqa qoʻshiqlar kiradi. Qahramonlik mavzusidagi „Misri“ qoʻshigʻi ashuglar dialogida koʻp ijro etiladi. Bunday dialogda muayyan mavzuda improvizatsiya qilayotgan ikkita, uchta va xatto toʻrtta ashuglar ishtirok etishi mumkin.

Etimologiya

Zamonaviy ensiklopedik lugʻatda „ashug“ soʻzi arab va turkiy „ashug“ — „oshiq“ soʻzidan kelib chiqqanligi koʻrsatilgan. Katta ensiklopedik lugʻatida ham „ashug“ turkiy tilda „oshiq“ maʼnosini bildirishi koʻrsatilgan. „Ashug“ soʻzi arab tilidan kelib chiqib avval „ehtiros bilan sevgan, ilohiy sevgi bilan yonayotgan“ maʼnosini bildirgan, soʻng esa u turkiy tilga oʻtib va asta sekin arman va gruzin tiliga „qoʻshiqchi-shoir“ maʼnosi bilan oʻtgan deb hisoblanadi. XII asrning turkiy shoir-tasavvufchisi Ahmad Yassaviy oʻzining „Haqiqat oshiqlari“ sheʼrida soʻfiy darvishlarini „ashuglar“ deb atagan.

Ashug sanʼati tarixi

Ozarbayjon madaniyatida ashug anʼanasi ashug Gurbani yashab ijod qilgan vaqtda- XV-XVI asrlardan boshlab rivojlana boshlaydi, lekin sanʼatning oʻzi bundan ham qadimroq tarixga ega, masalan ozanlar X—XI asrlardanoq ijod qilishgan.

Ozanlar oʻz hikoyalarini gopuz ijrosi bilan kuzatgan va oguzlar orasida alohida diniy taʼsirga ega boʻlgan oguz baxshi va qoʻshiqchilari boʻlishgan. Ozanning mashhur yodgorliklariga oguz qahramonlik eposi „Buvam Korkut kitobi“ kiradi. Tarixda Dede Korkut, Dede Abbas, Dede Yadigyar, Dede Gasim, Dede Kerem („Dede“ soʻzi oguzlarda „diniy ota“ maʼnosini bildirgan) kabi ozanlar mashhur. XVII asrda ozanlar tarixiy sahnadan butkul ketgan. Islom taʼsirini kuchayishi va uning turkiy-oguzlar jamiyatidagi mafkurasi bunga sabab boʻlgan. Arab tili va adabiyotining tarqalishi va umuman islom gʻoyalariga yoʻnaltirilgan madaniyatining tarqalishi ozan sanʼati gʻoyalarini buzgan.

Gurbani davrida oʻz chiqishlarini gopuz bilan bezatgan ozanlar oʻrniga qoʻshiqlarini sozda chalgan ashuglar kelishgan.

Ashug musiqasining janrlari

Milliy sheʼriyatning asosiy janrlari — goshma, doston, ustadname, shuningdek, ularning sheʼriy shakllari — gerayli, divani, goshma, tedjnis — ashuglar ijodining eng sevimli shakllaridir.

Goshma

Xalq sheʼriyatining eng keng tarqalgan shaklidir. „Goshmada“ boʻgʻinlar soni oʻn birga yetadi. „Goshma“ bir nechta kichik turlarga boʻlinadi: „gyuzelleme“ — gyuzel — chiroy soʻzidan tabiiy goʻzallik yoki ajoyib insoniy hususiyatlarini madh etiladigan shakldir; „kochaklama“ — qahramonlik amallari yoki qahramonlarning oʻzi madh etiladigan shakldir; „tashlama“ — jamiyat yoki insonlarning kamchiliklari tanqid qilinadigan turi, „agit“ xotirlashga atalgan qoʻshiq.

Doston

Nafaqat sharqiy balki gʻarbiy sheʼriyatda mashhur boʻlgan janr (shu jumladan xalq oʻrtasida). „Dostonlarda“ ashuglar mardlik, sevgi qissalari, muhim tarixiy voqealar haqida hikoya qilishgan. Uslubiy va boʻginli maʼnoda koʻpincha „koshma“ ni eslatadi, lekin undan toʻrt misraliklarning soni, mavzu, maʼno va musiqa mavzusi bilan farq qiladi.

Ustadname

Anʼanaviy mavzular qoʻshiq — oʻgitlardan va qoʻshiq — nasihatlardan tashkil topgan.

Gyuzelleme

Gyuzelleme bu „Goshma“ turlaridan biri boʻlib, unda tabiiy goʻzalliklar tavsiflanadi yoki ajoyib insoniy hususiyatlarni madh etish boʻladi.

Ijrosi

Ozarbayjon ashuglarining ijro uslubi mahalliy ijodning oʻziga hos hususiyatlari bilan ajralib turgan. Masalan, Gyandja, Kelbadjar, Gazax, Tovuz, Borchalining har bir hududini aks ettiradigan ashuglar oʻzining individual mahorati bilan ajralib turadi va katta matonat bilan ashug sanʼatining anʼanalarini asrashadi. Koʻp hollarda ashug ijrosiga balaban ijrochisi va puflab chalinadigan cholgʻular ansambli hamrohlik qiladi, lekin ashugning asosiy cholgʻu asbobi bu sozdir. Asosiy ozarbayjon xalq cholgʻu asboblari bu: tor, def (mugʻomchilar triosida), soz (ashuglar ijodida), nogʻora, gosha-nogʻora (bayram udumlarida).

Ijodiy hususiyatlariga koʻra ashuglar quyidagicha farqlanadi:

Ashuglar nafaqat yakkaxon balki, odatda toʻrt ijrochidan- ashug, ikkita dudukchi va doʻmbirachidan tashkil topgan ansambl boʻlib ham ijro etishgan. Ashug ansamblini shuningdek soz bilan balaban va zarbli cholgʻu asbobi ham tashkil etgan.

Repertuar

Ashuglar repertuari faqatgina dostonlar bilan cheklanib qolmaydi; u janrlari boʻyicha xilma-xildir va mavzusi boʻyicha juda aniq, doimo ijtimoiylik bilan qayralgan. Ashuglar ertak (nagil), sevgi-lirik qoʻshiqlar, madh etish qoʻshiqlari (gyozelleme), axloqiy qoʻshiqlar (ustadname), satirik qoʻshiqlarni bilishadi. Bunday beshlik (muhammas) va ikkilik (dubeyt) kabi sheʼriy shakllarda ijod qilishadi, shuningdek lab yopilishini talab etmaydigan (dodax-deymez), fonemalarda qurilgan sheʼrlardan keng foydalanishadi. Koʻp ashuglar 50-60 dostonlar, oʻnlab hikoya, qissa va ertaklarni (misol uchun Gokchidan mashhur ashug Alesker) yodda tutishgan.

Oldin ashuglar choyxona, karvon-saroy, bozor maydonlarida chiqishlar qilishgan. Ularning repertuarida koʻp ajoyib sheʼriy namunalar boʻlgan. Ashuglar hirgoyilari musiqiy jihatdan qiyin emas, lekin ritmik aniqdir. Bu hirgoyilar anʼanaviydir va avloddan avlodga oʻtib boradi. Bu bilan bir motivlar faqatgina qahramonlik sheʼrlariga, boshqalari esa — faqat lirik sheʼrlarga toʻgʻri keladi. Bitta tarona turli ashuglarda har xil uslubda ijro etiladi va shaxsiy did va temperamentga bogʻliq. Ashuglar ijodining eng koʻp tarqalgan janri bu sevgi lirikasidir. Lekin ashug ijodining eng qiziqarli shakli bu musiqali — sheʼriy bellashuv — deyishmedir, uning ishtirokchilari (ashuglar) topishmoq, savol va javoblarda bellashadilar. Bunda ashuglardan biri raqibiga sheʼriy shaklda javob qaytara olmasa yoki topishmoqni topa olmasa, gʻolib magʻlubning sozini olib qoʻyishga haqli boʻlgan va magʻlub ashug unvonidan mahrum boʻlgan.

Oʻtmish ijrochilari

Zamonaviy Ozarbayjonda professional ashuglarni ikki toifaga ajratishadi: ashug-ijrochilar va ashug — shoirlar. Ashug — ijrochilar professional baxshi boʻlib sheʼriy ijod bilan shugʻullanmaydilar. Oʻzining individual mahorati va oʻz folklori xususiyatlarining nozik jihatlarini tushunganligi tufayli oʻz doston, qissalari, ayniqsa ularning prozaik shakllariga turli xil variatsiya va oʻzgartirishlar kiritishadi. Ashug — shoirlar esa baxshilik faoliyati bilan bir qatorda sheʼriy ijod bilan ham shugʻullanishadi. Ozarbayjonda bunday ashuglarni ustodlar deb atashadi, ozatbayjon tilidan tarjima qilganda u „Oʻz ishining yetuk ustasi“ maʼnosini biladiradi. Ustodlar shogirdlariga ashug sanʼati asoslarini oʻrgatgan oʻz maktablariga ega boʻlgan. Ustodlarga Gurbani (XVI asr.), Tufarganlik Ashug Abbas (XVII asr.), Xeste Kasum (XVIII asr), Ashug Valex (XVIII asr), Ashug Alesker (1821—1926), Bozalganlik Ashug Guseyin (1875—1949), Sayat — Nova kabi va koʻpgina boshqa isteʼdodli shoirlarni keltirish mumkin. Ular nafaqat ashuglik sheʼriyatiga, balki Ozarbayjonning butun yozma adabiyotiga ham katta taʼsir koʻrsatishdi.

Ashug Asad

Ashug Mirza

Ashug Islam

Ashug Ibragim

Hozirgi ijrochilar

Ozarbayjon xalq artisti Brilliant Dadasheva Ozarbayonda eng mashhur ashuglardan hisoblanadi. Shuningdek, Ozarbayjon parlamenti deputati Borchalilik (Gruziya) Zelimxan Yagub ham ashugdir. Davrimizning mashhur ashuglaridan Ashug Zulfiya, Ilham Aslan, Ali Tovuzli va boshqalarni misol qilish mumkin.

Temir parda davri

30 -yillardan boshlab, SSSR xalqlarining barcha xalq musiqa madaniyati kabi ashug musiqasi ham davlatning qattiq nazorati ostiga tushadi va bu bilan oʻzining eng yomon davrlarini boshdan kechiradi. Ozarbayjon milliy musiqasini xalqaro maydonlarga yoʻlini koʻp yillarga yopib qoʻyishadi. Ashug musiqasi va mugʻomni primitiv sanʼat sifatida odamlar ongiga quyishadi, lekin bular ziyolilarning katta qismini ogʻzaki musiqa anʼanasiga boʻlgan katta qiziqishini pasaytirmadi.

Ashug musiqasining tiklanishi

XX asrning yetmishinchi yillarida, boshchiligida 1971-yilda Moskvada, 1973-yilda Olma-Otada va 1978 va 1983-yillarda Samarqandda birinchi anʼanaviy musiqa xalqaro simpozium va festivallari oʻtkazilgan YUNESKO saʼyi harakatlari oqibatida mugʻom qayta tiklana boshladi.

Ashug musiqasi festivallari

2004-yil iyulida Sumgait shahrining Uzeir Gadjibekov nomidagi madaniyat saroyida „Sazin sozyunsexrinyagyal !“ nomli ashug musiqasi bayrami oʻtkazildi. Festival „respublika ashuglari uyushmasi“ shahar boʻlinmasi tashabbusi bilan tashkillashtirilgan edi va bayram aʼlo darajada oʻtdi. Konsertda Ali Tovuzli, Ilham Aslan kabi ashug va shoirlar, shuningdek, „Peri gizlar“ mejlisining Telli Borchali, Kyamalya Gubadli kabi aʼzolari sahnaga chiqishdi. Ular improvizatsiyada yetuk mahoratlarini va folklordagi bilimlarini namoyish qilishdi.

Ozarbayjon ashuglari Uyushmasining sumgayit boʻlimi raisi shoira Ganira Mextixanli hisoblanadi. Shaharda ushbu xalq sanʼati bilan shugʻullanadigan 20 ortiq ashug — professionallar mavjud. Ular ashug musiqasi targʻiboti bilan faol ravishda shugʻullanishadi, yordam konsertlari bilan korxona, harbiy qismlarda ishtirok etishadi.

Jahon eʼtirofi

Ozarbayjon mustaqillikka erishganidan soʻng, Ozarbayjon madaniyatini dunyoga targʻib qilish imkoniyati tugʻildi, buning uchun ozarbayjon ashuglariga davlat koʻmagi koʻrsatilmoqda va dunyo boʻylab gastrollar tashkil etilmoqda.