O'tish (astronomiya)
Oʻtish yoki
astronomik tranzit — astronomik hodisa boʻlib, uning davomida maʼlum bir nuqtadan kuzatuvchi nuqtai nazaridan bir samoviy jism boshqa samoviy jismning oldidan oʻtib, uning bir qismini qoplaydi.
Taʼrif
"Oʻtish" atamasi kuzatuvchiga yaqinroq boʻlgan ob’ekt oʻzining nisbiy (koʻrinadigan) oʻlchamida uzoqroq ob’ektdan ancha kichik boʻlgan hollarda qoʻllaniladi. Agar yaqinroq ob’ekt oʻzining koʻrinadigan oʻlchamiga koʻra uzoqroq ob’ekt bilan taqqoslanganda ustun boʻlsa, „qopqoq“ atamasi qoʻllaniladi. Bir ob’ekt ikkinchisiga soya soladigan astronomik hodisalar „ tutilish“ deb ataladi. Ushbu uch turdagi hodisalarning barchasi sizigiyaning koʻrinadigan koʻrinishidir.
Oʻtish misoli sifatida, yerdagi kuzatuvchi va Quyosh oʻrtasida sayyoraning oʻtishini keltirish mumkin. Albatta, bu faqat Merkuriy va Venera bilan mumkin. Biroq, agar kuzatuvchi undan ham uzoqroq sayyorada, masalan, Marsda boʻlsa, u Yerning Quyosh oldida oʻtishini ham koʻrishi mumkin (keyingisi 2084-yil 10-noyabrda sodir boʻladi). Asteroidlar mavjud, masalan, (1383) Limburgiya, orbitaning ekliptikaga shunchalik kichik moyilligi bilan Yerning Quyosh diskidan oʻtishi har bir pastki birikmada ulardan koʻrinib turadi. Quyosh bilan Yer (yaʼni, bu misol uchun — har bir yilda bir oz koʻproq). Xuddi shu tarzda, har bir quyi birikmada Venera asteroiddan (6719) Gallajdan va Merkuriydan (2583) Fatyanov asteroididan kuzatilganda Quyosh diskidan oʻtadi, chunki tegishli sayyoralarning orbitalari asteroidlar uchun juda kichik.
Ushbu astronomik hodisa uchta samoviy jismning bir chiziqqa toʻgʻri kelishini talab qiladi. Juda kam uchraydigan hodisa toʻrtta samoviy jismning bir chiziqqa toʻgʻri kelishidir. Quyosh tizimidagi oxirgi bunday hodisa 1586-yil 27-aprelda sodir boʻlgan, oʻshanda Merkuriyning Quyosh yuzasidan oʻtishi Veneradan koʻrinib turardi va ayni paytda Veneraning oʻzi Quyosh ustidan oʻtishi Saturndan koʻrinib turardi.
Soʻnggi yillarda ekzosayyoralarning kashf etilishi munosabati bilan olimlar ularning quyosh tizimlarining markaziy yulduzlari yuzasida oʻtishlarini instrumental ravishda aniqlash imkoniyatiga qiziqish bildirishdi (Tranzit usuliga qarang). HD 209458 b (norasmiy nomi — Osiris) sayyorasi oʻziga xos kashf etilgan birinchi ekzosayyora boʻldi.
Sayyoralarning oʻzaro tranzitlari va okkultatsiyasi
Kamdan kam hollarda (yer yuzidagi kuzatuvchi uchun) siz bir sayyora diskining boshqasining diskidan oʻtishini koʻrishingiz mumkin. Keyingi bunday hodisa 2065-yil 22-noyabrda taxminan 12:43 UTC da sodir boʻladi, Venera oʻzining yuqori birikmasiga yaqin (burchak oʻlchami 10,6 ″) Yupiter oldidan oʻtadi (burchak oʻlchami 30,9 ″). Biroq, bu tranzit quyosh diskidan atigi 8° gʻarbda sodir boʻladi va shuning uchun buni oddiy koʻz bilan koʻrish mushkul, qora koʻzoynak bilan esa koʻrish mumkin.
Yuqorida aytib oʻtilganidek, kattaroq (koʻrinadigan oʻlchamlarda) kichikroq narsaning oldidan oʻtishi „oʻtish“ emas, balki „qoplash“ deb ataladi. Shunday qilib, Yupiter oldidan oʻtishidan biroz oldin Venera oʻzining sunʼiy yoʻldoshlaridan biri Ganimedni „qoplaydi“. Bu xuddi shu kuni soat 11:24 da sodir boʻladi va Yerning eng janubiy mintaqalaridan koʻrinadi. Parallaks effekti tufayli Veneraning oʻtish vaqti Yer kuzatuvchisining joylashuviga qarab bir necha daqiqaga oʻzgaradi.
Hammasi boʻlib, 1700-yildan 2200-yilgacha sayyoralarning yer yuzidagi kuzatuvchiga koʻrinadigan bir-biridan atigi 18 ta oʻzaro oʻtishi sodir boʻlgan yoki sodir boʻladi. 1818-yildan 2065-yilgacha boʻlgan uzun boʻshliqqa eʼtibor bering.
1737-yilgi hodisa Grinvich rasadxonasida Jon Bevis tomonidan kuzatilgan va hozirgacha bu sayyoralarning oʻzaro oʻtishini batafsil kuzatuvchi yagona kuzatuvdir. 1170-yil 12-sentabrda sodir boʻlgan Marsning Yupiter oldidan oʻtishini Kenterberi rohib Gervase va xitoylik astronomlar kuzatgan.
Kontaktlar
Oʻtish vaqtida kichikroq ob’ektning konturi bir nuqtada kattaroq ob’ektning konturiga tegsa, toʻrtta „kontakt“ ajralib turadi. Kontaktlar quyidagi tartibda sodir boʻladi:
Manbalar
uz.wikipedia.org