Orol Dengizi hududidagi odamlarning sog'ligidagi muammolar
Orol dengizidan sugʻorish ishlarini noto'g'ri foydalanish oqibatida, uning suvlari qurib, tuproqda tuzlar va boshqa minerallarni qoldirdi. Ular nafaqat tuproqni ifloslantirdi, balki shamol va boʻronlar orqali koʻtarilib, boshqa hududlarga, shu jumladan ekin maydonlariga ham tarqaldi. Bu nafas olish tizimi kasalliklari va saratonning kuchayishiga olib keldi. Orol hajmining oʻzgarishi mahalliy iqlimga ham taʼsir qildi va boʻronlarning koʻpayishi va kuchayishiga olib keldi.
Orol dengizining qisqarishi natijasida mahalliy aholi salomatligi bilan bogʻliq muammolar yuzaga kelgani shubhasiz. Orol dengizi hududining koʻp qismi zarar koʻrganligining asosiy sabablaridan biri „suvdan notoʻgʻri foydalanish“ edi. Orol dengizi mintaqasidagi oʻzgarishlar natijasida inson salomatligiga taʼsir qilishi mumkin boʻlgan ekologik taʼsirlarga „suv sathining pasayishi, atrof-muhit va oziq-ovqat zanjiridagi pestitsidlar, chang boʻronlari va havodagi oʻzgarishlar“ misol boʻladi.
Sovet ittifoqi davrida Orol dengiziga quyiladigan Amudaryo va Sirdaryo suvlari Oʻzbekiston paxta dalalarini sug'orishga sarflanar edi. Amudaryo va Sirdaryoning yaylovlari va serhosil yerlarida parrandachilik, va chorvachilik sohalarida 100 mingdan ortiq aholi bandligi taʼminlangan edi. Hududda paxta dalalarining monokulyar dehqonchilik yillarida tuproqlar tarkibidagi tabiiy minerallar va ozuqa moddalari miqdori kamayib ketti. Bu, oxir-oqibat, tuproq sifatini yaxshilash uchun pestitsidlar va oʻgʻitlardan foydalanishning koʻpayishiga olib keldi. Biroq, bu ko'p miqdorda foydalanilgan kimyoviy moddalar tuproqqa, suvga va nihoyat Orol dengiziga taʼsir koʻrsatdi. Qishloq xoʻjaligidagi bu oʻzgarishlar “tuproqning tarkibining o'zgarishiga, suv sifati va miqdorining yomonlashishiga olib keldi”.
Yosh bolalar oʻlimi darajasiga taʼsiri
Dengiz quriganida ifloslantiruvchi moddalar yer yuzasiga chiqib, tuproqqa oʻrnashadi, shu bilan birga havoga tarqaladi. Ushbu ekologik taʼsirlar mahalliy aholi salomatligiga keng koʻlamli taʼsir koʻrsatdi. Koʻpgina kasallik holatlarining koʻpayishi Orol dengizi maydonining qisqarishi bilan bogʻliq. Ifloslantiruvchi moddalardan eng koʻp zarar koʻradiganlar: chaqaloqlar va bolalar. Hududda ekalogik muhitning o'zgarishi chaqaloqlar oʻlimining oshishiga xizmat qiladi.
Bu mintaqada 1970-yillardan beri chaqaloqlar oʻlimi koʻrsatkichlari ortib bormoqda. Goʻdaklar oʻlimi koʻrsatkichlarining oshishiga olib keladigan bu zararli moddalar Qozogʻistonda 1993-yildan boshlab 70 taga yetganligi xabar qilingan. Toksinlar turli manbalardan kelib chiqishi mumkin: havodan nafas olish, ichimlik suvi va oziq-ovqat. Biroq, yosh chaqaloq nima yeyish yoki ichish borasida koʻp tanlovga ega emas. Maʼlum boʻlishicha, bu toksinlar emizish orqali ham oʻtishi mumkin va „bir qator hududlarda shifokorlar chaqaloqlarni emizishni tavsiya qilmaydilar, chunki emizikli ona suti zaharli hisoblanadi“.
1-jadvaldan koʻrinib turibdiki, boshqa shu hududga chegaradosh mamlakatlar hududlarda ham chaqaloqlar oʻlimi koʻrsatkichlarining oʻsishi kuzatilgan. Chaqaloqlar oʻlimi darajasiga koʻplab boshqa omillar taʼsir koʻrsatsa-da, bu koʻrsatkichlarning oshishiga hududdagi ekologik holat taʼsir koʻrsatishi aniq.
1-jadval: Yosh bolalar o'limining koʻrsatkichlari, 1985-2008[11]
Salomatlik uchun salbiy taʼsirlari
Birgina Turkmanistonda bolalarda qayd etilgan barcha kasalliklarning 50 foizi nafas olish tizimidagi muammolar bilan bogʻliq. Ushbu holatning taʼsiri juda keng tarqalgan va turli kasalliklarga chalingan odamlarga taʼsir koʻrsatadi. Quyida Orol dengizi hududida chaqaloqlar oʻlimi, turmush darajasining pasayishiga olib keladigan sogʻliqda uchrashi mumkin boʻlgan kasalliklar roʻyxati keltirilgan.
Yechimlari
Hududni qayta tiklashning asosiy muammosi dengiz tubidan tuz va boshqa zararli minerallarni kamaytirishdir. Baʼzi yechimlar suv oqimini nazorat qilish uchun suv omborlarini qurish va sugʻorish uchun ajratilgan suv miqdorini cheklashni ham oʻz ichiga oladi.
Manbalar
uz.wikipedia.org