Niger inqirozi (2023)
2023-yil 26-iyulda Niger Respublikasida davlat toʻntarishi uyushtirilib, mamlakat prezidenti qoʻriqchisi prezident Muhammad Bazoumni hokimiyatdan chetlatdi va hibsga oldi. Prezident gvardiyasi qoʻmondoni general Abdurahmon Tchiani toʻntarish muvaffaqiyatli oʻtganini tasdiqlaganidan soʻng oʻzini harbiy xunta rahbari deb eʼlon qildi.
Gʻarbiy Afrika davlatlari iqtisodiy hamjamiyati (ECOWAS) Niger davlat toʻntarishi yetakchilariga 2023-yil 30-iyulda Bazoum hokimiyatini qayta tiklash uchun bir haftalik muddat berdi, aks holda xalqaro sanksiyalar va kuch ishlatish mumkinligini istisno qilmadi. Ultimatumning oxirgi muddati 6-avgustda tugadi va kuch ishlatilmagan boʻlsa-da, ECOWAS 10-avgust kuni oʻz zahira kuchini zudlik bilan faollashtirishni buyurdi. ECOWAS avvalroq Gambiyada 2016—2017-yillardagi konstitutsiyaviy inqirozdan keyin demokratiyani tiklash uchun aralashgan edi.
ECOWASning barcha faol aʻzo davlatlari, Kabo-Verde bundan mustasno, Niger xuntasiga qarshi ECOWAS boshchiligidagi harbiy aralashuv sodir boʻlgan taqdirda, oʻz qurolli kuchlaridan harbiy qoʻshinlarni jalb qilishga vaʼda berishdi. Bunga javoban Burkina-Faso va Mali harbiy xuntalari harbiy aralashuv boshlangan taqdirda Niger tomonida turish bilan tahdid qilishdi.
Kelib chiqishi
2023-yil 26-iyulda Nigeriya prezident apparati general Abdurahmon Tchiani boshchiligidagi prezident soqchilari „respublikachilarga qarshi namoyish“ oʻtkazganini e’lon qildi. Prezident Muhammad Bazoum va uning oilasi Niameydagi Prezident saroyida hibsga olingan, ichki ishlar vaziri Hamadou Souley ham hibsga olingan. Toʻntarishga Bazoumni lavozimidan chetlatishni rejalashtirgan Tchiani boshchilik qildi. Bazoumga yaqin manbalarning aytishicha, prezident 2023-yil 24-iyulda boʻlib oʻtgan Vazirlar mahkamasi yigʻilishida Tchianini oʻzaro munosabatlari keskinlashgani sababli ishdan boʻshatish toʻgʻrisida qaror qabul qilgan. Saroy va unga tutash vazirliklar harbiy mashinalar bilan toʻsib qoʻyildi. Saroyga yaqinlashmoqchi boʻlgan Bazoumning tinch aholi tarafdorlarini Prezident gvardiyasi otishma orqali tarqatib yubordi, bir kishi yaralandi. Bazoumga sodiq harbiy qismlar dastlab majmuani oʻrab oldi.
Kechqurun esa havo kuchlari polkovnigi-mayor Amadu Abdramane davlat televideniyesi orqali Bazoum hokimiyatdan chetlashtirilganini eʼlon qilib, xavfsizlik vaziyatining yomonlashuvi hamda yomon boshqaruv tufayli Vatanni himoya qilish boʻyicha Milliy kengash tuzilganini maʼlum qildi. Shuningdek, mamlakat konstitutsiyasi amal qilishini toʻxtatish, davlat institutlari faoliyati toʻxtatilishi, chegaralar yopilishi va mahalliy vaqt bilan soat 22:00dan 05:00gacha mamlakat boʻylab komendantlik soati joriy etilishini e’lon qilib, har qanday xorijiy aralashuvdan ogohlantirdi. Keyinchalik, mamlakatdagi barcha siyosiy partiyalarning faoliyati keyingi ogohlantirishgacha toʻxtatildi.
Bazoum hibsga olinganiga qaramay, shu paytgacha isteʼfoga chiqishdan bosh tortmoqda. Bazoumning tashqi ishlar vaziri Hassumi Massaudou France 24 telekanaliga bergan intervyusida mamlakatning „qonuniy va rasmiy kuchi” prezident qoʻlida qolayotganini aytib, oʻzini davlat rahbari vazifasini vaqtincha bajaruvchi deb e’lon qildi hamda davlat toʻntarishiga qarshilik koʻrsatishga chaqirdi. Biroq Nigeriya qurolli kuchlari rahbariyati „halokatli qarama-qarshilik“dan qochish hamda prezidentni himoya qilish uchun davlat toʻntarishini qoʻllab-quvvatlashini eʼlon qildi.
28-iyul kuni Tchiani oʻzini xunta prezidenti deb eʼlon qildi hamda mamlakatning „asta-sekin va muqarrar halok boʻlishi“ oldini olish uchun Bazoumni taxtdan agʻdarganini aytib, uni mamlakatdagi vaziyatni yashirishda aybladi. Tchiani fuqarolik boshqaruviga qaytish muddatini aytmadi.
ECOWAS
Gʻarbiy Afrika Davlatlarining Iqtisodiy Hamjamiyati (ECOWAS) Gʻarbiy Afrikadagi oʻn besh mamlakatning mintaqaviy, siyosiy va iqtisodiy ittifoqi boʻlib, 5,114,162 km (1,974,589 mi²) maydonni egallaydi hamda 2019-yil holatiga koʻra, 387 milliondan ortiq aholiga ega. 1975-yilda tashkil etilgan ECOWAS yagona yirik savdo blokini yaratish orqali aʼzo davlatlar uchun kollektiv oʻzini-oʻzi taʼminlashga erishishni maqsad qilgan.
ECOWAS mintaqada tinchlikparvar kuch vazifasini ham bajaradi. Aʼzo davlatlar vaqti-vaqti bilan siyosiy beqarorlik va tartibsizliklar paytida blokka aʼzo mamlakatlarga aralashish uchun qoʻshma harbiy kuchlarni yuboradi. Soʻnggi yillarda bu kabi aralashuvlar 1997-yilda Syerra-Leone, 2003-yilda Kot-dʼIvuar, 1990 va 2003-yillarda Liberiya, 1999 va 2012-yillarda Gvineya-Bisau, 2013-yilda Mali va 2017-yilda Gambiyadagi intervensiyalar kiradi.
Xavfsizlik holati
Amerika Qoʻshma Shtatlari, Fransiya va boshqa koʻplab mamlakatlar hamda guruhlar Nigerdagi vaziyatga Saheldagi islomchilar qoʻzgʻoloni tufayli aralashishdi. Bu esa oʻz navbatida Nigerda Al-Qoida, Islomiy davlat guruhi va Boko Haram boshchiligidagi jihodchilar qoʻzgʻolonini qoʻzgʻatdi. Mamlakatda AQSh, Fransiya va Turkiyaning bazalari mavjud edi. 2022-yilda bir qator harbiy toʻntarishlar va fransuzlarga qarshi kayfiyatdan soʻng Fransiya Mali va Burkina-Fasodan chiqib ketishi Rossiya ta’siri kengayishiga yoʻl ochgan. Rossiya oʻzining xususiy yollanma firmasi Vagner guruhi orqali kirib kelgach, mintaqa fransuz antiterror operatsiyalarining markaziga aylangan edi. Ayni paytda mintaqada Turkiya taʼsiri uchun ham yoʻl ochilgan edi.
Xronologiya
Iyul
29-iyul Izohlar
Manbalar
uz.wikipedia.org