Moviy masjid (Yerevan)

Moviy masjid — XVIII asr Armanistonning Yerevan shahridagi fors shia masjidi. Uni qurish vazifasi Eron Erivan xonligi xoni Husayn Alixon tomonidan topshirilgan. Bu Yerevan markazidagi eng qadimgi ishootlaridan biri va shaharning Eron davridagi eng muhim tuzilmasidir. Bu masjid XIX asrda Yerevandagi sakkizta masjidning eng kattasi hisoblanar edi va bugungi kunda Armanistondagi yagona qadimiy masjiddir.

Masjid 1920-yillarda oʻz vazifasini yakunlaydi va 50 yildan ortiq vaqt davomida Yerevan tarixi muzeyi sifatida foydalanilgan. Armaniston mustaqillikka erishgach, masjid Eron hukumati koʻmagida taʼmirlandi va yana Armanistonda istiqomat qiluvchi musulmonlarga xizmat koʻrsatuvchi masjid sifatida ish boshlagan.

Nomlanishi

HFB Lynch va Luidji Villari kabi rus, gʻarbiy yevropadan tashrif buyuruvchilar masjidni Gok Jomi (Gok Djami, turkcha: Gök Cami) deb atashgan, bu turkchadan tarjimada „ koʻk osmon masjidi“ degan maʼnoni anglatadi. U arman tilida Կապույտ մզկիթ, Kapuyt mzkit' „Ko‘k masjid“ nomi bilan tanilgan, garchi baʼzan Գյոյ մզկթ, Gyoy mzkit՛ ham ishlatiladi. Fors tilida " Masjid-i Juma „ yoki “Jomi-i Shahr " nomi bilan mashhur.

Tarixi

Dastlabki tarixi

Masjid 1765-1766 (hijriy 1179)yillarda Forsning Afsharidlar sulolasi davridagi Erivan xonligi hukmdori Husayn (Husayn) Alixon tomonidan, masjid shahar aholisining asosan juma kuni foydalanishi uchun qurilgan. Masjid Rossiya boshqaruvi ostida 1887—1888 (hijriy 1305) yillar atrofida koshinlar bilan toʻla taʼmirlandi. Masjid 1907—1910-yillarda yana qayta rekonstruksiya qilingan.

Masjid 1827-yilda ruslar tomonidan bosib olinganida Yerevanda faoliyat koʻrsatgan sakkiz masjidning eng kattasi edi.

1890-yillarda Erivanga tashrif buyurgan HFB Linch shunday deb yozgan edi: „Masjid meʼmorchiligida juda ajoyib narsa yoʻq, lekin saroyning shimoliy tomonidagi kichikroq binoning shiftini bezab turgan gulli rasmlar juda katta ahamiyatga ega“. Italiyalik diplomat va tarixchi Luidji Vilyari oʻzining 1906-yilda chop etilgan "Kavkazda olov va qilich" nomli kitobida masjid haqida batafsil maʼlumot bergan. Uning yozishicha, „Gok Djami“ deb nomlangan buyuk masjid masjiddan ham koʻproq narsadir, u bir necha ibodat joylari va bir qancha hujralar, maktablar va musulmon diniy ishlarining idoralarini oʻz ichiga olgan katta majmuadir. Bu juda qadimiy emas, lekin juda ham chiroyli. Britannica Encyclopædia (1911) masjidni „shahardagi eng yaxshi bino“ deb taʼriflagan. Masjidning minorasi 24 metr (79 ft), XIX asr Yerevandagi eng baland inshoot hisoblanadi.

Sobiq Ittifoq davrida

Armanistonda sovet hokimiyati oʻrnatilgandan keyin masjid oʻz vazifasini bajarmay qoʻygan. Masjidning kirish va chiqish eshiklari sezilarli darajada oʻzgartirildi. Minoraning o‘ng tomonidagi janub tarafdagi asosiy darvoza yopib qo‘yilgan. Gʻarbiy darvoza turargoh majmuasiga kiritilgan va kirish joyi sifatida tanib boʻlmaydigan ahvolga kelib qolgan. Shimoliy tomondagi kirish yagona kirish joyiga aylandi. Unga kirish mumkin boʻlgan eshik Mashtots prospektidan koʻrinadi. Aleksandr Tamanyanning 1924-yildagi Yerevan bosh rejasidan boshlab, masjid koʻcha sathidan ikki metrdan koʻproq pastda joylashgan boʻlib, bu tashrif buyuruvchilardan bir necha zinapoyadan pastga tushishni talab qiladi.

Masjid 1920-yillarning oʻrtalarida diniy muassasa sifatida faoliyatini toʻxtatdi. Uning hovlisi arman rassomlari, yozuvchilari, shoirlari va ziyolilari uchun ijodiy maydonga aylandi, sotsialistik Armaniston uchun yangi madaniy va estetik tartib yaratishga yordam berdi. Hovli katta qarag‘ay va chinorlar bilan himoyalangan va shu tariqa issiq va chang shaharni soyali panoh bilan taʼminlagan. Hovlida choyxona joylashgan bo‘lib, u ziyolilar yig‘inlari markaziga aylangan. Yigishe Charents, Martiros Saryan, Aksel Bakunts uning doimiy tashrif buyuruvchilari edi. Chet ellik mehmonlar orasida arman-amerikalik yozuvchi Uilyam Saroyan, rus yahudiy shoiri Osip Mandelstam, rus yozuvchisi Andrey Beliy va boshqalar bor edi. Mahalliy rassomlar „hovlidan koʻrgazmalar va yangi sotsialistik maʼnaviyat laboratoriyasi“ sifatida foydalanganlar. Eronning Armanistondagi elchixonasi Madaniyat markazi maslahatchisi Seyid Husayn Tabatabai masjid qator arman ziyolilari, xususan Charentsning saʼy-harakatlari bilan saqlanib qolganini taʼkidladi.

1930-yillarda masjidda dastlab ateyistik muzey, keyin esa antifashizm muzeyi tashkil etilgan. 1936-yildan Sovet Ittifoqi parchalangunga qadar masjidda Tabiat fanlari muzeyi joylashgan boʻlib, u asosiy ibodatxona ichidagi planetariy va Yerevan tarixi muzeyini oʻz ichiga olgan.

Mustaqillik davrlarida

1980-yillarning oxirida, Togʻli Qorabogʻ mojarosi paytlari masjid hech qanday zarar koʻrmagan, chunki u ozarbayjonning emas, balki forsiy hududlarga qarashli deb hisoblangan. bundan tashqari unda shahar tarixi muzeyi joylashgan edi.

1991-yil fevral oyida shahar hokimiyati va Eron delegatsiyasi oʻrtasida masjidni tiklash boʻyicha dastlabki kelishuvga erishildi. Masjid 1994-1998-yillarda kapital taʼmirdan oʻtkazildi. Shahar hokimiyati 1995-yil 13-oktabrda masjiddan foydalanish huquqini rasman Eronga topshirdi. Taʼmirlash ishlari uchun Eron hukumati 1 milliard Eron rial (1 million dollardan ortiq) mablagʻ ajratdi. Masjid 1996-yilda diniy muassasa sifatida qayta ochildi. Bredi Kisling restavratsiyani „tarkibiy jihatdan zarur, ammo estetik jihatdan noaniq“ deb taʼrifladi.

Yana bir rekonstruksiya 2009-2011 yillarda amalga oshirildi.

Bugungi koʻrinishi
Moviy masjid Armanistondagi yagona faol masjid boʻlib, musulmonlar soni ancha kam (812 dan 1000 kishigacha yoki umumiy aholining 0,03% ni tashkil qiladi).

Qayta tiklanganidan keyin ubino Armanistonda yashovchi eronliklar va Armanistonga tashrif buyuradigan eronlik sayyohlar uchun diniy va madaniy markazga aylandi. 2003-yilda jurnalist Tomas de Vaal masjiddagi yagona muntazam namozxonlar „Eron elchixonasining oʻnlab diplomatlari“ ekanligini taʼkidladi. Oradan oʻn yildan kamroq vaqt oʻtib, 2009-yilda " ArmeniaNow " gazetasi Yerevanda istiqomat qiluvchi 2000 ga yaqin eronlikdan 500 ga yaqini vaqti-vaqti bilan payshanba kunlari masjidga borishini yozgan. Masjid majmuasi ichidagi Eron madaniyat markazi fors tilini oʻrganishga intilayotgan yosh armanlarni oʻziga jalb qiladi. Majmua ichida 2014-yil oktabr oyida shoir Hofiz nomi bilan atalgan 8000 dan ortiq kitobdan iborat Fors kutubxonasi ochilgan edi.

2015-yil 10-dekabrdan Armaniston hukumati masjid majmuasini madaniyat markazi sifatida foydalanish uchun Eronning Armanistondagi elchixonasi vakillariga 99 yilga ijaraga berdi va hozirda ham bu shartnoma amalda.

Arxitekturasi

Masjid Armaniston hukumati tomonidan milliy ahamiyatga ega yodgorlik ro‘yxatiga kiritilgan. Bu „Yerevan markazidagi eng qadimgi binolardan biri“ va „Eron davridagi Yerevanda saqlanib qolgan yagona bino“. Islom sanʼati tarixchisi Markus Ritter uni „Eron davrining ilk Qajar masjidi arxitekturasining asosiy namunasi“ deb taʼriflagan. Masjid majmuasi 7000 kv metr maydonni egallaydi. Masjidning oʻzi 97 ga 66 metr, hovli esa 70 ga 47 metr sathni egallaydi. Masjidda anʼanaviy shia mashabiga oid binolar, jumladan, minora, uchta mehrob (namoz zallari), muqaddas yozuvlar va boshqalar mavjud. Masjid hovlining oʻrtasida joylashgan hovuzga qaragan, atirgul bilan oʻralgan 24 ta halqa hujralarni oʻz ichiga oladi. Minora, 24 metr (79 ft) baland, 7 graduslik nishabga ega, ammo meʼmoriy jihatdan xavfsiz hisoblanadi.

Jahon merosi ob’ekti sifatida roʻyxatga olish harakatlari

2007-yil oktyabr oyida Armaniston tashqi ishlar vaziri Vartan Oskanyan Parijdagi YUNESKO Bosh konferentsiyasining 34-sessiyasida soʻzlagan nutqida Moviy masjid va boshqa ob’ektlar YUNESKOning Butunjahon merosi roʻyxatiga kiritish uchun kutish roʻyxatida bor ekanligini aytdi. 2013-yil yanvar oyida Armaniston madaniyat vaziri Xasmik Poghosyan Armaniston masjidni YUNESKOning Butunjahon merosi obʼyektlari roʻyxatiga kiritish uchun barcha choralarni koʻrishini aytdi. Shundan soʻng qaror 2013-yil aprel oyida Eron Madaniyat vaziri Muhammad Husayniy bilan uchrashuvda tasdiqlandi. Husayniy armanlarning saʼy-harakatlari muvaffaqiyatli boʻlishiga umid qilishini bildirdi. Armaniston tashqi ishlar vaziri Eduard Nalbandyan 2015-yil noyabr oyida YUNESKO Bosh konferensiyasining 38-sessiyasidagi nutqid qo‘shni Eron armanlarning madaniy merosini asrab-avaylash va himoya qilish uchun katta saʼy-harakatlar qilindi. Eronning Arman monastir ansambllari, eng qadimgisi VII asrga toʻgʻri keladi, Eron hukumati tomonidan Jahon merosi roʻyxatiga kiritilgan. Hukumat tomonidan, Armaniston Yerevandagi XVIII asrga oid Eronning Moviy masjidini qayta rekonstruksiya qildi va uni Jahon merosi ro‘yxatiga kiritmoqchiligini bildirdi

2015-yilning 15-oktabr kuni Armaniston Bosh vaziri Ovik Abramyan va Eronning birinchi vitse-prezidenti Eshoq Jahongiriy masjidning 250 yilligiga bag‘ishlangan tadbirda ishtirok etdi. Bosh vazir Abrahamyan o‘z nutqida Armaniston ham, Eron ham „hozirda uni YuNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritish uchun harakat qilmoqda“, dedi.

Munozara

Koʻp Gʻarb va Arman manbalari masjidni Eron/Fors deb taʼriflaydi.. Antropolog va etnograf Tsipylma Darieva taʼkidlaganidek, "mahalliy ommaviy axborot vositalarida va rasmiy munozaralarda Moviy masjid yangi chet el siyosiy organi bilan qattiq bogʻlangan. yaqinda Armaniston-Eron doʻstligi. Bu joyning asosiy nomini Moviy masjid emas balki, „Fors masjidi“ deb nomlaydi". Dariyevaning qayd etishicha, u 1920-yillarning o‘rtalarigacha Yerevandagi musulmon aholisi uchun juma masjidi bo‘lib xizmat qilgan.

Ozarbayjonda masjid odatda Yerevanning Ozarbayjon merosi yodgorligi deb ataladi. Hukumat amaldorlaridan biri uni „Yerevanda yashovchi ozarbayjonlarning eng yirik diniy markazi“ deb atagan. 2007-yilda Ozarbayjon Tashqi ishlar vazirligi va Haydar Aliyev jamg‘armasi tomonidan chop etilgan "Ozarbayjonga qarshi urush: madaniy merosni nishonga olish" nomli kitobida 1990-yillarda masjidning restavratsiya qilinishiga va uning „fors masjidi sifatida taqdim etilishiga“ qarshi chiqqanligi taʼkidlangan. Mustaqil arman olimi Ruben Galichian oʻzining 2009-yilda „ Tarix ixtirosi“ kitobida masjid haqida ayrim maʼlumotlarni keltirib oʻtadiAytish kerakki, [Yerevanda] 1635—1820-yillar orasida qurilgan barcha masjidlar eronliklar tomonidan qurilgan va mahalliy musulmon aholisi ham, forslar ham shia ekanligini, ularning masjidlari bir xil ekanligini hisobga olgan holda rekanstruksiyalashtirilgan. Demak, Moviy masjid qanday qilib „ozariy“ masjidi boʻlishi mumkinligini tushunish juda qiyin, chunki bunday tasnif mavjud emas edi.

Ozarbayjon deputatlarining tashrifi

2022-yil fevral oyida Ozarbayjon hukumatparast, ikki deputati Tohir Mirkishili va Soltan Məmmədov Yerevanda boʻlib oʻtgan Evronest Parlament Assambleyasi yigʻilishida ishtirok etib, masjidga tashrif buyurishdi. Mirkishilining yozishicha, „Uning devorlarida boshqa davlatga oid yozuvlar boʻlsa-da, uning meʼmorchiligi, devorlari va ruhi umuman Ozarbayjonga bogʻliq. Uning haqdor imomlari tez orada masjidda namoz o‘qishlari mumkinligiga ishonamiz“. Eronning Armanistondagi elchixonasi bunga javoban masjidni „Eron sanʼati ramzi“ deb atadi va uning devorlarida „asrlar davomida forscha epigrafiya saqlanib qolganini“ taʼkidladi. Masjidda xizmat qilayotgan eronlik imom Mahmud Movahedifarning aytishicha, bu masjid Eron anʼanaviy islom meʼmorchiligining oʻziga xos xususiyatlariga ega va barcha yozuvlar fors tilida. Movahedifar, „Agar bu yerda ozarbayjoncha yozuvli bitta koshin bo‘lsa ham, biz buni tan olardik“, deb qo‘shimcha qildi.

Manbalar

Adabiyotlar

uz.wikipedia.org