Mongoliya iqtisodiyoti
Mongoliya iqtisodiyoti anʼanaviy ravishda dehqonchilik va chorvachilikka asoslangan iqtisodiyotdir. Mongoliya shuningdek, koʻpgina foydali qazilma konlariga ega: mis, koʻmir, molibden, qalay, volfram va oltin sanoat ishlab chiqarishining katta qismini tashkil qiladi. Mongoliya yalpi ichki mahsulotining (YaIM) uchdan bir qismini tashkil etgan Sovet yordami Sovet Ittifoqi parchalangan paytda, 1990—1991-yillarda deyarli bir kechada yoʻqoldi va Mongoliya chuqur tanazzulga yuz tutdi.
Iqtisodiy oʻsish 1996-yilda bir qator tabiiy ofatlar va mis hamda kashmir jahon narxlarining oshishi tufayli toʻxtab qolganidan keyin 1997—1999-yillarda oʻsdi. 1998- va 1999-yillarda Osiyo moliyaviy inqirozi oqibatlari tufayli davlat daromadlari va eksporti pasayib ketdi. 1999-yil avgust va sentyabr oylarida iqtisodiyot Rossiya tomonidan neft va neft mahsulotlarini eksport qilishni vaqtincha taqiqlanishidan zarar koʻrdi. Mongoliya 1997-yilda Jahon savdo tashkilotiga (JST) aʼzo boʻlgan. Xalqaro donor hamjamiyat 1999-yil iyun oyida Ulan-Batorda boʻlib oʻtgan maslahat guruhining soʻnggi yigʻilishida mamlakatga yiliga 300 million dollardan ortiq mablagʻ ajratishga vaʼda berdi. Soʻnggi paytlarda Mongoliya iqtisodiyoti togʻ-kon sanoatining oʻsishi hisobiga tez sur’atlar bilan oʻsdi va mamlakat yalpi ichki mahsulotining oʻsish sur’ati 2013-yilda 11,7 % ga yetdi. Biroq, bu oʻsishning katta qismi eksportga asoslanganligi sababli, Mongoliya Xitoyga boʻlgan eksport oʻsishining pasayishi tufayli togʻ-kon sanoatining global sekinlashuvidan aziyat chekmoqda.
Iqtisodiy tarixi
Sotsialistik davr
1990—1991-yillardagi tez siyosiy oʻzgarishlar Mongoliyaning bozor iqtisodiyotini rivojlantirishga qaratilgan saʼy-harakatlarining boshlanishi boʻldi, biroq bu saʼy-harakatlar sobiq Sovet Ittifoqi iqtisodiyotining parchalanishi hamda davom etayotgan yomonlashuvi tufayli murakkablashdi va toʻxtab qoldi. 1991-yilgacha Mongoliya savdosining 80 % i sobiq Sovet Ittifoqi davlatlari bilan, 15 % i esa Oʻzaro Iqtisodiy Yordam Kengashi (CMEA) mamlakatlari bilan amalga oshirilgan. Mongoliya yoqilgʻi, dori-darmon va zavod hamda elektr stansiyalari uchun ehtiyot qismlar boʻyicha sobiq Sovet Ittifoqiga qaram edi.
Sobiq Sovet Ittifoqi Mongoliya sanoati uchun asosiy bozor boʻlib xizmat qilgan. 1980-yillarda Mongoliyaning sanoat sektori muhim ahamiyat kasb etdi. 1989-yilga kelib, u moddiy mahsulotlarning taxminan 34 % ini, qishloq xoʻjaligining 18 % ini tashkil etdi. Biroq, minerallar, hayvonlar va hayvonlardan olingan mahsulotlar hali ham mamlakat eksportining katta qismini tashkil qiladi. Asosiy import mahsulotlariga esa mashinasozlik, neft, gazlama va qurilish materiallari kiradi.
1980-yillarning oxirida hukumat nokommunistik Osiyo hamda Gʻarb bilan aloqalarni yaxshilashga kirishdi va Mongoliyada turizm rivojlandi. 1991-yil 1-yanvardan boshlab Mongoliya va sobiq Sovet Ittifoqi oʻzaro savdoni jahon narxlarida erkin valyutada olib borishga kelishib oldilar.
Moʻgʻuliston tashqi savdodagi qiyinchiliklarga qaramay, islohotlarni davom ettirdi. Mamlakatda 1990-yillarda kichik doʻkonlar va korxonalarni xususiylashtirish deyarli yakunlandi va koʻpchilik narxlar erkinlashtirildi. Mongoliyada shuningdek, yirik davlat korxonalarini xususiylashtirish hamda soliq islohotlari boshlandi, barter va rasmiy valyuta kurslari 1991-yil oxirida birlashtirildi.
Bozor iqtisodiyotiga oʻtish
1990—1993-yillarda Mongoliyada inflyatsiya, ishsizlikning oʻsishi, asosiy tovarlar va oziq-ovqat ratsioni tanqisligi kuzatildi. Bu davrda iqtisodiy mahsulot uchdan biriga qisqardi. Bozor islohotlari va xususiy tadbirkorlik amalga oshirilgach, 1994—1995-yillarda iqtisodiy oʻsish yana boshlandi. Afsuski, bu iqtisodiy oʻsish bank sektorining keskin zaiflashuvi bilan birga kechdi, chunki oʻsish bank kreditlarining qolgan davlat korxonalariga ortiqcha ajratilishi hisobiga taʼminlangan edi. 1995-yilda yalpi ichki mahsulot taxminan 6 % ga oʻsdi, bu asosan mis narxining koʻtarilishi tufayli kechdi. Oʻrtacha real iqtisodiy oʻsish 1996—1999-yillarda Osiyo moliyaviy inqirozi, 1998-yilgi Rossiya moliyaviy inqirozi va xom ashyo, ayniqsa, mis hamda oltin narxlarining pastlashuvi tufayli taxminan 3,5 % ni tashkil qildi.
Mongoliya yalpi ichki mahsuloti (YaIM) oʻsishi 1999-yildagi 3,2 % dan 2000-yilda 1,3 % ga tushdi. Bu pasayish 2000-yilda yomon ob-havo va tabiiy ofatlar natijasida 2,4 million chorva mollarining nobud boʻlishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Anʼanaviy koʻchmanchi chorvachilikka asoslangan qishloq xoʻjaligidan tashqari rivojlanish istiqbollari Mongoliyaning dengizga chiqish imkoni yoʻqligi va asosiy infratuzilmaning yetishmasligi sababli cheklanadi. 1990-yildan buyon Mongoliyaga 61 ta mamlakatdan 1500 tadan ortiq xorijiy kompaniyalar jami 338,3 million dollarni tashkil etuvchi sarmoya kiritdi. 2003-yilga kelib xususiy kompaniyalar Mongoliya yalpi ichki mahsulotining 70 % ini va eksportning 80 % ini tashkil etdi.
Yaqin paytgacha Mongoliyaning sotsializmdan keyingi davrida xorijiy investitsiyalar uchun juda kam cheklovlar mavjud edi. Binobarin, togʻ-kon sanoatining toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar kirib kelishiga qoʻshgan hissasi 1990-yildagi 0 % dan 1999-yilda deyarli 25 % ga oshdi.
Hozirgi kundagi iqtisodiy rivojlanish
Mongoliyaning koʻproq Xitoy bilan savdoga tayanishi butun jahon moliyaviy inqirozi paytida mamlakat iqtisodiyotining oʻsishini jiddiy ravishda toʻxtatib qoʻyishi mumkinligini anglatardi. Metall, ayniqsa mis narxining keskin pasayishi (2008-yil iyulidan 2009-yil fevraliga nisbatan 65 % ga pasaygan) mamlakat xom ashyo eksportidan foydani cheklab qoʻydi va shuning natijasida 2009-yilga kelib MSE Top-20 fond bozori 2007-yil oʻrtalarida keskin oʻsib ketganidan beri eng past koʻrsatkichni qayd etdi. Iqtisodiyot tiklana boshlaganida, Mongoliya 2009—2010-yillar qish mavsumida „Zud“ga duchor boʻldi, bu koʻplab chorva mollarining nobud boʻlishiga olib keldi va shu tariqa mamlakat eksport daromadlarining 7 % ini tashkil etuvchi kashmir ishlab chiqarishga ham jiddiy taʼsir koʻrsatdi.
Jahon banki va Xalqaro valyuta jamgʻarmasi hisob-kitoblariga koʻra, 2009-yilda Mongoliya yalpi ichki mahsulotining real oʻsishi 8 % dan 2,7 % ga qisqardi, eksport esa 26 % ga qisqarib, 2,5 milliard dollardan 1,9 milliard dollargacha kamaygan. Shu sababli, global moliyaviy inqirozdan chiqa olgan 20 000 dan 40 000 gacha mongollar (mos ravishda 0,7 % va 1,4 %) qashshoqlikdan xalos boʻlishi prognoz qilingan.
2009-yil oxiri va 2010-yil boshida bozor yana tiklana boshladi. Oldingi iqtisodiy beqarorliklarni aniqlab, ulardan saboq olib, qonunchilikni isloh qilish va qatʼiylashtirilgan soliq siyosati mamlakatni oldinga olib chiqishi koʻzda tutilgan. 2010-yil fevral oyida xorijiy aktivlar 1 569 449 million AQSH dollarini tashkil etdi. Yangi savdo shartnomalari tuzildi va xorijiy investorlar „Osiyo boʻrisi“ ni diqqat bilan kuzatib borishdi.
Togʻ-kon sanoati Mongoliyaning asosiy sanoat tarmogʻi boʻlib, butun Mongoliya sanoatining 30 % ini tashkil qiladi. Mamlakatdagi yana bir muhim sanoat kashmir ishlab chiqarishdir. Mongoliya kashmir ishlab chiqarish boʻyicha dunyoda ikkinchi oʻrinda turadi, mamlakatdagi asosiy kashmir kompaniyasi hisoblangan Gobi Cashmere 2006-yil holatiga koʻra jahon kashmir ishlab chiqarishining 21 % mahsulotini tashkil qiladi.
Mongoliyada 2019-yilda jami eksport 7,6 milliard dollarni tashkil etdi.
2022-yilda iqtisodiy oʻsish bir foizni tashkil etishi kutilmoqda va xalqaro institutlar 2023-yilda kengaytirilgan tovar eksporti sababli iqtisodiyot kamida olti foizga tezlashishini taxmin qilmoqda. 2023-yildan boshlab Xitoyga yoʻnaltirilgan yangi koʻmir temir yoʻl tarmoqlari ishga tushishi va Rio Tinto kompaniyasining Mongoliya janubidagi Oyu Tolgoʻy yer osti konidan mis ishlab chiqarishni koʻpaytirishi orqali mamlakat tovar eksportining sezilarli darajada koʻpayishi kutilmoqda.
Boʻri iqtisodiyoti
Bu atama Ganxuyag Chuluun Xutagt tomonidan kiritilgan va keyinchalik Renaissance Capital tomonidan "Mongolia: „Blue-sky opportunity“ hisobotida ommalashtirilgan. Ular Mongoliya yangi „Osiyo yoʻlbarsi“ yoki „Mongol boʻrisi“ boʻlishini taʼkidlab, „toʻxtatib boʻlmaydigan“ iqtisodiy oʻsishni bashorat qilishgan. Mamlakatdagi togʻ-kon sanoatidagi soʻnggi oʻzgarishlar va xorijiy qiziqishning hayratlanarli darajada ortib borayotgani sababli „boʻri iqtisodiyoti“ bu bashoratga tayyor koʻrinadi. Bu atamaning agressiv nomi mamlakatning kapital bozorlaridagi munosabatini aks ettiradi, yaʼni yangi foydali qazilmalar istiqbollari bilan u dunyodagi eng tez rivojlanayotgan iqtisodiyotlardan biri unvonini saqlab qolish imkoniyatiga ega.
Banklari
Mongoliyada bank sektori yuqori darajada jamlangan boʻlib, 2015-yil holatiga koʻra, beshta bank moliyaviy aktivlarning qariyb 80 % ini nazorat qiladi: Mongoliyaning beshta yirik mahalliy banklarining aksiyalari birinchi marta yaqinda qisman xususiylashtiriladigan Moʻgʻuliston fond birjasida ommaga taqdim etiladi.
Tijorat banklari
Kredit olish boʻyicha Mongoliya iqtisodiyoti 2015-yilgi „Biznes yuritish qulayligi“ soʻroviga koʻra 189 ta iqtisod orasida 61-oʻrinni egalladi. Biroq, Mongoliyada 2015-yil may holatiga koʻra 15 257 ta aholiga 1 ta bank filiali toʻgʻri kelgan boʻlib, u dunyodagi bank filiallariga kirishning eng yuqori koʻrsatkichlariga ega.
Investitsion banklar
Kapital bozori muhitining kuchayishi bilan koʻplab xorijiy va mahalliy investitsiya institutlari Mongoliyada oʻzini namoyon qila boshladilar. Eng mashhur mahalliy agentliklarga quyidagilar kiradi: TDB Capital (Wayback Machine saytida 2019-12-31 sanasida arxivlangan), Eurasia Capital, Monet Investment Bank, BDSec, MICC va Frontier Securities.
Atrof-muhiti
Kommunistik rejim davrida tez urbanizatsiya va sanoatni rivojlantirish siyosati natijasida Mongoliyaning yomonlashib borayotgan ekologiyasi asosiy tashvishga aylandi. Ulan-Batordagi minglab fabrikalarda yumshoq koʻmirni yoqish va individual motorizatsiyaning keskin oʻsishi havoning oʻta darajada ifloslanishiga olib keldi. Oʻrmonlarning kesilishi, yaylovlarning haddan tashqari qisqartirilishi va yaqinda yaxshi yerlarni haydash orqali gʻalla hamda pichan ishlab chiqarishni koʻpaytirishga qaratilgan saʼy-harakatlar shamol va yomgʻir tufayli tuproq eroziyasi kelib chiqishini kuchaytirdi.
Boshqa statistikalari
Quyidagi jadvalda Mongoliyaning 1990—2017-yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlari keltirilgan:
Uy xoʻjaliklarining daromadlari yoki isteʼmoli foiz ulushi boʻyicha: Qishloq xoʻjaligi mahsulotlari: bugʻdoy, arpa, sabzavot, yem-xashak ekinlari, qoʻy, echki, qoramol, tuya va ot
Sanoat: qurilish va qurilish materiallari; togʻ-kon sanoati mahsulotlari (koʻmir, mis, molibden, flyuorit va oltin); oziq-ovqat va ichimliklar; chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash, kashmir jun va tabiiy tola ishlab chiqarish
Sanoat ishlab chiqarishining oʻsish sur’ati: 6 % (2010)
Elektr: Elektr energiyasi — manba boʻyicha ishlab chiqarish: Yogʻ: Eksport tovarlari: mis, kiyim-kechak, chorvachilik, chorvachilik mahsulotlari, kashmir jun, teri, flyuorit va boshqa rangli metallar
Import tovarlari: mashina hamda asbob-uskunalar, yoqilg'i, avtomobillar, oziq-ovqat mahsulotlari, sanoat isteʼmol tovarlari, kimyo, qurilish materiallari, shakar va choy
Ayirboshlash kurslari: AQSH dollari uchun tögrög/tugrik: 1,890 (2014), 1,396 (2012), 1,420 (2009), 1,179.6 (2006), 1,205 (2005), 1,187.17 (2004), 1,171 (2003), 1,110.31 (2002), 1,097.7 (2001), 1,076.67 (2000)
Manbalar
Havolalar
uz.wikipedia.org