Moʻgʻul tili
Mongol tili ,
moʻgʻul tili — moʻgʻul tillaridan biri, Mongoliyaning rasmiy tili (1921-yildan), xalxa lahjasi asosida rivojlanmoqda, shuning uchun
«xalxa mongol» deb ham ataladi; XXRning Ichki Mongoliya hududida xdm qabilalararo til sifatida qoʻllanadi. 5 mln.dan ortiqroq kishi soʻzlashadi. 14—15-asrlarda shakllangan. Bir qancha lahja va shevalari boʻlib, ular, asosan,
dj, dz, s, ch singari qorishiq undoshlarning qoʻllanish-qoʻllanmasligi bilan oʻzaro ajralib turadi. Mongoliyada 1945-yildan rus alifbosi asosida unga 2 ta harf qoʻshish bilan yangi moʻgʻul yozuvi joriy qilingan.
Sintaksisi aniqlovchining aniqlanmishdan keyin kelishi, kesimning odatda soʻz oxirida kelishi hamda kelishiklarda aniqlovchi aniqlanmish bilan moslashmasligi bilan xarakterlanadi.
Hozirgi moʻgʻul tilida 7 ta unli mavjud. Unlilar choʻziq va qisqa boʻlishi mumkin, choʻziq unlilar harfni ikki baravar koʻpaytirish orqali yozma ravishda ifodalanadi. Soʻz oʻrtasida qisqa urgʻusiz unlilar hech qachon talaffuz qilinmaydi: болох «boʻlmoq» [болх], мэдэх «bilmoq» [мэдх]. Singarmonizm hodisasi mavjud. Moʻgʻul tilida urgʻu odatda birinchi boʻgʻinga, choʻziq unli yoki diftongga tushadi.
Moʻgʻul tilida gapda qatʼiy soʻz tartibi mavjud. Ega har doim gapni tugatadigan kesimdan oldin keladi. Soʻroq gaplarda gap oxirida joylashtirilgan soʻroq yuklamalari ishlatiladi; уу yuklamasi qattiq undosh bilan tugaydigan soʻzlardan keyin, үү — yumshoq undoshlardan keyin keladi: Энэ ном уу? «Bu kitobmi?», Энэ дэвтэр үү? «Bu daftarmi?», shuningdek ую va юү yuklamalari choʻziq unli bilan tugagan soʻzlardan keyin ishlatiladi (ую - qattiq soʻzlarda, юү - yumshoq soʻzlarda qoʻllaniladi): Энэ ширээ юү? «Bu stolmi?», Энэ карандаа юу? «Bu qalammi?». Be yuklamasi (m, n, l dan keyin) va ve (boshqa hollarda) soʻroq soʻzlari boʻlgan soʻroq gaplarda ishlatiladi: Энэ хэн бэ? «Bu kim?». Muqobil savol soʻroq gapni toʻliq takrorlash orqali hosil boʻladi: Энэ ном уу, дэвтэр үү? «Bu kitobmi yo daftarmi?».
Moʻgʻul tilida turkiy tillardan oʻzlashgan soʻzlar mavjud: оточ «shifokor», шат «narvon, shoti», буурцаг «noʻxat» va boshqalar. Sanskrit tilidan (diniy buddizm adabiyotidan, koʻpincha tibet tili orqali): тив «qitʼa», хийд «monastir» va boshqalar. Tibet tilidan: даваа «dushanba», лхагва «chorshanba», аравнайлах «yoritmoq» va boshqalar. Xitoy tilidagi oʻzlashmalar moʻgʻul tilida qadim zamonlardan beri paydo mavjud: eng koʻp xitoycha soʻzlar mumtoz moʻgʻul yozma tilida kuzatilgan (XVI-XX asrlar); moʻgʻullarning xitoylar bilan savdosi natijasida ushbu oʻzlashma soʻzlari bir qismi tilga kirib bordi va ularning muhim qismi mumtoz moʻgʻul yozma tilidan kelib chiqdi; zamonaviy moʻgʻul tilida ishlatiladigan xitoycha soʻzlar: цай «choy», байцаа «karam», лууван «sabzi», жанжин «qoʻmondon» va boshqalarni aytish oʻtish mumkin. Boshqa tillardan olingan oʻzlashmalar ham mavjud: rus, tungus-manjur, fors, arab, yunon (masalan, ном «kitob», uygʻur tili orqali sugʻd tilidan oʻzlashgan) va boshqa tillardan oʻzlashmalar bor.
Alifbosi
Moʻgʻul alifbosida 35 ta harf boʻlib, к, ф, щ va п harflari faqatgina oʻzlashma soʻzlarda uchraydi; в va р harflari esa, soʻz boshida kelmaydi:
Manbalar
uz.wikipedia.org
Sun'iy intellekt javobi:
Moʻgʻul tili — moʻgʻullar tomonidan so‘zlashiladigan til bo‘lib, asosan Moʻgʻuliston Respublikasida (Moʻgʻuliston) va Xitoyning ichki Moʻgʻul avtonom hududida yashovchi moʻgʻullar orasida keng tarqalgan. Moʻgʻul tili turlik qabilalar va hududlarda turlicha dialektlarda mavjud bo‘lib, ularning eng asosiylari: Xalq moʻgʻulcha (Khalkha Mongol) va Buryat (Bayrat) tili hisoblanadi.
Moʻgʻul tilining umumiy haqida ma’lumot:
- Til oilasi: Moʻgʻul tili Altay tili oilasiga tegishli bo‘lib, unga turkiy, tunguso-manchu va koreys tillari yaqin. Ba’zi olimlar uni mustaqil moʻgʻul-tunguso guruhiga ham kiritadilar.
- Alifbo: Tarixan moʻgʻullar yozuv uchun turli alifbolardan foydalanganlar. Ular orasida qadimiy so‘g‘diy alifbosiga asoslangan mo‘g‘ul yozuvi, keyinchalik esa kirill va lotin alifbolari ham ishlatilgan. Hozirgi kunda Moʻgʻulistonda asosan kirill alifbosidan foydalaniladi.
- Fonetikasi: Moʻgʻul tilida boy samog‘alar tizimi mavjud bo‘lib, u lingvistik jihatdan murakkab tovushlarni yaratadi. Moʻgʻul tilining talaffuzi va intonatsiyasi o‘ziga xosdir.
- Grammatikasi: Moʻgʻul tili agglutinativ tildir, ya’ni so‘zlar turli qo‘shimchalar yordamida hosil qilinadi. Unda otlar, fe’llar va boshqa so‘z turkumlari uchun keng davlat qo‘shimchalari va hol qo‘shimchalari mavjud.
- Lug‘at: Moʻgʻul tilida qadimiyidan an’anaviy atamalar ko‘plab, shuningdek, buddizm va boshqa diniy ta’sirlardan kelib chiqqan iboralar mavjud.
- Madaniyat va adabiyot: Moʻgʻul tili milliy madaniyat va tarixiy xazinalarning saqlovchisi hisoblanadi. Chingizxon davridan boshlab moʻgʻul tilida ko‘plab tarixiy va adabiy asarlar yaratilib, bugungi kungacha meros sifatida saqlanib qolgan.
Moʻgʻul tilining ahamiyati va holati:
Hozirgi kunda Moʻgʻul tili butunlay keng tarqalgan bo‘lsa-da, shahar hududlarida ayniqsa yoshlar orasida rus va xitoy tillarining ta’siri kuchayib bormoqda. Moʻgʻul tili davlat tili maqomiga ega va unga rasmiy hujjatlar, ta’lim-tarbiya va ommaviy axborot vositalarida keng o‘rin beriladi.
Shuningdek, O‘zbekistonda yashovchi moʻgʻullar va boshqa markaziy osiyo xalqlari orasida ham Moʻgʻul tilining ayrim dialekt va iboralari uchrab turadi.
Agar Moʻgʻul tiliga oid qo'shimcha ma’lumot yoki tilning ma'lum bir jihatlariga qiziqsangiz, ayting, batafsilroq tushuntiraman.