Mirzo Alakbar Sobir
Mirzo Alakbar Sobir (tugʻilgan: Alakbar Zeynalabdin oʻgʻli Tohirzoda; 30.05.1862, Shamaxi — 12.7.1911, Shamaxi, Ozarbayjon) — ozarbayjon shoiri, inqilobchi-satirik, mutafakkir, jamoat arbobi va oʻqituvchi.
Ozarbayjon Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 7-maydagi 211-son qarori bilan Mirza Alakbar Sobir asarlari Ozarbayjon Respublikasida davlat mulki deb e’lon qilingan mualliflar roʻyxatiga kiritildi.
Hayotiy
Alakbar Zeynalabdin oʻgʻli Tohirzoda 1862-yil 30-mayda Shemaxida tugʻilgan. Otasi kichik biznes bilan shugʻullanib, oʻgʻli sakkiz yoshga toʻlganda choʻpon boʻlmasin, deb mollaxonaga qoʻyibdi.
Sobir 12 yoshigacha madrasada, soʻngra 1874-yilda Shеmaxida Boku oʻlka majlisi huzuridagi ilohiyot bilim yurtida – ma’rifatparvar shoir Seyid Azim Shirvanining yangi metodik maktabida tahsil oldi. Ustozi Seyid Azim Alakbarga fors tilidan she’rlar tarjima qilib, unga rahbarlik qilgan, shuningdek, tarjimalari bilan birga asl she’rlarini ham oʻqib, tahrir qilgan. Sobirning ma’lum boʻlgan birinchi tarjimasi Sa’diyning “Guluston” asari “Didem guli-taza chand dasta”dan 3 misra bilan boshlangan bayt qissasining bir qismidir.
Keyinchalik otasi Alakbarini oʻqishdan ajratib, doʻkonida yordamchi boʻlib ishladi. Biroq, Alakbar hamon oʻqish va yozishni davom ettiradi. Doʻsti Abbos Sahxatning soʻzlariga koʻra, Sobirning otasi jahldor boʻlib, uni xarid qilishdan koʻra koʻproq oʻqib, yozgani uchun tez-tez tanbeh bergan: hatto bir marta she’rlar kitobini yirtib tashlagan.
Sobir 23 yoshida Oʻrta Osiyoga, soʻngra Eronga haj safariga otlanadi. Sabzivar, Nishopur, Samarqand, Buxoro, Mashhad va boshqa Xuroson shaharlarini ziyorat qiladi. U bu shaharlarda ilgʻor olim va yozuvchilar bilan uchrashadi.
Birinchi tashrifidan qaytgach, 1887-yilda u Bullurnisa ismli qarindoshiga uylanadi. Oʻn besh yil ichida u sakkiz qiz va bir oʻg'il koʻrdi. Ammo zilzila oqibatida oilasi halok boʻldi.U bir muddat sovun pishirib, sotdi, san’at bilan shugʻullandi.
Sobirning uyi 1902 yilgi dahshatli Shamaxi zilzilasida vayron boʻlgan.
Sobir Boku viloyati sunniy majlisi raisi, Boku viloyati musulmonlar majlisi raisi, shuningdek, Juma masjidining bosh imom-xatibi Hoji Majid afandi bilan doʻstona munosabatda boʻlgan. Sobirning Hoji Majid afandi vafotiga ikki she’r yozishi ham ana shu munosabatdan kelib chiqqan.
XIX-asr oxiri, XX-asr boshlarida oilaviy muammolarga duch kelgan Sobir sheʼriyatdan uzoqlashdi, lekin u tark etmadi. 1901-yili Shemaxiga qaytgan Abbos Sahxat Sobiraga katta yordam berdi. Ular Shamaxiyning oʻsha davr ziyolilari Agali Bey Nasah va Muhammad Tarrah bilan kichik adabiy uchrashuv uyushtirdilar, kechqurunlari mumtoz shoirlar yoki oʻzlarining she’rlarini oʻqib, tahlil qilib, muhokama qildilar.
XX-asr boshidan matbuotda Sobir sheʼrlari paydo boʻla boshladi. 1903-yilda uning sheʼri „Sharqiy-rus“ gazetasida bosilgan. Keyinroq „Hayat“ gazetasida she’ri bosildi. 1906-yilda „Molla Nasreddin“ jurnalining faol mualliflaridan biriga aylanadi. Oʻshandan beri Jalil Mammadqulizoda bilan Sobir oʻrtasida doʻstona munosabatlar oʻrnatilgan.
1907-yil boshida Sobir sovun yasash va sotishni toʻxtatib, matbuot va maorif sohasida ishlashga, she’r yozishni muntazam davom ettirishga qaror qildi. Bokuga kelganidan soʻng „Irshod“ gazetasida korrektor boʻlib ishladi va oʻqituvchi boʻlish uchun imtihon topshirishga tayyorlandi. Bu orada Gori oʻqituvchilar seminariyasi oʻqituvchisi doʻstlaridan bir nechta xat oladi. Oʻsha maktublarda u yaqin kunlarda seminariyaning ozarbayjon tili boʻlimiga oʻqituvchi boʻsh ish oʻrni paydo boʻlishini aytgan edi. Doʻstlari shoirga oʻrinni egallash uchun tashabbus koʻrsatishni maslahat berib, bu ishda yordam berishlarini aytishadi.
1908-yil 11-aprelda Boku viloyatining ruhoniylik boʻlimida imtihon topshirgan shoir 7-may kuni Tiflisga borib, Kavkaz shayxul-islom idorasining ona tili va shariat oʻqituvchisi diplomini oladi. Ammo Goridan xat olib, bir muddat Shomaxidagi maktablardan birida yordamchi oʻqituvchi boʻlib ishladi.
Oʻsha yilning sentyabr oyida Sobir „Umid“ maktabini ochishga muvaffaq boʻldi. Bu maktabda 60 ga yaqin oʻquvchi bor edi. Yangi usuldagi boshqa maktablarda boʻlgani kabi bu yerda ham oʻquvchilar skameykalarga oʻtirib, koʻrgazmali qurollardan foydalanishdi, ekskursiyaga chiqishdi. Maktabda ona tili, fors tili, arifmetika, geografiya va tabiatga oid ma’lumotlar, Qur’on va shariat darslari oʻtkazildi.
1910-yil boshida Sobir ishlagani Bokuga keladi. Dastlab „Zanbur“ jurnali tahririyatida ishlagan. Oradan koʻp oʻtmay Balaxoniydagi „Nijot“ maktabida dars bera boshladi. Shoir oʻz ustozligi bilan birga Balaxoniy ochgan „Nur“ kutubxonasining faol a’zosi boʻlib, neftchilar va mahalliy inqilobchilarga yaqinlashadi. Oʻsha yilning bahoridan Sobir Bokuda chiqadigan „Gunesh“ va „Haqiqat“ gazetalari tahririyatlarida ishlaydi. „Gunesh“ gazetasi har juma kuni „Palanduz“ sarlavhasi bilan kulgi sahifasini chiqardi. Sobir ushbu sahifada „Nizodar“, „Chuvalduz“ imzolari bilan fosh qiluvchi asarlarni muntazam chop etib boradi. Shoir „Molla Nasriddin“da ham ijodini davom ettiradi.
1910-yil oxirida u jigar kasalligiga chalingan va Shomaxiga qaytib kelgan. 1911-yil may oyida u davolanish uchun Tiflisga borib, dugonasi J.Mammadqulizodaning uyida uxlaydi. „Molla Nasriddin“ xodimlari shoirga katta e’tibor koʻrsatadilar. Sobir kasali kuchayib borayotganiga qaramay, she’r yozishda, yangi ta’ziyalar ustida ishlashda, „Molla Nasriddin“ jurnali tahririyatiga yaqindan yordam berishda davom etmoqda.
Iyun oyida shifokorlar shoirga operatsiya qilishni taklif qilishdi. Lekin u rozi emas. U Shemaxiga qaytadi.
„Molla Nasreddin“ jurnalining 1911-yil 14-sonida bemor shoirga moddiy yordam soʻrab e’lon e’lon qilingan. Bu eʼlondan soʻng Rossiya va Sharqning koʻplab shaharlaridan oʻnlab kitobxonlar Molla Nasriddinga buyuk xalq shoiriga muhabbat va hurmat belgisi sifatida xayr-ehson joʻnatishdi.
Kasalligi kuchayganini, boshqa davosi yoʻqligini koʻrgan shoir operatsiyaga rozi boʻlib, 8-iyul kuni Bokuga yetib keladi. Ammo shifokorlar endi operatsiya yordam bermasligini aytib, Shemaxiga qaytishni maslahat berishmoqda. Jurnalist X.I.Gosimov bemor shoir bilan Bokudagi soʻnggi uchrashuvini shunday eslaydi:…Gazetada yozsangiz, Sobir xalqim yoʻlida tanamdagi goʻshtni chiriganman, degan edi. Agar oʻlsam, xalqimning yoʻliga suyaklarimni qoʻygan boʻlardim.
Sobir 1911-yil 12-iyulda vafot etdi. Shoirning qabri Shomaxidagi „Yetti burchak“da.
İjodi
Mirzo Alakbar Sobir Ozarbayjon adabiyoti tarixida adabiy maktab yaratgan xalq shoiri, buyuk satirik, mohir pedagogdir. Nizomiy Ganjaviy, Muhammad Fuzuliy, Molla Panah Vogif, Mirzo Fatali Oxundzoda, Jalil Mammadqulizoda, Mirzo Alakbar Sobir anʼanalarini davom ettiruvchi satiralari oʻzining oʻziga xosligi, oʻziga xosligi, oʻz salaflari sheʼriyatidan farq qilishi, sheʼrlarining milliy va insoniyligi kuchliligi bilan ajralib turadi. ularning vorislariga ta'sir qiladi. Mustaqillik uchun kurashayotgan shoirning ozodlik gʻoyalari, mavzui juda keng, tanqid nishonlari, fosh etish usullari kuchli.
Atoqli ma’rifatparvar shoir Said Azimning 12 yoshida yangi maktabga oʻtishi Sobirning ma’naviy kamolotiga xizmat qildi. Oʻsha kunlarni sinfdoshi H.Mahmudbeyov keyinroq eslab, „Barcha doʻstlaridan yosh, jismi zaif Sobir tinch, bosiq va oʻta zukko va chaqqon edi“, deb yozadi. Yana bir doʻstim S.M.Gʻanizoda „Tohirov (Sobir – tahr.) koʻpchiligimizdan koʻra iqtidorliroq edi“, deb tan oldi.
Ustozining Alakbarning fors tilidan she’rlarini fors tiliga tarjima qilishi va bu tarjimalarni oʻqib, maslahat berishi uning ijodiy ishtiyoqini kuchaytirdi, shoirlik iste’dodini oshirdi. Maktab oʻquvchisining ma’lum boʻlgan birinchi tarjimasi ham Sa’diyning „Guluston“idan boshlangan 3 misrali „Didem guli-taza chand dasta“ baytining bir qismidir.
Atoqli ma’rifatparvar shoir Seyid Azimning 12 yoshida yangi maktabga koʻchirilishi Sobirning ma’naviy kamolotiga xizmat qildi. Oʻsha davrdagi kursdoshi H.Mahmudbeyov „Barcha doʻstlaridan yosh, jismi zaif Sobir vazmin, bosiq, nihoyatda ziyrak va chaqqon edi“, deb eslaydi. Yana bir doʻstim S.M.Gʻanizoda „Tohirov (Sobir – tahr.) koʻpchiligimizdan iqtidorliroq edi“, deb tan oldi.
Ustozining Alakbar she’rlarini fors tilidan fors tiliga tarjima qilishi va bu tarjimalarni oʻqib, maslahat berishi uning ijodiy ishtiyoqini oshirib, shoirlik iste’dodini oshirdi. Maktab oʻquvchisining ma’lum boʻlgan ilk tarjimasi ham Sa’diyning „Guluston“ bilan boshlanadigan „Didem guli-taza chand dasta“ 3 misrali misrasidir.
Atoqli ma’rifatparvar shoir Seyid Azimning 12 yoshida yangi maktabga koʻchirilishi Sobirning ma’naviy kamolotiga xizmat qildi. Oʻsha paytda kursdoshi H.Mahmudbeyov „Sobir barcha doʻstlaridan yosh, jismi zaif, bosiq, bosiq, nihoyatda sergak edi“, deb eslaydi. Yana bir doʻstim S.M.Gʻanizoda „Tohirov (Sobir – tahr.) koʻpchiligimizdan iqtidorliroq edi“, deb tan oldi.
Ustozining Alakbar she’rlarini fors tilidan fors tiliga tarjima qilishi va bu tarjimalarni oʻqib, maslahat berishi uning ijodiy ishtiyoqini oshirib, shoirlik iste’dodini oshirdi. Maktab oʻquvchisining ma’lum boʻlgan birinchi tarjimasi Sa’diyning „Guluston“ bilan boshlanadigan „Didem guli-taza chand dasta“ 3 misrali she’ridir.
Uning ijodida alohida oʻrin tutgan ijtimoiy-siyosiy she’rlarda ijtimoiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy voqealar taassurotlari, fikr va gʻoyalari oʻz ifodasini topgan.
Sobir 20-asr boshlarida mumtoz sheʼriyatda keng tarqalgan sharaf janrini qayta tikladi va uni yangi motivlar bilan boyitdi. Shoirning 1907-yil 26-avgustda „Molla Nasriddin“ jurnalida chop etilgan mashhur „Nomus“ she’ri Ozarbayjon she’riyati tarixida bu janrning yangi va betakror namunasidir. Agar mumtoz adabiyotda sharaflar asosan hukmdorlar haqida yozilgan boʻlsa, M.A.Sobirning „Namus“ she’ri xalq va Vatan taqdiriga bagʻishlangan boʻlib, unda milliy va diniy birlik gʻoyasi oʻz ifodasini topgan. Shoir millatimizning „xalqimizga gʻov boʻlayotgani“ sabablarini oʻrganib, yoʻl qoʻyilgan xato va xatolarni tahlil qilib, ulardan ibrat olishga, diniy kamsitishlarga, milliy birlikka chek qoʻyishga chaqirdi.
M.A.Sobirning 1910-yilda „Yeni fyuyuzat“ jurnalida chop etilgan „Ruhum“ she’rida shoirning ozodlik ideali oʻz ifodasini topgan. Umrining eng ogʻir kunlarida, moddiy qiyinchilik va xastalik chogʻida yozilgan bu she’rdagi „Konmagin, yagona anorimsan“ yoki „Bu dunyoda koʻrmaganmiz“ kabi misralar Sobirning oʻz fikrini ifodalaydi. Mavjud jamiyat va jamoatchilik noroziligiga tanqidiy munosabat. Biroq, barcha qiyinchiliklarni yengib oʻtib, oʻz millatining tiklanishi yoʻlida turli xizmatlar koʻrsatgan fuqaro shoir oʻzining oʻlmas san’ati mangu boʻlishiga ishonadi. She’rdan koʻrinib turibdiki, Sobir erk gʻoyasiga chin yurakdan sodiqdir.
Shoir milliy uygʻonishga erishish yoʻlini ilm-fan va ta’limni puxta egallashda, oʻzlikni anglashda, dunyo ishlarini yengishda koʻradi. Shuning uchun ham M.A.Sobir ijodida maktab, ma’rifatparvar ziyoli, bolaning maktabga borishi, fanga tanqidiy munosabat, ta’lim-tarbiyaga eskicha munosabat muhim oʻrin tutadi. Shartli ravishda she’rning bu turini ma’rifiy satirik she’rlar deyish mumkin.
Xotirani abadiylashtirish
Oʻlimidan bir yil oʻtib, 1912-yilda Abbos Sahhat va Mahmud bey Mahmudbeyovlarning tashabbusi va yordami bilan M.A.Sobirning she’rlari „Hophopnoma“ nomi bilan kitob holida nashr etilgan. Kitob 1913-yilda qayta ko'rib chiqilgan va qayta nashr etilgan. Shundan soʻng uning asarlari XX asr davomida „Hophopname“ nomi bilan qayta-qayta katta tirajlarda nashr etilib, Yevropa va Sharq xalqlari tiliga aylandi.
M.A.Sobir xotirasini abadiylashtirishga doimo e’tibor qaratib kelingan. Bokuda uning nomidagi kutubxona tashkil etilgan (1919), Boku (1922) va Shamaxida (1962) haykallar oʻrnatilgan. Ozarbayjonning tumanlaridan biri, turli shaharlardagi koʻchalar, texnikum va kollejlar uning nomi bilan atalgan. 1962-yilda tavalludining 100 yilligi katta tantana bilan nishonlandi.
Ozarbayjonda M.A.Sobirning xotirasi va nomi keng miqyosda abadiylashtirilgan. Poytaxt Boku markazidagi Istiqloliyat koʻchasida uning haykali oʻrnatilib, burchak, aholi punkti va kollejga uning nomi berildi.
Ozarbayjon Respublikasining markaziy mintaqasida joylashgan shahar Sobir nomi bilan atalgan va hozir Sobirobod deb ataladi.
2010-yilda Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti Ilhom Aliyev Mirzo Alakbar Sobir tavalludining 150 yilligini nishonlash toʻgʻrisidagi qarorni imzoladi va shoirning yubileyi keng nishonlandi.
Haqida nashrlar
Asarlari
Chop etilgan kitoblar
Xəyyamdan məalən tərcümə (“Bizi aldatma, xacə, hər sözünə!”) [Mətn] /tərcümə edəni Ə.S. //Həqiqət.- 1910.- N°141.
Tərcümeyi qövli-müfti (“Qəm etməzəm deyilsə. Məhəmməd sağaldımı) [Mətn] /tərcümə edəni A. Sabir Tahirzadə //Füyüzat.- 1907.- N°22.
Sədi. “Əli açıb sail olmağın xoşdur” [Mətn] /Sədi; tərcümə edəni Ə.S. //Günəş.- 1910.- N° 46.
554. Sədi. “Gördüm neçə dəstə tazə güllər” [Mətn] /Sədi; tərcümə edəni M.Ə.Sabir //M.Ə.Sabir. Hophopnamə.- Bakı, 1922.- S.3.
Tahirzadə. - Bakı: İsa bəy Aşurbəyovun “Kaspi” mətbəəsi, 1912.- 104 s.:
şəkilli. Kitabda şairin bir rəfiqinə öz xətti ilə yazdığı şikayətnamədən bir parça
verilmişdir.
22. Uşaq və buz [Mətn]: [kiçikyaşlı uşaqlar üçün] /M.Ə.Sabir; rəssamı H.Ağayev.- Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1953.- 6 s.: şəkilli.
24. Şeirlər [Mətn] /M.Ə.Sabir.- Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1954.- 48 s.
1961
1961.- 15 s.: şəkilli.
484 s.: 33 v. şəkil.- Ərəb əlifbası ilə.
şəkillər Ə.Əzimzadə.- Bakı, 1962.- C.1: Satiralar 1906-1909.- 331 s.: 18 v. şəkil.- 1 v. portret.- (Azərb.SSR EA Nizami ad. Ədəbiyyat və Dil
İnstitutu).
şəkillər Ə.Əzimzadə.- Bakı, 1962.- C.2: Satiralar 1910-1911.- Satirik parçalar.- 270 s.: 9 v. şəkil.- (Azərb.SSR EA Nizami ad. Ədəbiyyat və Dil
İnstitutu).
1984.- C.10.- 352 s.: 5 v. şəkil.- (Dünya uşaq ədəbiyyatı kitabxanası: 50 cilddə).
əlifbasında.
Kitabın içindəkindən: İdarəmizin əhvalatından bir neçə söz [S.34];
Eslatmalar
Manba
Havolalar
uz.wikipedia.org