Mirmekologiya
Mirmekologiya (qadimgi yunoncha: μύρμηξ mōrēl „chumoli“ + λόγος „taʼlim“) — entomologiyaning chumolilarni ilmiy oʻrganishga bagʻishlangan boʻlimi. Ayrim ilk mirmekologlar chumolilar jamiyatini jamiyatning ideal shakli deb hisoblaganlar va ularni oʻrganish orqali inson muammolariga yechim topishga intilganlar. Chumolilar evosotsiallikning murakkab va xilma-xil shakllari (mehnat taqsimoti, taʼlim, qoʻziqorin va shira koʻpaytirish, qullik va ijtimoiy parazitizmni oʻz ichiga olgan ijtimoiy tashkilot) tufayli ijtimoiy tizimlar evolyutsiyasi masalalarini oʻrganish uchun namuna boʻlib xizmat qiladi. Ularning xilma-xilligi va ekotizimlardagi ahamiyati ularni biologik xilma-xillik va saqlashni oʻrganishda muhim tarkibiy qismlarga aylantirdi. Soʻnggi paytlarda chumolilar koloniyalari ham oʻrganildi va ularni texnik oʻrganishda, murakkab interaktiv tarmoqlarda, stokastiklik va oʻzaro taʼsir tarmoqlarida, parallel hisoblashlarda, chumolilar koloniyasida va boshqa hisoblash sohalarida dolzarbligi uchun modellashtirildi.
Tarixi
"Mirmekologiya" atamasi taniqli amerikalik entomolog akademik Uilyam Uiler (inglizcha: William Morton Wheeler (1865-1937) tomonidan taxminan 1906-yilda kiritilgan. Biroq, insonning chumolilarning hayot tarziga boʻlgan qiziqishi uzoq tarixga ega. Chumolilar hayotini kuzatishga asoslangan eng dastlabki ilmiy ish shveysariyalik psixolog Ogyuste Forel (1848-1931) tomonidan yaratilgan boʻlib, u dastlab instinkt, oʻrganish va jamiyat gʻoyalari bilan qiziqqan. 1874-yilda u Shveysariya chumolilari haqida „Les fourmis de la Suisse“ kitobini yozdi va oʻz uyini La Fourmilière (chumolilar koloniyasi) deb nomladi. Forelning dastlabki tadqiqotlari bir xil koloniyada turli xil chumoli turlarini aralashtirishga urinishlarni oʻz ichiga oladi. U chumolilardagi polidomiya va monodomiyani qayd etib, ularni insoniyat jamiyati va uning xalqlari tuzilishi bilan solishtirdi.
Uiler chumolilarga ularning ijtimoiy tashkil etilishi nuqtai nazaridan yangicha nazar tashladi va 1910-yilda Vuds-Xoulda superorganizmlar haqidagi gʻoyani asosidagi „Chumolilar koloniyasi organizm sifatida“ mavzusida maʼruza qildi. Uiler trofallaksiyani yoki oziq-ovqatning koloniya ichida taqsimlanishini chumolilar jamiyatini qurishning asosiy yadrosi deb hisobladi. Bu hodisa u tomonidan boʻyalgan oziqadan foydalanish va uning koloniyada qanday tarqalishini kuzatish orqali oʻrganilgan.
XIX asr va XX asr boshlarida mirmekologlar asosan chumoli faunistikasi va taksonomiyasi ustida ishladilar. Bu anʼana biologiyaning boshqa jabhalarida birmuncha yutuqlarga erishilgunga qadar dunyoning koʻp joylarida davom etdi. Genetikaning paydo boʻlishi, etologiya va paleontologiyadagi yutuqlar mirmekologiyada yangi gʻoyalarni keltirib chiqardi. Ushbu tadqiqot yoʻnalishi birinchi boʻlib sotsiobiologiya deb nomlangan fan sohasiga asos solgan Edvard Osborn Uilson tomonidan taklif qilingan.
Eng koʻp oʻrganilgan chumolilar
1984—2008-yillarda ularga bagʻishlangan maqolalar soniga qarab, eng koʻp oʻrganilgan oʻnta chumoli turi quyidagicha:
Chumolilar genomlari
Asosiy mirmekologlar roʻyxati
Jurnallar
Simpoziumlar
Mirmekologik atamalar
Tegishli shartlar
Shuningdek
Eslatmalar
Adabiyotlar
uz.wikipedia.org