Mehmet Jelal Bey

Mehmet Jelal Bey (usmonli turkcha: محمد جلال بك) Usmonli turk davlat arbobi va arman genotsidining asosiy guvohi. Jelal Bey siyosatchi sifatidagi faoliyati davomida Erzurum, Halab, Aydin, Edirne, Konya va Adana shaharlarining Usmonli viloyatlarida hokimlik qilgan. U, shuningdek, ichki ishlar vaziri va qishloq xoʻjaligi ishlari vaziri hamda Istanbul meri lavozimlarida ishlagan. Jelall Bey, arman genotsidi paytida ochlik va qirgʻinlarning debochasi boʻlgan deportatsiya buyruqlariga boʻysunmay, koʻp odamlarning hayotini saqlab qolgani bilan mashhur. Natijada, u Aleppo gubernatori lavozimidan chetlashtirilgan va Koniyaga koʻchirildi va u yerda deportatsiyalarga toʻsqinlik qilishni davom ettirgani uchun yana ishdan boʻshatildi. Bugungi kunda uni koʻpincha turk Oskar Shindler deb atashadi.

Yoshligi

Mehmet Jalol Bey 1863-yilda Usmonlilar imperiyasining Konstantinopol (hozirgi Istanbul) chekkasidagi Kadikoʻyning Qiziltoprak shahrida tugʻilgan. Uning otasi Hasan Atif Bey moliya vazirligining amaldori boʻlgan. Jelal Bey 1881-yilda Mekteb-i Mulkiye-i (hozirgi Anqara universiteti Siyosiy fanlar fakulteti) ni tamomlagan. Keyin Germaniyaning Bonn universitetida uch yil qishloq xo‘jaligi fanini o‘rgandi. U Konstantinopolga qaytib, Rukiye Hanim ismli ayolga uylandi. Jelal Bey 1883-yilda muallimlar institutida (darülmuallimin) geografiya o‘qituvchisi bo‘ldi. 1884-yilda Kastamonu oʻrta maktabining direktori boʻldi. Shundan soʻng, u turli maʼmuriy lavozimlarda, jumladan 1887-yilda Beyogʻlu telegraf markazida ofitser sifatida xizmat qildi. Jelal Bey keyinchalik Trabzon, Kastamonu va Selanik (hozirgi Saloniki) shaharlarida xalq taʼlimi mudiri boʻldi. 1900-yilda u Darülfunun professori sifatida geografiyadan dars berishni boshladi. Oxir-oqibat 1908 — 1910-yillarda „Mekteb-i Mulkiye-i Shahane“ ning mudiri boʻldi.

Siyosiy martabalari

1910-yil mart oyida Mehmet Jalol Bey Erzurumga hokim etib tayinlandi. U 1911-yilning iyul oyigacha, Edirnega koʻchirilgunga qadar xizmat qildi; 1911-yil oktyabrda Aydin gubernatori boʻldi va 1912-yil avgustigacha bu yerda xizmat qildi. Shu bilan birga, u 1911-yil dekabrdan 1912-yil iyulgacha ichki ishlar vaziri va 1913-yil yanvardan iyungacha qishloq xoʻjaligi vaziri boʻlib ishladi. U 1913-yil iyulida Halab gubernatori etib tayinlangan. Aynan Halabdagi faoliyati davomida u arman genotsidining deportatsiyalari va qirg‘inlariga ilk bor guvoh bo‘lib, norozilik bildirgan. Armanlarga qarshi rasmiy siyosatga qarshi chiqqani uchun Jalol Bey 1915-yil iyun oyida Halabdagi lavozimidan chetlashtirildi va Koniyaga koʻchirildi. Koniyadagi deportatsiya farmoyishlariga ham qarshilik koʻrsatgach, 1915-yil 3-oktabrda gubernatorlik lavozimidan ozod etildi.

Birinchi jahon urushi tugagach, 1919-yil noyabr oyida Adana gubernatori etib tayinlanadi va 1920-yil avgustigacha bu yerda xizmat qiladi. U 1921-yil iyulidan 1922-yil martigacha Istanbul shahar hokimi boʻlgan.

Arman genotsidining guvohi

1915-yil aprel oyida Usmonli hukumati arman genotsidi deb nomlanuvchi ozchilikdagi arman fuqarolarini muntazam ravishda yoʻq qilishni boshladi. Birinchi jahon urushi paytida va undan keyin amalga oshirilgan Suriya choʻli tomon oʻlim yurishlarida genotsid, mehnatga layoqatli erkak aholini qatl qilish va armiyaga chaqirilganlarni majburiy mehnatga jalb qilish orqali ulgurji oʻldirish, soʻngra ayollar, bolalar, qariyalar va nogironlarni deportatsiya qilish ikki bosqichda amalga oshirildi. Harbiy eskortlar tomonidan oldinga haydalgan deportatsiya qilinganlar oziq-ovqat va suvdan mahrum boʻlib, vaqti-vaqti bilan talon-toroj, zoʻrlash va qirgʻinga uchragan.

Bu voqealar davomida Jelal Bey minglab odamlarning hayotini saqlab qola oldi; u koʻpincha turk Oskar Shindler deb ataladi. Mehmet Jelal Bey Halab hokimi bo‘lib ishlagan vaqtida deportatsiyalar armanlarni „yo‘q qilish“ uchun qilinganini dastlab tushunmadi: „Tan olaman, bu buyruqlar, bu harakatlar armanlarni yo‘q qilish atrofida bo‘lganiga ishonmadim. Men har qanday hukumat oʻz fuqarolarini bu tarzda yoʻq qilishni oʻz zimmasiga olishi, amalda mamlakatning eng katta boyligi sifatida koʻrilishi kerak boʻlgan inson kapitalini yoʻq qilishini hech qachon tasavvur qilmaganman. Men amalga oshirilayotgan harakatlar armanlarni urush teatridan vaqtincha olib tashlash istagidan kelib chiqqan va urush davridagi favqulodda vaziyatlar natijasida koʻrilgan choralar deb taxmin qildim.“ Biroq, Jelal Bey adashganini va maqsad armanlarni „yo‘q qilishga urinish“ ekanini keyinroq anglab yetdi.

Deportatsiya buyrugʻiga qarshi chiqqan Jelal Bey 1915-yil iyun oyida Halab hokimi lavozimidan chetlashtirildi va Koniyaga koʻchirildi. Deportatsiyalar davom etar ekan, u markaziy hokimiyatdan surgun qilinganlarga boshpana berilishini bir necha bor talab qilgan. Jelal Bey ham markaziy hukumatga ko‘plab telegraflar va norozilik maktublari jo‘natib, „Armanlarga qarshi ko‘rilgan chora-tadbirlar, har jihatdan, vatanning oliy manfaatlariga zid edi“ deb taʼkidladi. Biroq uning talablari va noroziliklari eʼtiborga olinmadi.

Jelal Bey ko‘zini davolatish bahonasida Konstantinopolga borib, Konyadagi surgunlarga qarshi eʼtirozlarini bildirish uchun Ittifoq va taraqqiyot qo‘mitasi qarorgohini ziyorat qildi. U markaziy hokimiyatdan bunday deportatsiyalar bo‘lmaydi, degan kafolatni olgachgina qaytishga yo‘lga otlandi. Biroq, u Konyaga qaytib kelganida, shahardagi deyarli barcha armanlar allaqachon deportatsiya qilingan edi. Hali surgun qilinmagan baʼzi arman oilalari Jelal Beyning saʼy-harakatlari bilan qutilib qoldilar. U 1918-yilda „Jamanak“ gazetasiga bergan intervyusida „Poytaxt ularni yuborishim va surgun qilishim uchun menga doimo bosim o‘tkazardi. Biroq vijdonimni buzolmadim“. 1915-yil 3-oktyabrda Jelal Bey deportatsiya buyrug‘ini buzgani uchun Koniya hokimi lavozimidan ozod etildi. U olib ketilgandan soʻng, 10 000 kishidan iborat qolgan armanlar uch kun ichida deportatsiya qilindi.

Mehmet Jelal Bey o‘zini aynan shu holatda „…daryo bo‘yida o‘tirgan, hech kimni qutqarishning mutlaq vositasi bo‘lmagan odamga qiyosladi. Daryoda qon oqardi va minglab begunoh bolalar, beg‘ubor qariyalar, nochor ayollar, baquvvat yigitlar bu daryo bo‘ylab unutilish tomon oqardi. Qoʻlimdan kelgancha qutqara oladigan har kimni qutqarardim, boshqalari esa, menimcha, ular hech qachon qaytib kelmaslik uchun daryo boʻylab oqardilar“, deb taʼriflaydi.

Oʻlimi

1926-yil 15-fevralda Mehmet Jelal Bey Istanbulning Usmonbey shahridagi uyida yurak xurujidan vafot etdi. Uning dafn marosimida minglab turklar ham, armanlar ham ishtirok etishdi.

Manbalar

Havolalar

uz.wikipedia.org