Markos diktaturasi davridagi jurnalistika
Filippindagi
Markos diktaturasi davridagi jurnalistika — 1972-yilda harbiy holat eʼlon qilinganidan keyin 1986-yil fevralidagi Xalq hokimiyati inqilobigacha boʻlgan 14 yillik davr — siyosiy muxolifatni bostirish hamda uning maʼmuriyati tanqidini oldini olish uchun Filippin diktatori Ferdinand Markos tomonidan qattiq cheklangan edi.
Avvalari Osiyoda matbuot erkinligining eng koʻzga koʻringan timsoli hisoblangan. Filippinning turli OAV 1972-yil 23-sentyabr kuni erta tongda Markos kuchlari harbiy holatni joriy qila boshlaganlarida, birdaniga yopildi. 7 ta telekanal, 16 ta milliy kundalik gazeta, 11 ta haftalik jurnal, 66 ta jamoat gazetasi va 292 ta radiostansiya, shuningdek, elektr energiyasi, telefon va havo sayohati kabi kommunal xizmatlar bilan shugʻullanadigan kompaniyalar kabi kommunal xizmatlar. Eng koʻzga koʻringan televideniye va gazeta muxbirlari, noshirlar, sharhlovchilar va OAV egalari harbiy holatning dastlabki soatlarida qamoqqa olingan 400 kishi orasida boʻlgan, shundan keyingi kunlarda koʻproq Markosning toʻriga tushib qolishgan.
Roberto Benedikto kabi Markosning yaqinlariga tegishli gazetalar deklaratsiyadan soʻng darhol nashr etishga ruxsat berilgan. Markosning yaqin hamkorlari tomonidan bosib olingan media kompaniyalari dominant OAVga aylanib, oxir-oqibat „doʻstlik matbuoti“ deb nomlashgan.
Hibsdan qochishga muvaffaq boʻlgan jurnalistlar yashirincha yoʻl oldi. Balita ng Malayang Pilipinas va Taliba ng Bayan kabi muqobil gazetalar bilan chiqdi. Bularni baʼzan „yer osti matbuoti“ deb ham atashgan. Keyingi yillarda xalqaro hamjamiyat hamda katolik cherkovining bosimi Markosni oʻz maʼmuriyatini tanqid qilgan baʼzi gazetalarni nashr etishga ruxsat berishga majbur qildi, garchi Markos ularni „xuddi shunday“ yopishi mumkinligiga ishonch hosil qilgan boʻlsa-da. Bu nashrlar „muqobil matbuot“ deb atalardi yoki ular gʻazablangani uchun Markos osonlikcha „chivinli matbuot“ deb atadi.
Bu davrda Filippin jurnalistikasi tarixidagi asosiy burilish nuqtalari quyidagilardan iborat edi: 1977-yilda WE Forum hamda 1981-yilda Ang Pahayagang Malaya tashkil etilishi; Chiko daryosi toʻgʻonini qurish loyihasiga mahalliy muxolifat yetakchisi Macli-ing Dulagning oʻldirilishi haqidagi muhim voqea; 1982-yil Ferdinand Markosning soxta harbiy medallarining fosh etilishi, bu WE forumining yopilishiga va uning taniqli sharhlovchilarining qamoqqa olinishiga olib keldi va 1984-yilda Davao shahrida yetakchi Mindanao jurnalisti Aleks Orkulloning oʻldirilishi.
2 ta radiostansiya — Radyo Veritas 846 va DZRJ-AM „Radyo Bandido“ nomi bilan niqoblangan — Manila arxiyepiskopi Xayme Kardinal Sinning filippinliklarga EDSA trassasiga borish va oldini olish haqidagi iltimosini efirga uzatib, Ferdinand Markosning hokimiyatdan chetlatilishida hal qiluvchi rol oʻynadi. Markos muvaffaqiyatsiz toʻntarish tashabbusi rahbarlarini oʻldirishdan shu bilan birga bundan keyin mahalliy va xalqaro auditoriyani koʻp oʻtmay sodir boʻlgan Xalq hokimiyat inqilobi voqealari haqida xabardor qilishdan iborat edi.
OAV nazorati va senzura uchun asoslar
Harbiy holat eʼlon qilinishidan oldin Filippinda OAV hukumat nazoratchisi shu bilan birga fuqarolar uchun maʼlumot manbayi boʻlib ishlagan. Markos amaldagi demokratiyaning asosiy xususiyati hisoblangan erkin matbuotni boʻgʻish uchun katta kuch sarfladi. U OAVni yopdi. Oʻz yaqinlari orqali boshqaradigan bosma va radioeshittirish vositalarini oʻrnatdi. Shunday alpozda, u odamlarning foydalanishi mumkin boʻlgan maʼlumotlarni nazorat qilish orqali jamoatchilik tanqidi shu qatorda qarshiliklarini oʻchirdi. Bu unga haqiqat boʻlgan narsa haqida oxirgi soʻzni aytishga imkon berdi.
Matbuotni nazorat qilish orqali diktatura salbiy xabarlarni bostirishga shu qatorda taraqqiyot haqida boʻrttirilgan tasavvurni yaratishga muvaffaq boʻldi.
Ommaviy axborot vositalarini toʻxtatish va egallab olish
Markos 21-sentabr kuni 1081-sonli Prezident deklaratsiyasini imzolaganini hamda Filippinni harbiy holatga kiritganini daʼvo qilsa-da, bu eʼlon faqat 23-sentabr oqshomida ommaga eʼlon qilingan, 22-sentabr yarim tundan sal avval hibsga olishlar toʻlqini boshlangan.
№ 1 va № 1-A koʻrsatma xatlari
22-sentabrda, harbiy holat eʼlon qilinishidan bir kun oldin imzolangan bitrinchi sonli koʻrsatma maktubi orqali Markos harbiylarga xususiy media kompaniyalari aktivlarini tortib olishni buyurdi. Maktub Markosning milliy favqulodda holat deb atagan, „siyosiy va davlat hokimiyatini egallash uchun jinoiy fitna“ mavjudligini hisobga olgan holda yozilgan. Barcha xususiy gazetalar, jurnallar, televideniye, radio va boshqa OAVdan hukumatga putur yetkazish maqsadida foydalanishga yoʻl qoʻymaslik uchun olib qoʻyilishi hamda nazorat qilinishi buyurildi. Maktub matbuot kotibi Fransisko Tatad va Milliy mudofaa vaziri Xuan Ponse Enrilega yoʻllangan.
28-sentabr kuni Markos № 1-A koʻrsatma xatini chiqardi, unda qurolli kuchlarga ABS-CBN Broadcasting Corporation hamda Associated Broadcasting Corporation, Filippindagi 2 ta eng yirik teleradiokompaniyaga tegishli obyektlarni egallab olish shu bilan birga sekvestr qilishni buyurdi. Har ikki korporatsiyaning bosh amaldorlari, maktubga koʻra, hukumatni agʻdaradigan faoliyat bilan faol shugʻullangan. Markos, ikkalasini ham hukumatni agʻdarish va Filippin Kommunistik partiyasini targʻib qilish maqsadida ataylab egri, boʻrttirilgan va yolgʻon maʼlumotlarning tarqalishiga yoʻl qoʻyganlikda aybladi. Bu ikki korporatsiyaga tegishli boʻlgan va boshqariladigan barcha obyektlarni, shu jumladan, Davao, Sebu, Laoag hamda Dagupan shaharlaridagi tele va radio shoʻba korxonalarini oʻz ichiga olgan. Keyinchalik ABS-CBN obyektlari Markos kroni Roberto Benediktoning Kanlaon radioeshittirish tizimiga (yoki KBS, hozir Radio Filippin tarmogʻi sifatida ishlaydi) va keyinchalik hukumatga qarashli Maharlika Broadcasting System (hozirda Xalq televideniesi tarmogʻi sifatida ishlaydi) ga oʻtkazildi.
OAV xodimlarining hibsga olinishi
23-sentabr kuni tongda Markosning „Hibsning ustuvorligi ro‘yxati“dagi 400 kishidan 100 nafari hibsxonalarda edi. Shu jumladan, Manila Times noshiri Chino Roces, Daily Mirror gazetasi muharrirlari Amando Doronila, Filippin grafikasidan Luis Maurisio, Teodsin Loorok, Filippin erkin matbuotidan Sr. va Toliba xalq tilidan Rolando Fadul, shuningdek, Filippin Herald gazetasining jurnalistlari Robert Ordonez, Manila Times gazetasidan Rosalinda Galang, Manila Chronicleʼdan Ernesto Granada va Manila Times’dan Maximo Soliven va „Kechki yangiliklar“dan Luis Beltran va Ruben Cusipag hibsga olingan. Cherkov nashrlari ham faoliyat yuritishga ruxsat etilmaydi. Yopiq nashrlar orasida Filippinning asosiy diniy boshliqlari assotsiatsiyasi tomonidan nashr etilgan „Zamonlarning belgilari“ va iyezuitlar tomonidan nashr etilgan "The Communicator" ham bor edi. Filippinning Bukidnon va Davao shaharlarida katolik cherkovi va Birlashgan Masih cherkovi tomonidan boshqariladigan bir qancha radiostansiyalar ham yopildi.
"Filippin Free Press" muharriri Napoleon Rama hamda ABS-CBN teleradiokompaniyasi Xose Mari Velez ham tasodifan 1971-yilgi Konstitutsiyaviy konventsiya delegati boʻlgan ham ular ham Hibsga olingan 11 nafar ochiq konventsiya delegati orasida edi. (Boshqalar orasida Xerson Alvares, Alexandro Lichuako, Volter Garsiya va kichik Teofisto Guingona bor edi.)
1972-yilning 23-sentyabr kuni ertalab harbiy holat kuchlari OAVni toʻsib qoʻyishni muvaffaqiyatli amalga oshirdi. Faqat hukumatga tegishli boʻlgan yoki nazorat qilinadigan savdo nuqtalari ishlashiga ruxsat berildi. Kunning ikkinchi yarmida Benediktoga tegishli KBS-9 telekanali Hanna-Barberaning „Qo‘rqinchli poygalar“ multfilm seriyasining epizodlarini o‘ynatib efirga qaytdi. U soat 15:00 da, matbuot kotibi Fransisko Tatad „No declaration“ni o‘qish uchun efirga chiqqanida uzilib qoldi. 1081-yil, bu orqali Markos harbiy holat eʼlon qildi. Ferdinand Markosning oʻzi eʼlonni rasmiylashtirish uchun kechqurun 19:17 da efirga chiqdi. Ertasi kuni ertalab, 24-sentyabr kuni Benedictoʻs Daily Express gazetasining sarlavhasi „FM harbiy holat eʼlon qildi“ — harbiy vaziyatdan keyin darhol chiqadigan yagona milliy gazeta deb eʼlon qildi. (OAVning blokirovkasi haqida xabar olmagan Mindanao Tribune 23-sentyabr kuni kechqurun nashrni chiqarishga muvaffaq boʻldi)
Deklaratsiya 7 ta telekanal, 16 ta milliy kundalik gazeta, 11 ta haftalik jurnal, 66 ta jamoat gazetasi va 292 ta radiostansiyani, shuningdek, Meralco, PLDT va oʻsha paytda mavjud boʻlgan Filippin havo yoʻllari kabi kommunal xizmatlarni ham yopib qoʻydi.
Ferdinand Markos davrida senzura
Oxir-oqibat baʼzi matbuotga oʻz eshiklarini ochishga ruxsat berilgan boʻlsa-da, yangiliklar qattiq tartibga solindi hamda senzura ham qilindi. Barcha nashrlar, shu jumladan chet el nashrlarining nashrlari jamoatchilik axboroti departamenti tomonidan tasdiqlanishi kerak edi. Departamentning 1-sonli buyrugʻi barcha axborot vositalaridan faqat ijobiy milliy ahamiyatga ega boʻlgan yangiliklarni xabar qilish orqali harbiy holatni boshqarishda yordam berishni talab qildi. Prezidentning 191-son Farmoniga ko‘ra, barcha axborot agentliklari har qanday kontentni chop etish yoki efirga uzatishdan oldin OAV Maslahat Kengashidan (MAK) ruxsat olishlari shart. Jamiyat yangiliklari, tahririy sharhlar va Filippin hukumati uchun tanqidiy kontent taqiqlanganlar qatoriga kirdi. Hukumat xususiy OAV ustidan nazoratni qoʻlga oldi. Harbiy holatga qadar mavjud boʻlgan nashrlar orasida faqat Daily Express va Bulletin Today (hozirda Manila Bulletin sifatida faoliyat yuritadi) oʻz faoliyatini davom ettirishga ruxsat berilgan. Qoidalar odatda hukumatga qarama-qarshi boʻlgan matbuot aʼzolari oʻrtasida senzurani kuchaytirdi.
Xorijiy matbuotning axborotga kirishi ham qattiq tartibga solingan. Rejimni tanqid qilgan xorijlik jurnalistlar tez-tez chiqarib yuborilgan yoki boʻlmasam vizalari rad etilgan. Markos Associated Press muxbiri Arnold Zaytlinni Sulu shtatining Jolo shahrida hukumat kuchlari hamda filippinlik musulmon separatistlari o‘rtasidagi janglarni yoritishda „yomon niyatli va yolg‘on xabar berishda“ aybdor qildi. Zeytlin 1976-yilda Filippindan chiqarib yuborilgan. Bir yil oʻtgach, hukumat The Washington Post va Far Eastern Economic Review gazetalari muxbiri Bernard Videmanning viza arizasini rad etdi. Wideman Markosning Philippine Airlines va Filippin Cellophane Film Corporation kabi xususiy kompaniyalarni tortib olishini yoritgan. Widemanning haydab chiqarilishi oxir-oqibat Immigratsiya komissiyasi tomonidan bekor qilindi.
Hukumat matbuot, radio va televideniyedan tashqari boshqa turdagi OAVni ham senzura qildi. Primitivo Mijaresning „Ferdinand va Imelda Markosning nikoh diktaturasi“ va „Karmen Navarro Pedrosaning“ Imelda Markosning aytilmagan hikoyasi" kabi kitoblar taqiqlangan. Film Harakatlanuvchi rasmlar uchun senzura kengashi (BCMP) orqali senzura qilingan. 1972-yil 29-sentyabrda chiqarilgan 13-sonli koʻrsatma xatida qoʻporuvchilik shu bilan birga isyonga chorlovchi, jinoyatchilarni ulugʻlash, taqiqlangan giyohvand moddalarni isteʼmol qilishni koʻrsatish va xalqning hukumatga boʻlgan ishonchini susaytiruvchi filmlar suratga olish taqiqlangan. Shuningdek, u BCMP hukmiga koʻra, 1081-sonli eʼlon ruhiga mos kelmaydigan har qanday filmni taqiqlashga harakat qildi.
Ommaviy axborot vositalari va kommunikatsiyalar bilan bogʻliq masalalar
Quyida OAVning davr manzarasini shakllantirgan Prezident Farmonlari, Yoʻriqnomalari va boshqa rasmiy eʼlonlar roʻyxati imzolangan yoki chiqarilgan yilga koʻra keltirilgan.
1972-yil 1973-yil 1974-yil 1980-yil 1981-yil Qarindosh matbuot
Harbiy holat eʼlon qilinganda, askarlar Manila metrosidagi yirik gazeta va sim agentliklarining ofislarini qulflab, eshiklariga 1081-sonli deklaratsiya nusxalarini osib qoʻyishdi. Jurnalistlar qo‘poruvchilik va boshqa jinoyatlarda ayblanib hibsga olingan. Yaqinlar yoki Ferdinand Markosga tegishli yoki egalik qilgan ommaviy axborot vositalari keyinchalik Filippin Daily Express, Bulletin Today, Times Journal va Kanlaon Broadcasting System kabi faoliyat yuritishga ruxsat berildi. Bular admin press yoki crony press deb nomlana boshladi. Buni milliy rassom Nik Xoakin.
Chivin pressi
Yer osti matbuoti
Mustabid tuzumning dastlabki oylarida ommaviy hibsga olishlardan qochishga erishgan jurnalistlar baʼzan „mahfiy matbuot“ deb ataladigan yashirin nashrlarni tashkil etishdi. Bu yer osti nashrlariga Balita ng Malayang Pilipinas (Satur Ocampo va Karolina „Bobbi“ Malay tomonidan chiqarilgan) va „Taliba ng Bayan“ gazetalari kiradi. Rassomlar va jurnalistlar sanʼat va madaniyatga bagʻishlangan „Ulos“ nomli jurnalni ham nashr etishdi.
Nashrlar baʼzan mimeograf mashinalari yordamida vaqtinchalik ofislarda koʻpaytirildi.
Muqobil matbuot nashrlari
Keyingi yillarda xalqaro hamjamiyat hamda katolik cherkovining bosimi Markosni oʻz maʼmuriyatini tanqid qilgan baʼzi gazetalarni nashr etishga ruxsat berishga majbur qildi, garchi Markos ularni „xuddi shunday“ yopishi mumkinligiga ishonch hosil qilgan boʻlsa-da. Bu nashrlar „muqobil matbuot“ deya atalardi yoki ular gʻazablangani uchun Markos osonlikcha „chivinli matbuot“ deb atadi.
Chivin matbuotining bir qismini tashkil etuvchi ushbu nashrlar orasida Joe Burgosning WE Forum hamda Pahayagang Malaya; Veritas, Feliks Bautista va Melinda de Jesus tomonidan tahrirlangan Raul va Letisiya Loksinning biznes kuni (hozirgi biznes olami); Eugenia Apostol va Leticia Magsanoc 's Inquirer va janob va xonim jurnali kabi.
Xerox jurnalistikasi
Samizdat yoki xerox jurnalistika fenomeni ham kengayib bordi. Bu odatda hukumat senzurasi tomonidan tekshirilmagan xorijdagi nashrlardan olingan yangiliklar qirralarini tarqatish bilan bogʻliq. Ular koʻpincha xorijiy yangiliklari uchun ishlaydigan filippinlik jurnalistlar orqali koʻpaygan.
Macli-ing Dulag qotilligi qamrovi
Markosning Chico daryosi toʻgʻoni loyihasiga qarshi norozilik koʻrsatishda Kordilyeraning tub aholisiga rahbarlik qilgan Kalinga rahbari Makli-ing Dulagning oʻldirilishi deklaratsiya paytida matbuot bostirilishidan beri birinchi marta harbiy holat tarixida burilish nuqtasi boʻldi. 1972-yilda harbiy holat qonuni qabul qilingandan keyin, Filippinning asosiy matbuoti harbiy holat ostida tinch aholini harbiy hibsga olish masalasiga qarshi chiqishda chivin matbuotiga qoʻshildi.
Jakobo Amatong va Aleks Orkulloning qotilligi
1984-yilning 19-oktabrida Davao shahrida taniqli mindanaolik jurnalist Aleks Orkulloning o‘limi natijasida yuzaga kelgan ommaviy norozilik Mindanaodagi Markos diktaturasiga qarshi kurashning muhim yig‘indisi bo‘lib, bir yil avval Luzonda Ninoy Akinoning o‘ldirilishi bilan aks-sado berdi. Zamboanga yarim orolida 1984-yilning 24-sentyabrida Mindanao Observer nashriyotchisi Jakobo Amatongning oʻldirilishi ham xuddi shunday taʼsir koʻrsatdi.
Xalq hokimiyat inqilobida radiostantsiyalarning roli
Radio Veritas 846
Muxolifat kuchlari 1986-yilgi prezidentlik saylovlarida ommaviy aldab koʻchaga chiqishga tayyor boʻlganida, katolik cherkovi tomonidan boshqariladigan Radyo Veritas 846 radiostansiyasi Manila arxiyepiskopi Xayme Kardinal Sinning filippinliklarga EDSA trassasiga borib, Markosni oʻldirishiga yoʻl qoʻymaslik uchun chaqiruvini efirga uzatdi. Muvaffaqiyatsiz davlat toʻntarishiga urinish rahbarlari — bu xalq hokimiyat inqilobiga sabab boʻlgan murojaat. Radyo Veritas mahalliy hamda xalqaro auditoriyani inqilob bilan bogʻliq voqealardan voqif qilib turdi, ammo 1986-yilning 23 va 24-fevral kunlarida Markosning askarlari tomonidan hujumga uchragan, bu esa uning yopilishiga shu qatorda baʼzi ishchilarining jarohatlanishiga olib kelgan.
Radio Bandido
Radyo Veritas Markosning askarlari tomonidan yopilgandan keyin, Iesuit ruhoniysi Fr boshchiligidagi kichik guruh Jeyms Reuter, SJ hamda aktrisa Jun Keytli DZRJ-AM uzatuvchisini oʻz qoʻliga oldi. Ularning joylashuvini yashirish maqsadida uning chastotalarini oʻzgartirdi va „Radio Bandido“ (Bandit Radio) sifatida inqilob voqealari haqida xabar berishda davom etdi. Oxir-oqibat buni eʼlon qildi. Markos Malacañang saroyidagi hokimiyat kursisidan qochib, oʻzining 21 yillik hokimiyatini, shu jumladan, diktator sifatidagi 14 yillik faoliyatini tugatdi.
Yana qarang
Manbalar
uz.wikipedia.org