Markaziy Osiyodagi uygʻur jamoalari
Oʻrta Osiyodagi uygʻur jamoalari Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston mintaqasida yashovchi uygʻurlar guruhidir.
thumb|250x250px| Nazigʻum xotirasiga, 18-asr, Olmaota viloyati Uygʻur tumani Ketmen togʻlaridagi gʻor.
Shakllanish tarixi
Oʻrta Osiyoda uygʻur jamoalari shakllanishining hozirgi tarixi Xitoyning Sharqiy Turkiston, hozirgi SHUAR hududini bosib olishi va 1757-1759-yillardagi uygʻur davlatchiligining yoʻq qilinishi bilan boshlanadi. Tarixan Oʻrta Osiyoning uygʻur jamoalari, asosan, ikki viloyatda – Semirechiya, Fargʻona vodiysida tashkil topgan boʻlsa, qolgan jamoalarga keyinroq bu viloyatlardan kelgan koʻchmanchilar yoki Sharqiy Turkistondan kelgan koʻchmanchilar tomonidan asos solingan.
Semirechye
Semirechye va tarixiy Jungriya mintaqasi an'anaviy ravishda turli xil dehqonchilik bilan shug'ullanuvchi ma'lum etnik guruhlar ustunlik qiladigan davlatlar holida o'troq va ko'chmanchi etnik guruhlarning birgalikda yashaydigan hududi bo'lgan. Dehqonchilikning turli usullaridan kelib chiqqan holda, oʻtroq va koʻchmanchi etnik guruhlar oʻrtasida qattiq etnik raqobat yuzaga kelgan va aksincha, eng ayanchli toʻqnashuvlar bir xil dehqonchilik bilan shug'ullanuchi bir etnik guruh o'rtasida bo'lgan.
Ili sultonligi 1864-yilda Kuchar voqealari taʼsirida Ili viloyatida uygʻur-dungan qoʻzgʻoloni koʻtarildi. Qoʻzgʻolonchilarning muvaffaqiyatli harakatlari natijasida viloyat hududida Xitoy hukumati agʻdarilib, qoʻzgʻolon tashkilotchilaridan biri boʻlgan viloyatning Hakimbeki Abdurasul-bek boshchiligida Ili sultonligi tuzildi. Tez orada davlatda hukmronlik uchun kurash natijasida dunganlar bu hududdan quvib chiqarildi. Dunganlar quvib chiqarilib, Abdurasulbek oʻldirilgandan soʻng Olaxon Sulton oqsoqollar kengashi a’zolarining ovoz berish yoʻli bilan sulton etib saylandi.
Livadiya va Peterburg rus-xitoy shartnomalari Ili sultonligi paydo boʻlishi bilan Rossiya imperiyasi chegarasida toʻqnashuvlar sodir bo'la boshladi. O'zaro munosabatlarning yanada yomonlashishi natijasida 1871-yilning yozida qurolli to'qnashuv boshlandi, bu Ili sultonligini Rossiya tomonidan bosib olinishiga olib keldi. 1881-yilda Rossiya va Sin imperiyalari o'rtasida Peterburg shartnomasi imzolandi, unga ko'ra Ili sultonligidan tortib olingan hudud Ili viloyatining g'arbiy qismi bundan mustasno Xitoyga o'tkazildi.
1881-yil kuzida Ili viloyatining sharqiy qismidan Rossiyaning yurisdiktsiyasi ostida qolgan va Peterburg shartnomasiga ko'ra, G'arbiy qismiga uyg'urlar va dunganlarning bir qismi ham ommaviy Rossiya fuqaroligini qabul qila boshladi. Ili vodiysining g'arbiy qismida, Yarkent, Ketmen, Pinjim aholi punktlarida yashagan ba'zi aholi ham Rossiya fuqaroligini qabul qildi.
Rossiya imperiyasining tarkibida [[Файл:Мечеть_Валивая_Юлдашева.jpg|left|thumb|220x220px| Valivay Yoʻldoshev masjidi, Yarkent, 19-asr oxiri]]
Sovet Ittifoqining tarkibida Farg'ona vodiysi
Qoʻqon xonligidagi uygʻurlar Uyg'urlarning Yattishar davlati Rossiya imperiyasidagi Farg'ona uyg'urlari Sovet Ittifoqidagi Farg'ona uyg'urlari Oʻrta Osiyo respublikalaridagi uygʻur jamoalari
Qozog'iston
Oʻrta Osiyodagi eng yirik uygʻur jamoasi (550 ming kishiga yaqinii) Qozogʻistonning janubi-sharqida, Olmaota viloyati va Olmaota shahrida yashaydi.
Qirg'iziston
Qirg'izistonda 78 mingga yaqin uyg'ur bor. Shuningdek, ko'pchilik qismi Bishkek, O'sh, Issiqko'l va boshqalarda joylarda yashaydi.
O'zbekiston
Oʻzbekistondagi uygʻurlar Oʻzbekistondagi ko'p sonli xalqlar orasida 3-oʻrinni egallaydi. Ular asosan Farg'ona, Toshkent va Andijonda yashaydilar.
Tashqi manbalarga havolalar
uz.wikipedia.org